Obrazy na stronie
PDF
ePub

nictwa obwinionych przed sądem, którzy tym sposobem będąc częściej zagrożeni przyaresztowaniem, żarliwiej szukali środków oswobodzenia się z pod tego rygoru, rozpowszechniły się jeszcze bardziej listy żelazne, jako środek proceduralny, a praktyka sądowa i przepisy nadały im to znaczenie, że dziś w najpowszechniejszém rozumieniu prawném glejt jestto zapewnienie sędziego kryminalnego dane obwinionemu, że przyaresztowany nie będzie, pod warunkiem wszakże, iż się na każde wezwanie sądu do badania stawi i podda prawomocnemu wyrokowi (1).

[ocr errors]

W prawie kryminalném angielskiém glejty były jednym z dwóch ostatecznych środków wstrzymania egzekucyi wyroku sądowego, chociaż niekiedy być mogły i przed wyrokiem wydawane: drugim środkiem był pardon czyli ułaskawienie. Glejty udzielały sądy, prawo ułaskawiania miał tylko panujący i parlament. Skutek glejtu był zwykle zawieszający, czasowy. Ze względu na powody, dla których je wydawano, można je podzielić na dwa rodzaje: na takie, których udzielenie pozostawione było woli, uznaniu i roztropności władzy sądowej, i na takie, które wydawane być musiały z saméj konieczności prawa. Pierwsze dawał sąd wtenczas, kiedy albo skarga nie była formalnie wniesion, albo dowody były ciemne i niedostateczne, albo gdy z pewnością nie można było wyrzec, czy zbrodnia stanowi większą lub mniejszą felonia (2), albo gdy sąd wyrzeczenie przysięgłych uważał za nieuzasadnione, albo gdy zachodziła

(1) Kleinschrod:,,Versuch einer volständigen Theorie der Lehre vom sichern Geleite" in den Abhandlungen etc. T. II, N. 9. Mittermajer:,,Das deutsche Strafverfahren." T. I, str. 388.

(2) Dawne prawo angielskie rozróżniało przestępstwa ulegające jurysdykeyi właściwego sądownictwa od innych karygodnych czynów i ztąd dzieliło je na zbrodnie, felenies, większe i mniejsze. Prawo obowiązujące, wszystkie czyny bezprawne czyli przestępstwa i wykroczenia, mianuje ogólnym wyrazem crimes, a dzieli je na: a) treasons. b) felonies i c) misdeTreason znaczy każde przestępstwo przeciwko osobie i władzy panującego; każdy czyn, mający na celu wzburzenic mass, zagrażający ustanowionej władzy i dążący do zmiany ustaw i instytucyi państwa, słowem, oznacza zdradę stanu, przestępstwa publiczne, zwykle śmiercią kaFelonies stanowią ciężkie zbrodnie prywatne, jak np morderstwo,

meanors.

rane.

wątpliwość, czy przestępcy służy tak nazwany przywilej klerykalny (1), albo wreszcie, gdy sąd uważał za właściwe dać skazanemu czas do wyjednania sobie pardonu. Drugi rodzaj listów glejtowych z konieczności prawa wypływających, musiał udzielać sąd w razie, jeżeli niewiasta na karę śmierci skazana, oświadczyła, że jest brzemienną; albo gdy skazany przed egzekucyą wyroku dostał pomieszania zmysłów; lub gdy dowodził, że nie jest tą osobą, przeciwko której wyrok wydano. W tych wszystkich wypadkach zarządzano sprawdzenie i udzielano list glejtowy, który egzekucyą wstrzymywał: w piérwszym wypadku do czasu rozwiązania kobiety ciężarnéj, w drugim, zdaje się, że na zawsze, gdyż prawo nic nie stanowi na wypadek gdyby skazany władze umysłowe odzyskał; w trzecim, aż do czasu sprawdzenia i zdecydowania przez nowych przysięgłych wniesionej ekscepcyi (2).

Tak rozciągłe znaczenie listów żelaznych i tak liczne wypadki, w jakich mogły być udzielane, obok zwłaszcza przywileju klerykalnego, dawały powód do licznych

rozbój, przestępstwa ważne przeciwko własności i obyczajom i t. p., zagrożone karą śmierci lub iouemi większemi karami, nie będące wszakże zdradą (treason), ani wykroczeniami (misdemeanors). Wreszcie misdemeanors sato inne mniejsze przestępstwa prywatne, lżej karane niż felonies i nie pociagające za sobą kary konfiskaty majątku. Ten jednak podział nie jest ścisły i granice pomiędzy jednego a drugiego rodzaju przestępstwami nie są dokładnie zakreślone.

