1

Ex quo tempore primus Patricius Iunius epistulas quae dicuntur Clementinas cum orbe docto communicavit, quotquot per duo saecula editores earum exstiterunt, praeter unum illum codicem Alexandrinum, eumque mutilum, lacunis deformatum, alterum exemplar manu scriptum investigare non poterant. Fuerunt qui in codice Ferrarensi palimpsesto priorem vel alteram Clementis epistulam latere opinarentur; sed Tischendorfio teste, qui anno 1866 ipse codicem illum inspexit, antiquior scriptura nonnisi vitam Clementis continet sic inscriptam: βιοσ του αγιου μαρτυρος κλημεντοσ επισκοπου ρωμησ κτλ.2 Iam omnis spes deponenda videbatur, fore ut usquam terrarum alter Clementinorum codex inveniretur, cum exeunte anno superiore Constantinopoli nova epistularum editio emissa est, integrum utriusque epistulae textum exhibens. Priusquam autem ad illius editionis fontem accedamus, de codice Alexandrino breviter disserendum est.

Codex Alexandrinus, 3 anno 1628 a Cyrillo Lucari, patriarcha primum Alexandrino post Constantinopolitano, Carolo I. Angliae regi dono missus, inde ab anno 1753 in Museo Britannico asservatur. Inscriptio Arabica, folio quo libri index continetur averso imposita ibique a recentiore quodam Latine reddita, perhibet codicem manu

1. Cf. Frid. Blume, Iter Italicum II p. 179 not. 68, IV p. 239.

2. Clementis Romani epistulae. Ad ipsius cod. Alex. fidem ac modum repetitis curis ed. C. de Tischendorf. Lips. 1873. Proleg. p. X sq.

3. In imo margine eius codicis paginae qua initium libri Genesis continetur inscriptio vetus Arabica exstat, quam ita A. Nicoll reddidit: ‚Dicatus est Cellae Patriarchae in urbe munita Alexandria. Qui eum ex ea extraxerit sit anathematizatus, vi avulsus' (Cod. Alex. V. T. ed. Baber, Proleg. p. XXVI not. 92). Alia nota eaque Latina manu recentiore scripta indicat codicem anno 814 Martyrum, h. e. anno p. Chr. 1098, cubiculo patriarchali dono datum esse.

S. Theclae martyris exaratum esse.1 Alibi ipse Cyrillus patriarcha traditum esse retulit, Theclam nobilem feminam Aegyptiam paullo post concilium Nicaenum librum scripsisse. Quam traditionem inde ortam esse coniecerunt quod ex celebri S. Theclae coenobio Seleucensi, quod iam Gregorii Nazianzeni tempore florebat, liber prodiisset.3 Utcumque res se habet, certo inscriptiones illae ad veram codicis aetatem definiendam nihil valent. Quinto autem saeculo eum inferiorem non esse ex litterarum forma, interpunctionis simplicitate, compendiorum raritate aliisque indiciis Tischendorfius 4 Scrivenerus 5 alii colligi posse statuerunt. Quibus non habeo quid opponam.

Codex membranaceus formae quadratae maximae, binis in quavis pagina columnis scriptus, antiquitus in quattuor tomos divisus est, quorum tres Veteris Testamenti libros complectuntur, quartus Novum additis epistulis Clementinis. Nonnullis huius voluminis foliis deperditis supersunt folia 143, quorum undecim extrema, numeris 159-169 signata, Clementinorum reliquias continent. Ex indice

1.,Memorant hunc librum scriptum fuisse manu Theclae Martyris.'

2. Verba Cyrilli haec sunt: ,Liber iste scripturae sacrae N. et V. Testamenti, prout ex traditione habemus, est scriptus manu Theclae nobilis foeminae Aegyptiae ante mile et trecentos annos circiter, paulo post Concilium Nicenum. Nomen Theclae in fine libri erat exaratum, sed extincto Christianismo in Aegypto a Mahometanis, et libri una Christianorum in similem sunt reducti conditionem. Extinctum ergo et Theclae nomen et laceratum, sed memoria et traditio recens observat' (cf. tab. III in ed. Baberi). Qua de re nescio an recte Scrivener iudicaverit scribens (Introduction to the Criticism of the N. T., ed. 2. p. 90):,Cyril seems to lean wholly on the Arabic inscription on the first leaf of the volume: independent testimony he would appear to have received none‘.

