czego przypisywano, prawodawstwo bacząc na ich własne i społeczeństwa tak krajowego, jakotéż rodzinnego dobro, jużto ze względu na wychowanie i pielęgnowanie, już na stosunki majątkowe rozciągnęło nad niemi troskliwą pieczołowitość. W dalszym przeto wykładzie wskazane są dziejowo rozwijające się przepisy rzymskie opiekuńcze nad małoletniemi, tudzież dozorcze, urządzające kuratellę nad osobami, które wprawdzie z małoletności wyszły, lecz chorobą umysłową są dotknięte; następnie nad marnotrawnemi, nakoniec nad osobami, w nieletności jeszcze zostającemi.

Wykazawszy tym sposobem prawny stosunek osoby do społeczeństwa, wyłożony jest w dalszym ciągu stosunek osoby z rzeczą.

Po wskazaniu przeto znaczenia prawa rzeczowego w ogólności i podziału rzeczy pod względem prawnym, tudzież warunków do przyswojenia i przyjścia do prawnego władania rzeczą przyswojoną, po ogółowém okréśleniu posiadania i własności, podana jest przede wszystkiem różnica prawa rzeczowego jus in re albo in rem, bezpośredni zawiązującego stosunek osoby z rzeczą tak swoją, jakotéż z cudzą, i prawa do rzeczy cudzéj, jus ad rem, stanowiącego pośredni stosunek osoby z rzeczą cudzą. Następnie wskazane jest istotne znaczenie prawa własności, dominium, z różnemi onego ograniczeniami, tudzież znaczenie posiadania, possesio, w szczególności, z określeniem istoty onego, mianowicie cudzej rzeczy, tak za wolą jéj właściciela, jakotéż bez wpływu jego woli, nieprawne i prawne czyli właściwe z wyłuszczeniem warunków, do posiadania prawnego wymaganych, tudzież skutków prawnych, z takiego posiadania wywiązujących się; ztąd przywiedziona ważność onego i zasady rozstrzygnięcia sporów o posiadanie z przytoczeniem w ogólności znaczenia interdyktów rzymskich.

Po takim wywodzie własności i posiadania, przystąpiono w dalszym ciągu do wykładu sposobów nabycia własności w ogólnym zarysie. Wskazane jest przeto znaczenie nabycia pierwotnego i przenośnego w ogólności i podane są po szczególe przyrodzone sposoby nabywania własności. Przedmiot ten zakończa rzymskie wręczenie, traditio, wraz z warunkami, nabycie stanowiącemi. W dalszym ciągu przywiedzione są prawa rzeczowe w cudzej rzeczy, a mianowicie, po odłożeniu zastawu do właściwego miejsca, wyłożona jest istota służebności, tudzież różne onéj rodzaje i gatunki wraz z głównemi zasadami; następnie podane po szczególe tak rzeczowe budowlane i ziemskie, jakotéż osobiste z wywodem sposobów nabycia, używania i ustania tego prawa, tudzież z przytoczeniem pokrótce powództwa, służebności dotyczącego.

W dalszym rozwoju wyłuszczone są sposoby przenośne nabywania własności, a po przejściu pierwotnych form rzymskich nabywania przenośnego, wystawiona jest prawność nabywania rzeczy szczególnych, bez wpływu woli istotnego właściciela onych. Tu podane są postępowo rozwijające się zasady przedawnienia, aż do stanowczego w tej mierze Justyniańskiego prawodawstwa, które weszło w teraźniejsze nowsze europejskie. Następnie skréśloném jest przenośne nabywanie własności za wpływem woli właściciela, wyraźnej lub domyślnéj, ale za darmo. Przede wszystkiem wskazane jest znaczenie zbycia i nabycia w ogólności, wraz z okoli

Tom I. Marzec 1861.

84

cznościami, ważność prawną nadającemi, tudzież różnych zastrzeżeń, jakie właściciel przenoszący mianowicie zadarmo własność, może narzucać osobom, w ten sposób do wlasności przychodzącym, jakoto: różne warunki w właściwém znaczeniu, conditio, czasokres dies, sposób modus, zastrzeżenia clausulae; poczém rozwinięte są przepisy prawodawcze o darowiznach rzeczy szczególnych między żyjącemi i na przypadek śmierci w rzymskiem znaczeniu.

W dalszym ciągu wyłożony jest rozwój postępowo-dziejowy dziedzictwa successio; testamentowego, wraz z formami testamentu i z wywodem usiłowań prawodawczych ukrócenia samowoli wydziedziczenia; ustanowienie dziedzica; różne podstawienia substitutiones, i powiernictwo fideicommissaria hereditas; rodzaje dziedziców i jakie dobrodziejstwa prawodawcze postępowo wywołała konieczność przyjęcia dziedzictwa; ztąd dobrodziejstwo namyslu i Justyniańskie spisu pozostałości, które weszło w prawodawstwo francuzkie.