(1) Przywilej klerykalny wyłączał z pod juryzdykeyi sądów zwy czajnych, a poddawał obwinionego sądom duchownym. Początkowo z przywileju tego korzystać mogły tylko osoby rzeczywiście stanu duchownego; później, skutkiem nadużyć, rozciągnięty został do różnych innych osób i stanów, tak dalece, że każdy niemal przestępca mógł wynaleźć pozór do wyłamania się z pod władzy sądownictwa zwyczajnego. Zapobiegając temu prawo postanowiło: że osoby świeckie, przywilejem klerykalnym zasłaniające się, raz tylko użyć go mogą; a dla utrzymania w tym względzie kontrolli, każdy świecki, który już raz z przywileju tego korzystał, był na znak rozpalonym żelazem na wielkim palcu lewej ręki piętnowany i dopiero pod sąd duchowny odsyłany.

(2) Blackstone, Commentaries book. T. IV, Cap. I i VII. Prawo kryminalne angielskie, zebrane przez Wilhelma Blackstona, T. II, str. 175 i następ. oraz 233. Mittermajer, Das deutsche Strafverfahren. T. II,

str. 23.

nadużyć i nadzwyczajnego w wymiarze sprawiedliwości zamieszania. Dziś glejty, jako środek postępowania karnego wyszły w Anglii z użycia, a ślady ich pozostały tylko w prawie handlowém, podług którego list glejtowy może być wydany tylko osobie zagrożonej aresztem za długi, w wypadku, gdy stawienie się jej osobiście przed sądem w charakterze świadka jest wymagane (1).

Francuzki kodeks postępowania kryminalnego nie zna listów żelaznych przestępcom udzielanych. Tylko kodeks handlowy w przedmiocie o upadłościach i bankructwach (2) wspomina o tak nazwanych tymczasowych kartach bezpieczeństwa (sauf-conduit provisoire), które trybunał na przedstawienie kommissarza upadłości może udzielić upadłemu albo bezwarunkowo, albo pod warunkiem złożenia rękojmi że się stawi, i pod karą zapłacenia pewnej summy przez sąd oznaczonej, która może być obróconą na korzyść wierzycieli. Takie karty zabezpieczają także wolność osobistą upadłego: żaden bowiem wyrok stanowiący przymus osobisty w przedmiocie handlowym, nie może być wprowadzony w wykonanie na upadlym, który kartę bezpieczeństwa otrzy mał. Może także, tak samo jak w Anglii, prezes przysięgłych, trybunału I instancyi, sądu appellacyjnego, albo assyzów, na mocy artykułu 782 kodeksu postępowania cywilnego, dać kartę bezpieczeństwa dłużnikowi skazanemu pod przymusem osobistym, jeżeli zachodzi potrzeba, aby się stawił przed sądem, jako świadek. W glejcie podobnym musi być zakreślony czas, na jaki się udziela i nie powinien być dłuższy nad ten, jaki jest potrzebny do udania się do sądu, złożenia zeznania i powrotu (3).

Za dawnej Polski i na Litwie znane były także glejty czyli listy żelazne. Prawo dawania ich należało do prerogatyw władzy królewskiej (4), chociaż mógł je także udzielać biskup krakowski, oraz wojewoda krakowski i sandomierski, z mocy statutu Kazimierza Wielkiego,

(1) Oevres de Jeremie Bentham jurisconsulte anglais, T. II, str. 444. (2) Artyk.: 466, 467, 468, 469.

(3) Dalloz, Repertoire etc. T. III, p. 795. M. de Fréminville,,,De la procedure criminelle devant le Jury," str. 329.

(4) Bandtkie, Historya prawa polskiego, str. 5SS.

[ocr errors]

ale tylko na dwa miesiące (1). Głównie jednak dawał je król zbiegłym za granicę przestępcom, którzy chcieli powrócić do kraju dla usprawiedliwienia się przed sądem z zarzutu i złożenia obrony. Prawo proszenia o glejt, służyło wyłącznie szlachcie; wyjątkowo jednak i przestępcy z innych stanów, zwłaszcza w czasach przed Aleksandrem, otrzymywali je od starostów (2). Za Zygmunta I postanowiono, że listy żelazne mieszczanom w sprawach pomiędzy sobą tylko król udzielać będzie; mieszczanin zaś albo chłop obwiniony przez szlachcica, nigdy glejtu zyskać nie może (3). Glejt nie mógł być wydawany na czas dłuższy nad sześć miesięcy i nie służył przeciwko zapadłym już wyrokom (4).