3. Cf. Vet. Test. Graece iuxta LXX interpretes ed. C. Tischendorf, ed. IV. t. I p. LXV. Contra Bryennius traditionem a Cyrillo prolatam defendit. Aliam enim esse Theclam Pauli apostoli aequalem, cui coenobium illud Seleucense dicatum fuerit, aliam Theclam traditionis illius, nempe Gregorio Nazianzeno aequalem atque ab eodem epistulis tribus (200. 201. 202) honoratam (cf. in libro infra laudando Proleg. p. IV).

4. L. c. In Proleg. ad ed. 2. epp. Clem. p. X accuratius circa medium saeculum quintum dixit codicem scriptum videri, cf. eiusdem Append. codd. celeberr. Sin. Vat. Alex. Lips. 1867, p. XV.

5. L. c. p 92 sqq.

6. Saeculo fere codicem inferiorem esse Hilgenfeldius (Ztschr. f. wissensch. Theol. 1864 p. 214 sqq.) iudicavit.

7. Quod numerum foliorum quarti codicis Alex. voluminis rectius indicare possum quam in editione priore, E. Nestle viro doctissimo debeo. Cum enim ea quae de hac re apud Baberum Woidium Cowperum altera cum alteris discrepantia repperi explicare non possem, Nestlium Londini tum versantem scripto adii, ut si fieri posset nodum mihi solveret Qui liberaliter morem gessit ipsoque codice inspecto luculentissime me edocuit. Ita autem res se habet.

librorum utriusque Testamenti primo codicis volumini praefixo intellegitur, subiunctum fuisse quarti tomi libris etiam Psalterium Salomonis pseudepigraphum. Haec enim post arоxaλuio wavvou quinque versibus distincta ibi leguntur: κλημεντοσ επιστολη α' | κλημεν του επιστολη β' | ομου βιβλια ... (numerus periit membrana scissa) | fadμol sodoμwvtoo. Sed ea folia quibus psalmi illi inerant exciderunt, neque Clementis epistulae incolumes manserunt. Hiat epistula prior inde a c. 57 v. 6 nàŋodŋoov ... usque ad c. 64 v. 1 ..IROV O MAVTERоnto,1 et alterius epistulae non supersunt nisi priora undecim capita cum maiore parte capitis duodecimi (deficit inde a TOUT. v. 5). Nec vero haec lacunis carent. Multis enim locis scri

Numeratio codicis quam diximus Patricio Iunio debetur (cf. B. H. Cowper, Cod. Alex. N. T. Gr. etc. Lond. 1860. Introd. p. V) Sed minus accurate hac in re versatus est vir alias curiosus. Primum in eo offendit quod, 25 folia ab initio deperdita esse coniciens, primum voluminis folium numero 26 signavit; nam cum Lucae ev. integrum in eodem codice 22 foliis contineatur, nullo modo fieri potest ut 24 priora ev. Matth. capita (superest inde a c. 25 v. 6 ¿šégμɛode) 25 foliis scripta fuerint. Quem foliorum numerum si toti Matth. evangelio tribuisset, ad veritatem propius accessisset. Supersunt autem ev. Matth. folia 4; unde facile tibi persuadebis, non plus 21 foliorum ab initio deperdita esse (erravit etiam Cowperus, 16 vel 17 folia computans 1. c. p. VI). Deinde recte quidem vidit Iunius, inter ev. Io. 6, 50 iva et 8, 52 héyɛis lacunam duorum foliorum adesse ideoque a folii numero 70 statim ad folii numerum 73 perrexit, sed fugit eum inter II Cor. 4, 13 έniorɛvoa et 12, 6 ¿s quov tria folia desiderari. Denique, et id quidem Nestle mecum communicavit, in signandis libri foliis post folium numero 141 notatum Iunius unum omnino omisit, ita ut potius numero 143 notandum fuisset folium cui numerum 142 ille inscripsit, extremum igitur codicis folium numero 170, non numero 169.

