każdy dwór ze wszystkiemi mieszkańcami lub budynkami do niego należącemi;

dom każdego mniejszego szlachcica, czy mającego poddanych, czy własną siłą grunta uprawiającego, i

każdą chatę wiejską gospodarzem osadzoną, gdy oprócz ogrodu warzywnego należy do niej jakabądź część gruntu ornego.

Województwa, ziemie i powiaty tamecznej prowincyi do nowego opodatkowania podzielono aż na 7 klass (1) i według tego wysokość opłaty ustanowiono:

złp. 10. w klassie 5

6

7

z jednego dymu rocznie.

9.

8.'

7.

Z niektórych wszakże województw i powiatów do powyższych siedmiu klass zaliczonych, wyłączone jeszcze były pewne okolice, gdzie ze względu na wyjątkową zamożność mieszkańców, inna stopa podatku oznaczoną była (2).

(1) Do klassy I zaliczono: Księztwo Żmudzkie, powiat upitski i wilkomirski, prócz kilku mil jego pogranicza z wileńskim stykającego się. Do klassy II: powiat kowieński.

Do klassy III: powiat bracławski, oprócz pogranicza i zapadlejszéj części nad rzeką Dzisną.

Do kłassy IV: województwo brzeskie, oprócz Polesia od granicy woewództwa wołyńskiego.

Do klassy V: województwo wileńskie, prócz pogranicza od powiatu wiłkomirskiego; województwo trockie oprócz kraju zapuszczańskiego; powiat oszmiański oprócz okolicy Trabów i Jawia, w zakresie kilku mil na około tych miast; powiaty: lidzki, orszański i grodzieński; województwo mińskie, powiat wołkowyski, województwo nowogrodzkie i powiat słonimski, oprócz zakątnego Polesia od pogranicza pińskiego.

Do klassy VI: resztę województwa połockiego i powiatu rzeczyckiego, oraz połowę powiatu pińskiego w gruntach wynioślejszych.

Do klassy VII: powiat mozyrski i połowę zapadlejszego powiatu pinskiego.

(2) Wyłączone okolice były następujące:

a) część powiatu wiłkomirskiego, poczynając od samego Wilkomierza, na kilkomilowej przestrzeni ku granicy województwa wileńskiego, oraz część powiatu bracławskiego od granicy połockiej wzdłuż ku Widzom na mil kilka, a w szerz nad rzeką Dzisną ku dobrom Dzisna rozciągającą się, i w okolicach tych naznaczono z dymu po zip. 6.

Obok klassyfikacyi tak rozdrobnionéj miano jeszcze na względzie drobną szlachtę licznie na Litwie rozsiedloną i prerogatyw politycznych temu stanowi właściwych uży wającą, która powiększej części w biedném zostawała położeniu; aby więc jej nie przeciążyć nową opłatą, postanowiono: że szlachta rzeczona, posiadająca małe części gruntów lub same domy, albo dzierżawą takowe trzymająca, ma płacić tylko / téj ilości, jaka na inne dymy wiejskie była oznaczona (1).

Co do miast. Ponieważ niektóre rządziły się prawem magdeburgskiém, korzystniejszém od krajowego, a tém samém mieszkańcy ich zostawali w lepszéj sytuacyi, postanowiono więc: że te, które nie mają podobnych praw, płacić będą z dymu taką ilość podatku, jaka na dymy wiejskie w województwie lub powiecie, gdzie się owe miasta znajdowały, przypadała; miasta zaś magdebur skiemi zwane, podzielono na trzy klassy:

w pierwszej położono: Wilno, Grodno, Brześć, Kowno Minsk i Słuck;

w drugiej: Pińsk, Nowogródek, Słonim, Lidę, Rosiejnię, Kiejdany, Druję i Crzereję;

w trzeciej: wszystkie inne powyższemi dwiema klassami nie objęte.

b) Część wojewódz. wileńsklego, począwszy od granicy powiatu wilkomirskiego, mianowicie od Ucianéj ku Lyngymianom i na kilka mil wokoło tego kąta, gdzie oznaczono z dymu po złp. 8.