W związku z powyższym przedmiotem przystąpiono do oznaczenia zapisu testamentowego, wraz z wykazaniem różnych rodzai zapisów z odpowiedniemi skutkami, tudzież prawodawczych zaradczych środków przeciw nadużyciu w zapisach szkodliwemu dziedzicom, jakotéż formy utwierdzenia sądowego testamentu i przyczyn unieważniających go.

W następnym porządku wyłożone jest dziedzictwo beztestamentowe, jak się postępowo dziejowo przed prawodawstwem Justyniańskiem na drodze ustaw i edyktów pretorskich rozwijało, aż Justynian urządził porządek dziedziczenia, który dotąd jest wzorem prawodawstw tego czesnych, a mianowicie francuzkiego.

Przedmiot ten zakończają zasady dziedziczenia w zastosowaniu do miejscowości otwarcia dziedzictwa i sporządzenia testamentu, locus regit

actum.

Tym sposobem wyłożony jest stosunek bezpośredni osoby z rzeczą jus in re i środki zawiązania go sposobem darmym.

Dalszy wykład obejmuje stosunek pośredni osoby z rzeczą jus ad rem czyli wskazuje zasady o zobowiązaniach.

Ten szczyt prawodawczej mądrości rzymskiej zajmuje większą trzecią część dzieła; bo zasady główne, przyjęte w zupełności przez prawodawstwo u nas obowiązujące, posługują do właściwego onego zrozumienia.

Przede wszystkiem wskazane jest znaczenie w ogólności zobowiązania obligatio; poczém podanych jest sześć źródeł, z których powstaje. Następnie wyłożone są głównie zobowiązania umowne contractus. Tu przywiedzione są prawodawcze warunki, do istoty umowy potrzebne, skutki z umów wynikające; tegoczesny niewłaściwy podział ze względu na własnowolność, na skierowanie woli, na ilość stron wchodzących do umowy, na przedmiot i różne zastrzeżenia czyli warunki umowne; dalej rzymski podział umów, zasadzający się na różnicy przyczyn, z których obowiązek powstaje.

Ztąd wyłożone są po szczególe:

Umowy rzeczowe, jakotó: pożyczka z wykazaniem usiłowań prawodawczych przeciw lichwie; wygodzenie, skład, zastaw.

Umowy ugodne, jakoto: kupno z rozmaitemi do kupna stosującemi się zastrzeżeniami,

Umowa zamiany, tudzież sprzedaży czyli przenoszenia wierzytelności i innych praw, wraz z wskazaniem usiłowań prawodawczych przeciw nadużyciom w tego rodzaju nabyciach.

Najm, wraz z emphiteusis, jakotéż z odróżnieniem od niej powierzchni, superficies; spółka, pełnomocnictwo, umowy losowe.

W dalszym porządku skréślona jest rzymska umowa ustna i piśmienna, stypulatio i litterarum obligatio, wraz z wskazaniem rzymskich dowodów zobowiązań, instrumenta; podane jest właściwe znaczenie umów bezimiennych i powództw z nich wywiązujących się.

Po wyłożeniu następnie umów dodatkowych, jakoto: zaręczenia, zastawu i hypoteki, tudzież po wskazaniu zasad tłumaczenia umów, w dalszym ciągu skréślone są stosunki obowiązkowe, niby umowne, jakoto: nienależna zapłata i inne; wreszcie zobowiązania z przestępstw i niby z przestępstw wynikające.

Tak przeszedłszy rodzaje zobowiązań, wyłuszczone są w końca nieprzymusowe sposoby, załatwiające stosunki obowiązkowe, a w szczególności: zapłata, potrącenie i inne; przymusowe zaś odesłane są do

części trzeciej, obejmującej postępowanie sądowe rzymskie. Tu po wskazaniu znaczenia sądownictwa jurisdictio, rozwinięte jest dziejowo postępowanie zwyczajne i nadzwyczajne rzymskie, począwszy od pozwu, przechodząc postępowanie przygotowawcze, różne powództwa rzeczowe, dotyczące własności, posiadania, służebności, zastawy; osobiste z oznacze niem różnych rodzai powództw, odnośnie do rodzai i gatunków zobowią zań, rodzaje dowodów powodowych i środki obrończe pozwanego; wyrokowanie, środki przeciwko wyrokom, nakoniec sposoby przymusowego wykonania czyli executio, podane są pokrótce.

W wykładzie tym z § 483 składającym się, ile możności, dziejowo skréślonym, starano się o technikę polską z powołaniem się głównie na Szczerbicza tłumaczenie prawa magdeburskiego, na Cukrowicza tłumaczenie instytucyj Justyniańskich i na innych autorów, dorzucając swoje wyrażenia techniczne obok łacińskich.

Wszędzie powołane są źródła, przytaczane zdania i przysłowia prawnicze rzymskie, a gdzie tego zachodzi potrzeba, wskazana jest także różnica przepisu prawodawczego francuzkiego, mianowicie Kodeksu Napoleona od prawodawstwa rzymskiego.