1. Non plus uno folio hic perisse, id quod iam Iunius coniecerat, certis argumentis primus Tischendorfius probavit. Exstant enim in aversae paginae foliorum margine inferiore (cf. Woide, Proleg. p. IV § 29) numerorum signa Arabica,pluribus certe abhinc saeculis' scripta, ex quibus, cum folium numero 134 signatum (i. e. Iunii fol. 167) iam excipiat folium cui numerus 136 inscriptus est (Iunii fol. 168), intellegitur folium 135 notationis illius deperditum esse. Quod etiam ambitu eorum confirmatur quae in codice Constantinopolitano inter I Clem. 57, 6 et 64, 1 leguntur. Quid autem sibi voluerit Arabica illa notatio, cum liber adhuc 143 folia contineat, extremum vero folium (Iunii 169) notatum sit numero Arabico 137, equidem assequi nequeo.

2. Fuerunt ante codicem Constantinopolitanum inventum qui in stichometria Nicephoriana nixi maximam epistulae alterius partem deperditam esse censerent (cf. Lightfoot, S. Clement of Rome p. 210 sq.). Primus Harnackius vidit, eiusmodi computationes erroneas esse. ,Apparet enim' scripsit (in nota I p. 176 1. 7 editionis nostrae prioris),in bibliorum exemplo Nicephoriano librorum versus non eadem fuisse longitudine, cum evangelio Marci 2000, evangelio Lucae 2600, epistulis XIV Pauli 5300, epistulae Barnabae 1360 versus in stichometria attribuantur (cf. Credner, Gesch. des Neutest. Kan.

ad

ptura codicis vetustate evanuit, marginibus crebro tabe laesis tineisque obesis, et praeterea plures paginae gallarum tinctura imprudenter infusa admodum maculatae sunt. Unde factum est ut locis haud paucis hominum doctorum qui variis temporibus codicem excusserunt alii alia legerent ac coniectarent.

Editio princeps Iuniana (1633), licet non sine diligentia facta, tamen procul abest a perfectione. Scripturam codicis plerumque rectius Iunio Henricus Wotton indagavit, cuius editio (1718) cum propter expressi textus accurationem tum propter locupletissimos commentarios iure celebritatem quandam adsecuta est; sed nonnulla nihilominus Guilielmo Iacobson Oxoniensi (1838) emendanda reliquit, qui curis ter repetitis textum summo studio elimatum exhibuit. Septennio ante quam quarta editio Iacobsoniana prodiit (1863) Londini cura F. Madden photographica reliquiarum Clementinarum imago edita est; undecim autem foliorum,novem maculis nigris plus minus deformata sunt, quattuor vero paucis exceptis ad eruendam scripturam adhiberi vix possunt. Quamobrem optime de textu epistularum Tischendorfius meruisse dicendus est, qui, ipso codice studiose pertractato maximaque eius parte descripta, quaecumque veteris scripturae assequi potuerat in Appendice codicum celeberrimorum Sinaitici etc. Lips. 1867 ad similitudinem Alexandrini codicis expressa edidit. Nec vero inquit 3, frustra denuo post tot alios Clementina ista ex ipso codice edendi laborem in me suscepisse mihi videor. Nec enim pauca magnam legendi difficultatem habent sibique oculos exercitatissimos poscunt; rursus vitiositas ipsius antiquae p. 243 sqq.). Fortasse igitur rectius iudicabis ubi (non evangelii Lucae, sed) epistulae Barnabae cum epistularum Clementis versuum numero contuleris. Ep. Barn. in hac editione 680 vv. complectitur; respondent igitur duo versus stichometriae Nicephori eleganter uni huius editionis. Itaque, si integrae essent epistulae Clementis, complecterentur his paginis versus 1300. Nunc vero modo vv. 1129 (957 +172) exhibere licet; deperierunt igitur vv. 171. Constat autem, unum folium (i. e. 11 eorum quae supersunt) ex epistula priore desiderari, = vv. c. 100 huius editionis. Itaque iure conicias, vv. c. 71 h. ed. i. e. unum folium nec quidem completum ex epistula posteriore deperditum esse'. Iam vero ex codice Constantinopolitano intellegi potest, deperditam epistulae partem in codice Alexandrino tribus paginis, tertia non completa, scriptam fuisse (51/3 columnis, cf. Harnack in Schuereri Theol. Literaturztg. I p. 101 sq.).