c) Kraj zapuszczański w województwie trockiém, poczynając o milę za Niemnem od Oniszek, klinem ku Zawintom do rzeki Szeszupy i tam po złp. 7, a od rzeki Szeszupy aż do granicy pruskiej po złp. 9 z dymu ozna

czono.

d) Część powiatu oszmiańskiego na kilka mil około miasteczek Jawia i Trab (mijając tylko przyległe do Trab, lecz w zapadlejszém położeniu będące Surwiliszki) i dalsze za niemi miejsca w témże położeniu, gdzie naznaczono z dymu po złp. 7.

e) Polesie województwa nowogrodzkiego, mianowicie wzdłuż ku granicy powiatu pińskiego, a wszerz od okolicy za Niedźwiedzicami ku rzece Szczarze i w kąt ku powiatowi słonimskiemu z opłatą po złp. 4 z dymu.

f) Nakoniec, na Polesiu województwa brzeskiego od granicy województwa wołyńskiego, część zapadlejszą, w której naznaczono z dymu po złp. 5.

(1) Obniżenie podymnego od drobnéj szlachty miało na celu pomódz jėj oddawać młodzież do szkół, którę po parafiach rozkrzewiać chciano. Przypisek redakcyi.

Wysokość podatku oznaczono:

a) z klasztorów obu wyznań i plebanij łacińskich, jakotéż dyssydenckich i z pałaców, we wszystkich trzech klassach po złp. 50 rocznie;

b) z domów miejskich:

murowanych i wjezdnych

od dworów i budowli pokątniejszych.

od domów rolniczych.

4

3

2.

od wszelkich innych chałup mieszkalnych

Plebanie wiejskie, jak równie plebanie obu obrządków greckich w jakiémbądź mieście, czy we wsi znajdujące się, obowiązane były do takiej opłaty, jaką na dymy wiejskie postanowiono.

Wyłączone tylko zostały lazarety i szpitale, oraz te plebanie w województwie wileńskiém, przy których były ufundowane i otwarte szkoły parafialne dla uczenia dzieci, wraz z samemi domami szkolnemi.

Ponieważ w trakcie postanowionéj lustracyi dymów dopełnioném być miało nowe uregulowanie w W. Ks. Litewskiém podatku czopowego (1), obie więc te czynności razem połączono i do wykonania ich zaraz w uchwale sejmowéj r. 1775 wskazani zostali lustratorowie do województwa nowogrodzkiego, księztwa żmudzkiego i -powiatu oszmiańskiego, jako obszerniejszych i dłuższego czasu na zlustrowanie wymagających, po czterech do każdej z tych trzech części kraju, do innych zaś powiatów i województw po dwóch. Ci lustratorowie zjechawszy się do kancelaryj grodzkich swoich województw i powia tów, następnie ułoży wszy między sobą, jaką który część ma lustrować i w jakim porządku czynność tę rozpocznie, wykonywali najprzód w tychże kancelaryach przysięgę

(1) Wszyscy właściciele i posiadacze dóbr ziemskich, szlacheckich, duchownych, królewskich i stołowych, wyrabiający wódkę, miód i piwo, na propinacyą, składali do skarbu stosunkową opłatę zwaną czopowe, która w r. 1766 do 10 od sta rzeczywistej intraty z propinacyi osiąganėj, oznaczoną została.

na rzetelność działań, podług roty w uchwale sejmowéj przepisanéj.

Spisy dymów, na termin uniwersałem jednocześnie z kancelaryi sejmowéj wydanym oznaczony, posiadacze dóbr i urzędy miejskie byli w obowiązku przygotować, z których po sprawdzeniu na gruncie wyżej wspomnieni lustratorowie układali taryfy według danego im szematu województwami i powiatami, następnie składali takowe za pokwitowaniami w jednym egzemplarzu do akt grodz kich, w drugim kommissyi skarbowej.