Nie mamy dotąd w polskiej mowie dzieła tego rodzaju. Wyszły wprawdzie w Krakowie 1785 r. Ustanowienia Prawa Cywilnego w sposobie łatwym zebrane i t. d., na język ojczysty przełożone przez Kacpra Meci szewskiego, ale dzieło to nie obejmuje ani rozwoju dziejowego, ani postępowania sądowego; skreślone są w niem tylko rozumowania i wywody, oparte głównie na zasadach ustaw rzymskich; nie odpowiada ono teraźniejszéj nankowości, ani obecnym potrzebom.

Pierwsze więc w polskiej mowie przezemnie wypracowane dzieło wykładu prawa rzymskiego ogłaszam w przekonaniu, że możę użyteczność odpowiednią przyniesie nietylko rozpoczynającym naukę prawniczą i zawód prawniczy, ale nawet każdemu w szczególności i wszystkim w ogóle oby.

watelom, dbałym o dobro powszechne, o porządek prawny, zasadzający się na coraz silniejszym umysłowym rozwoju w dziedzinie prawodawczej: bo nauka prawa nie jest wyłączną dla prawników tylko, ale powszechną; każdemu zatem w szczególności i wszystkim w ogóle przystępną być powinna.

Zresztą może ta praca zachęci kogo do ułożenia obszernego w polskim języku systematycznego wykładu pandektów, tego nieocenionego skarbu rozumu prawniczego.

Wszakże mądre i oględne zasady prawodawstwa rzymskiego weszły w skład obowiązujących tegocześnie prawodawstw europejskich. Prawo pospolite, dotąd u nas obowiązujące, mianowicie francuzkie, jest streszczonym wyciągiem zasad prawodawstwa rzymskiego. Napracowawszy się poprzednio mozolnie przez kilka wieków uczeni francuzcy nad prawem rzymskiem, wybornie w końcu z silną wolą, umiejętnie skorzystali z niego, a zaczerpnąwszy stanowcze zasady i zastosowawszy je do teraźniejszości, ułożyli roztropnie i składnie, porządkiem głównie Instytucyj Justyniańskich, Kodeks Napoleona, który jest istotnie z małym wyjątkiem niektórych zmian i nowości, krótkiém powtórzeniem zasad rzymskich. Bez znajomości przeto i umiejętności prawa rzymskiego, nie łatwo zrozumiesz i pojmiesz przepisy prawodawcze francuzkie.

Przedpłata tego dzieła, przeszło 36 arkuszy druku obejmować mającego, wynosi rs. 2 kop. 25; przyjmować ją będą uproszone osoby, tudzież księgarnie: Gebethnera, przy ulicy Krak.-Przedm., Sennewalda i Okońskiego, przy ulicy Miodowej. Po ukończeniu druku cena podwyższoną będzie.

KRONIKA BIBLIOGRAFICZNA.

Miesiąc Styczeń 1861 roku.

DZIEŁA.

Mały śpiewnik. Pieśni nabożne dla wiernych. Warszawa, 1860, nakład i druk KKs. Missyonarzy, w 12ce, str. 92, okładka drukowana.

Nabożeństwo czterdziesto-godzinne podczas trzydniowego wystawienia N. Sakramentu ku czci obecnego w nim Zbawiciela świata Jezusa Chrystusa, tudzież wyjaśnienie obrzędów Mszy św. Wydanie 3 pomnożone. Warszawa, 1861, nakł. i druk KKs. Missyonarzy, w 12ce, str. 84, okł. druk.

Modlitwy dla Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia (wedle wydania warszawskiego z r. 1697, oddrukowane). Warszawa, 1860, druk KKS. Missyonarzy, w 8ce mniejsz., str. 96.

Odpowiedź na zarzuty względem przeznaczenia Boskiego. Dziełko napisane przez ks. Jana Bohomolec Soc. Jezu, doktora nauk przyrodzonych i filozofii, w r. 1766, a teraz przejrzane i na nowo do druku podane przez ks. Maksymiliana Małopolskiego. Warszawa, 1861, druk A. Krethlow, w 8ce, str. 180 i regestru nieliczb. 4, okł. druk.

Rodriguez ks. Alfons S. J. O doskonałości chrześciańskiej. Dzieło z języka hiszpańskiego na francuzki kilkakrotnie przełożone, a teraz według ostatniego tłumaczenia francuzkiego przez ks. kanonika Cruice do użytku ludzi świeckich zastosowanego, w przekładzie polskim wydane. Warszawa, 1861, druk J. Psurskiego, w 8ce większ. str. aprobaty i spisu rzeczy nieliczb. 2, liczb. XVI, 680, okł. druk., kop. 75. (Wydanie 2gie).

Gregorowicz Jan Kanty. Gawędy księdza proboszcza pod lipami dla czytelników Czytelni Niedzielnej. Wyd. 2. Warszawa, 1861, nakł. Á. Nowoleckiego, druk K. Kowalewskiego, w 12ce, str. 120, okł. druk.