Statut Wielkiego Księztwa Litewskiego robi różnicę pomiędzy glejtem, a listem żelaznym. Glejt miał miejsce w sprawach kryminalnych, wyjąwszy przypadki obrazy majestatu i zdrady kraju, i udzielał go panujący. Zyskać go mógł zbiegły za granicę, byle nie do kraju nieprzyjacielskiego, przestępca, a zyskawszy, obowiązany był publikować go po miastach, targach, kościołach i urzędach i termin na jaki mu służył ogłaszać, a to wszystko dla zapewnienia sobie lepszego bezpieczeństwa. Za takim glejtem wracał bezpiecznie do kraju, czci, życia ani majątku nie tracił, ale starać się był powinien o ułaskawienie monarsze, albo o przebaczenie u obrażonych. Jeżeli jednak w terminie, na jaki winowajcy glejt służył, starania te pozostały bez skutku, lub przedłużenia go, które można było dostać dwa razy tylko, nie otrzymał, to i wtedy, byle przed wyjściem terminu glejtu, mógł się swobodnie oddalić za granicę państwa, byle nie do nieprzyjaciół (5). Tenże statut za pogwałcenie glejtu, to jest pokrzywdzenie tego kto glejt uzyskał, surowe stanowi kary: za ranę, sowitą nawiązkę i pół roku wieży, a za zabójstwo śmierć i sowitą głowszczyznę dla dzieci lub krewnych zabitego (6). Listy żelazne udzielał także

(1) Volumina Legum. T. I, fol. 48.

(2) Bandtkie, tamże, str. 471, oraz Volum, Leg. I, fol. 301.

(3) Tamże, str. 471 i Vol. Leg., fol. 576.

(4) Taże, str. 585. (5) Artykuł XII.

(6) Artykul XIII.

wielki książe, za należytém w właściwym sądzie poręczeniem, dłużnikom, którzy przez nieszczęśliwe wypadki, jako to: wojnę, pogorzel, rozbój lub skutkiem ofiar dla kraju poniesionych, nie wypłacalnymi się stali; również kupcom i innym ludziom upadłym, z wyjątkiem żydów. List ten, wydawany tylko w sprawach najważniejszych, wstrzymywał dochodzenia wierzycieli przeciwko dłużnikowi przez lat trzy (1).

Z tego krótkiego przeglądu widzimy, że listy żelazne przeszedłszy z Włoch do prawodawstw innych państw europejskich, w każdém z nich uległy miejscowym wpływom i w wielu zarysach w odmiennéj przedstawiają się postaci; wszędzie jednak zachowały swój właściwy, piérwotny charakter, to jest, były środkiem legalnym, zabezpieczającym wolność osobistą przestępcy. Różnice zaś pomiędzy niémi zachodzące dostrzegamy głównie w pojęciach i przepisach proceduralnych o tém, komu służy prawo udzielania glejtów, oraz kiedy i jak dalece przestępca mógł się nimi zasłaniać.

We Włoszech, zwłaszcza w czasach kiedy władza sądowa była, że tak powiemy, bezpośrednio w ręku władzy rządzącej, listy żelazne udzielali panujący, książęta, dożowie, niekiedy senat: przeto prawo wydawania ich uważać należy bardziej za prerogatywę władzy najwyższej (jus majestaticum), za rodzaj ułaskawienia, niżeli za zwyczajny środek postępowania kryminalnego. W Niemczech, gdzie feodalizm, różnorodność państw i kształtów rządów, wojny domowe o reformacyą, wojny chłopów, ciągłe ścierania się idei politycznych i religijnych, pociągaly za sobą koniecznie i ścieranie się zasad prawodawczych, a ztąd i odmienne w każdej udzielnej cząstce Germanii zapatrywanie się na wszelką instytucyę prawną, listy żelazne najbardziej się rozwinęły, w najrozmaitszych pojawiały się formach i najdłużej przetrwały. Czasy bowiem burzliwe, szlachta niechcąca uznawać innego sedziego jak tylko miecz i walki, bandy zbrojne rabujące miasta i wsie, nienawiści osobiste, zbrodnie prywatne. z jednej a nielitościwe prześladowania z drugiej strony,

(1) Artykuł XVII,

« PoprzedniaDalej »