Lustratorom téj czynności przeznaczoném było wynagrodzenie po groszu od każdego złotego podatku, które, jednak utracali w razie nierzetelnego sporządzenia lustracyj, obok zawieszenia w prawach obywatelskich do lat 3; zaś na possessorów za utajenie dymów przepisano karę opłacania na zawsze podwójnej należytości z utajonych dymów.

Objaśniono przytém, że gdyby jakie attynencye jednych dóbr w drugie województwo lub powiat rozciągały się, tedy nie powinny być w lustracjach rozdzielane, tylko w tym powiecie lub województwie wykazanemi, gdzie leżą dobra główne.

Różnica stopy tego podatku w stosunku do okolic postanowionego, nasunęła zaraz zgromadzeniu sejmowemu uwagę, że włościanie nie pojmując przyczyn téj nierówności, mogą opuszczać swe osady i przenosić się z miejsc wyżej opodatkowanych do miejsc, w których niższa opłata z dymów była pobierana; aby więc temu zapobiedz, prawodawcy w swej uchwale zastrzegli, iż do takich mieszkańców stosowane być mają urządze nia względem poddanych W. Ks. Litewskiego obowiązujące (1): tym sposobem zasłonili od niekorzystnych skutków nietylko skarb, któryby doznać musiał zawodu w egzekucyi należytości z pustek, ale i posiadaczy dóbr,

(1) Że ani panujący do dóbr swoich chłopów pańskich, szlacheckich i duchownych nie przyjmie, ani też nawzajem chłopów z dóbr panującego, szlachta i duchowni przyjmować nie mają. Przywilej ziemski Kazimierza Jagiell. r. 1454 u Czackiego o Lit. i Pol. prawach. Tom I, str. 65, oraz tamże, str. 216 i następne.

mogących przez to doznać ubytku w dochodach gruntowych. Po uchwaleniu w ten sposób i wprowadzeniu w wy. konanie prawa podatkowego w Koronie i Litwie, oznaczono roczny termin do weryfikacyi taryf koronnych z objaśnieniem, iż dymy po zaprzysiężonym spisie nowo przybyłe, nie mają być wykazywanemi;, w Litwie zaś dawniejsze podymne, które do tego czasu było wybierane, z dniem opłaty nowego podatku uchylić polecono.

Przy rewizyi taryf wynikła jeszcze wątpliwość co do pustek, którą najpierw kommissya skarbowa rozwią zała, a następnie sejm w r. 1776 zdecydował, iż takie tylko budowle w miastach i wsiach drewniane lub murowane od podymnego wolne być mają, które okażą się do reparacyi niezdatne, albo gdyby koszta reparacyi równały się nowemu wzniesieniu budowli (1).

Jednocześnie przy tém objaśnieniu, postanowiono zniesienie hyberny w miastach królewskich koronnych, a natomiast nałożoną została połowa podymnego wiejskiego (t. j. po złp. 3 gr. 15 i 2 gr. 15) na domy pryncypalniejsze miast większych, na domy zaś zatylne w tych miastach, jak równie w miasteczkach małych dodano po złp. 2 na każdy dym (2).

Tak uzupełnione spisy blizko przez lat 15 były podstawą do poboru podatku podymnego w obu narodach; gdy jednak przy ówczesnym politycznym stanie kraju potrzeby pieniężne coraz bardziej się mnożyły, stany sejmujące w r. 1789 przedsięwzięly obmyślenie środków ku powiększeniu dochodów skarbu publicznego. W tym celu między innemi wówczas nowo uchwalonemi poborami, postanowiono także zlustrowanie dymów dawniej opodatkowanych, oraz wykazanie wszelkich dymów po r. 1775 przybyłych; w wydanej więc tym celem uchwale sejmowej d. 22 czerwca 1789 r. polecono, ażeby wszyscy właściciele i posiadacze dóbr ziemskich, oraz zarządzający dobrami królewskiemi, jakotéż urzędy miej skie podali przed komisarzami do spisania intrat gruntowych wyznaczonemi, istotną liczbę dymów w chwili

(1) Vol. leg. VIII, str. 897. (2) V. 1. VIII, str. 898.