1. Photographic Facsimiles of the remains of the epistles of Clement of Rome. Made from the unique copy preserved in the Codex Alexandrinus. Published by order of the trustees of the British Museum. Lond. 1856.

2. Laurent, Clem. Rom. ad Cor. epp. Proleg. p. XI. Ipse photographiam illam, paucis tantummodo exemplaribus editam, non vidi.

3. Clementis Rom. epist. ed. 2. p. VI.

scripturae praesumentem cogitatione id quod scribi debebat facile in errorem ducit. Unde videntur excusationem habere si qui legendo falsi sunt. Falsi autem sunt passim omnes ubi iam nihil dubii relictum est; alia quae prout sunt dubitationem habent, nunc demum probabili coniectura constitui poterunt'. Epistulas Clementis ex Appendice illa anno 1873 separatim Tischendorfius edidit, adhibita etiam nova eaque egregia editione Anglicana, de qua iam dicendum. Paullo enim post Tischendorfium I. B. Lightfoot, clarissimus professor Cantabrigiensis, epistulas Clementinas denuo editurus, cum in apotypomate Tischendorfiano acquiescere nollet, novam foliorum Alexandrinorum collationem instituit, tum amici A. A. Vansittart opera utens, tum ipse iterum iterumque ea pervestigans. Atque contigit ei ut aliquotiens, rectius Tischendorfio scripturam codicis daret, id quod Guilielmus Wright Cantabrigiensis confirmavit ipseque Tischendorfius concessit.3 Aliis autem locis ubi Tischendorf scripturam codicis adsecutus sibi visus est, Lightfoot se nihil legere potuisse fatetur.4 Aliis denique licet non multis locis in litterarum vestigiis eruendis alter ab altero dissentit, confirmante Tischendorfii lectionem Guilielmo Wright. Ceterum hanc Lightfootii editionem summa laude dignam esse constat, cum textum emendatissimum et scholia locupletissima exhibeat locisque haud paucis felici coniectura codicis lacunas expleat vel vitiosam eius scripturam sanet, nec quisquam epistulas nostras accuratius pertractaturus praeterire eam poterit. Eadem fere de editionibus Hilgenfeldii Laurentiique valent, nisi quod editores meritissimi tali codicis Alexandrini cognitione frui non poterant qualem posthac nacti sumus. Agmen editionum ante inventum codicem Constantinopolitanum emissarum claudit prior nostra, cuius inscriptionem ut et reliquorum librorum Iunianum inter et Bryennianum editorum infra exhibebimus."

5

Alter codex quem supra attigimus Constantinopolitanus est, a Philotheo Bryennio metropolita Serensi in bibliotheca monasterii patriarchalis Hierosolymitani nuper inventus.7 Membranaceus est,

1. Secuntur huius rei exempla; cf. quae notavimus ad p. 38 1. 22 etc.
2. Cf. 1. c. p. 23 sq.

3. L. c. p. VIII. Fugerat Tischendorfium I Clem. 35, 7 μov (non σov) et 39, 5 σητον τροποσ (non σητοσ τροποσ) in codice scriptum esse. Cf. ad haec quae in ed. pr. notavimus ad p. 96 1. 1, p. 154 l. 5 etc.

4. Cf. quae notavimus ad p. 66 l. 13, p. 84 1. 1.

5. Cf. quae in ed. pr. notavimus ad p. 81 1. 6, p. 90 l. 12, p. 124 l. 1.
6. De editionibus prioribus fusius disserere inutile duximus. Plura in-

venies apud Iacobsonum Hilgenfeldium Laurentium.

7. Catalogus codicum bibliothecae illius, anno 1845 a Bethmanno con