III.

PART dux, bis vel ter, me admittere ad colloquium; sed impedivit semper primi capitanei Hispanorum præsentia. Vivit constanter in sua fide. Non valet, quantum ad valetudinem corporis spectat, de liberatione illius nulla penitus affulget spes, nisi quod absit, religionem suam mutet: non malè sperat de verbo Dei. Catus landgravius captivus detinetur Auldenardi, septem milliaribus à Gandavo: homo omnibus numeris miser et inconstans: nunc omnem obedientiam Cæsari, ac fidem pollicetur; missam, ac cætera impia sacra, obviis ulnis amplectitur, nunc Cæsarem, cum suo interdicto, execratur ac detestatur. Dominus misereatur illius; miserè affligitur, ac meritas pœnas perfidiæ suæ jam luit. Et vidimus, præterea Lazarum Scuendi proditorem illum, quem nostis. De Brandeburgensi, ac aliis Germanis, Hispanorum mancipiis, nihil opus est quod scriberem. Legatus papæ, per totam Quadragesimam, in sua aula est concionatus, quàm impiè non scribam. Hoc tamen pro certo scio, non bene convenire inter papam et Cæsarem, nec inter Gallum ac Cæsarem. Uterque valdè sibi timet à Cæsare: Cæsar vicissim à fulmine papæ maximè timet. Jam agitur seriò inter illos, an concilium generale Tridenti, an Bologniæ sit celebrandum. Papa urget, mandat, rogat ac jubet, ut Cæsar consentiat de Bolognia: is renuit, negat ac pernegat, omnibus modis: et potius dicit se omnes amicitias cum papa desinere, quam illum locum, Bologniam scil. admittere: quid monstri in hoc, ex parte papæ, lateat, facilè divinare licet. Diffidit regno suo valde; nam hoc didici ab oratore nostro, quòd si Cæsaris confessor esset mediocriter pius, esset maxima spes, quod brevi in cognitionem Christi induceretur. Nam apertè mihi retulit, et Cæsarem, et consiliarios suos omnes regi, impelli, duci ac trahi, per confessorem, qui omnia papæ suasu et consilio agit. Et facilè credo: nam ante septem menses, cum Cæsar adhuc erat in superiore Germania, fuit derelictus à suo confessore, quod crudelius voluit sævire in pios viros, et in integrum papatum restituere. Cæsar obtulit ei episcopatum in Hispania, ad 20. millia coronatorum per annum neglexit Cæsaris liberalitatem, et Cæsarem ipsum hisce

verbis, Ecclesiæ

III.

Christi me solum debeo, sed non tibi, non dono tuo, nisi BOOK ecclesiæ mavis majori studio inservire. Jam de Cæsaris animo ergo Helvetiam. Omnes in hoc consentiunt illum vestræ libertati hostiliter invidere, propterea nullum non movere lapidem, ut rumpat inter vos concordiam: si hac via res non succedat, omnia aget pollicitationibus. Cavete igitur, ne lactet vos inani spe. Denique absque dubio vos aggredietur hostili manu, non ut sic vincat, vel multos ex suis exponat periculo, sed ut vobis incutiat timorem. Rogo itaque ut unanimiter ac mutuò vos diligatis, Deum timete, sanctè vivite, strenuè pugnate, ac expectate victoriam à Deo, qui procul dubio vobis aderit ac defendet. Adhuc putem vobis non imminere periculum, sed sitis semper parati: et absit procul omnis securitas, ne obruat inopinantes. Adhuc Cæsar bene scit, se non posse pro voto uti rebus Germaniæ. Doluit illi sæpius, (ut accepi à viris fide dignis) aliquid tentâsse in religione: quidem si Germanis permisisset liberam maximè fuisse in re illius. Aiunt Cæsarem brevi profecturum, Gandavum et à Gandavo iterum petiturum Bruxellam, vel ascensurum versus Spiram. Copias militum habet prope Bremam ac civitates maritimas, sed otiosas nihil proficiunt res, à civibus multum timetur, indies magis ac magis civitates suas muniunt et comeatum habent ad quinque annos, non multum Cæsaris gratiam amplius ambiunt. Quam graves exactiones à suis Cæsar jam exigit credo se non ignorare. Dicam tamen tristem ac deplorandam orationem, quam effudit pia mulier, hospita nostra in Campinia: Si inquit ferre potuerim in sinu meo magnam ac jam nunc molestam turbam liberorum meorum, fugerem ac per stipem victum quærerem, nam Cæsare ac reginæ exactores labores sudores nostri exantlant. Hac ex parte Angli etiam jam valde laborant, concessa est regi quinta pars omnium bonorum. Sed adhuc de Helvetia unum. Heri 25. Aprilis invitatus ad prandium à quodam cive Antverpensi, qui optimè novit Helvetiam, ac sæpe in omnibus civitatibus Helvetiorum exposuit merces suas, is mihi retulit, se frequenter vidisse in aula Cæsaris ex eo quod Cæsar superiorem partem Germaniæ reliquerit, pub

PART licos ministros civitatis Lucernanæ, nam bene novit illos ex III. colore vestium, metuendum est, ne arcana patriæ per hujusmodi patefiant, vel aliquid majus malum lateat.

The rest of the letter relates to private concerns.

Ex MSS.

Rymer.

Number 5.

The oath of supremacy, as it was made when the bishops did homage in king Henry the VIIIth's time. The last words were struck out by king Edward the VIth.

YE shall say and swere as foloweth, I shall be faithful and true, and faith and trowth I shall bere unto your majestie, and to your heires kings of this realme; and with liff and lymme, and erththelie honour for to live and dye as your faithful subject, agayne all persons of what degre, state, or condition soever they bee: and I shall preferr, sustayne, and mayntayne the honour, surtie, right, preheminence, and prerogatif of your majestie, and your heires kings of this realm, and jurisdiction of your imperiall crowne of the same, afore and agaynst all maner of persones, powers, and auctorities whatsoever they bee: and I shall not witlynglie do, or attempt, nor to my power suffer to be done or attempted any thing, or things, prively, or apartly, that may be to the dymunytion or derogation of your crowne of this realme; or of the lawes, liberties, rights, and prerogatiffes belonging to the same, but put myne effectual endevour from tyme to tyme, as the case shall requier to advance and increas the same to my wit and uttermost of my power: and in nowise herafter I shall accept any othe, or make any promise, pact, or covenant, secretly or apertlye by any maner of means, or by any colour of pretence to the contrary of this my othe, or any part therof. And I shall be diligentlye attendant uppon your majestie, and to your heires kings of this realme, in all your commaundements, causes, and busynesses. And also I knowledge and recognize your majestie ymmediately under Almightie God to be the chief and supreme hede of the church of England, and

III.

clayme to have the bishepriche of Chester, holye and allonlye BOOK of your gift and to have and to hold the proffites temporal and spiritual of the same allonlye of your majestie, and of your heires kings of this realme, and of none other: and in that sorte and none other, I shall take my restitution owt of your handes accordinglye, utterly renownsing any other suit to be had herefore to any other creature liffyng, or hereafter to be, except your heires. And I shall to my wit and uttermost of my power observe, keep, mayntayn, and defende all the statutes of this realme made agaynst the reservations and provisions of the bishop of Rome, called the pope, of any of the archiebusshopriches or busshopriches in this realme, or of other your domynions. And also I shall observe, fullfill, defende, mayntayn, and kepe to the uttermost of my power all the hole effects and content of the statute made for the surtie of your succession of your crowne of this realme, and all the causes and articles mentioned and conteagned in the saide statute: and also all other statutes made in confirmation, or for the due execution of the same. all theis things I shall do without colour, fraude, or any other undue mean agaynst all persons, powers, and auctorities of the world, whatsoever they be. And in one wise for any maner of cause, colour, or pretence, prively or apertlye I shall move, do, or attempt; nor to any power suffer to be done or attempted any thing or things to the contrary herof, so help me God, all sayntes, and the holye evangels.

And

Per me Roland' Co' et Lich' electum.

Number 6.

A letter of Peter Martyr's to Bullinger, of the state of the university of Oxford, in the year 1550, June 1.

S. D. literis tuis vir eximie mihique in Christo plurimum observande, longè antea respondisse debueram, ad quod faciendum, non solum institutum officium inter amicos, verum etiam quod suavissimæ fuerunt et bene comitatæ aliis symmistarum epistolis jucundissimis: vehementer ex

Ex MS.

Tiguri.

III.

PART timulabar sed quando redditæ sunt adversa valetudine nonnihil afflictabar: et statim ut convalui, ea mole negotiorum penè sum oppressus, ut quod maximè cupiebam facere non licuerit, cujusmodi autem fuerint hæ occupationes paucis expediam. Præter quotidianas interpretationes Pauli, quod totum ferme hominem sibi vendicat, si velit in eis pro dignitate versari, accessit ex legibus modò latis à regia majestate, huic academiæ novum onus. Quippe decretum est, ut frequenter publicæ disputationes de rebus theologicis ha-beantur, hoc est alternis hebdomadis, quibus mihi præcipitur, ut et intersim et præsim. Deinde in hoc regio collegio ubi dego, singula quaque septimana, theologica disputationes agitantur, quæ cum ad illas audiendas aditus omnibus patet, identidem publicæ dici possunt, hisque sum constitutus pariter, atque aliis censor. Est itaque cum adversariis perpetuò luctandum, et quidem pertinacissimis, quò fit, ut velim nolim facilè cogar, alias non rarò seponere literas, et vocationi cui sum obstrictus, totum tempus mihi concessum transmittere. Verum certè scio boni consules, nec in malam partem capias (quæ tua est humanitas) quod à contemptione profectum non esse animadvertes. Gaudeo quas scripseram literas, abs te hilari lætoque animo fuisse susceptas: neque vulgares ago gratias, quod tuum præsidium, si quid me possis cojuvare, tam promtè atque alacriter offers. Recompenset Deus istum animum, ut ego illum sincera charitate complector! Hic verò scitò negotium religionis procedere non quidem eo successu, eoque ardore quo velim, sed tamen plus quàm nostra peccata mereantur, et aliquantiò felicius, atque mihi ante quatuor menses polliceri ausus essem. Permulta certè sunt quæ nobis obstant, cumprimis adversariorum copia, concionatorum inopia, et eorum qui profitentur evangelium crassa vitia, et quorundam præterea humana prudentia, qui judicant religionem quidem repurgandam, sed ita vellent demutari quam minimè fieri possit, quod cum animo sint et judicio civiles, existimant maximos motus republicæ fore perniciosos. Verum tu ipse cernis, cùm innumeræ corruptiones, infiniti abusus, et immensæ superstitiones in ecclesia Christi passim inoleverint, fieri non posse ut justa habeatur instau