wy w r. 1636, wynosił tylko złp. 449,975 (1). W Litwie jednak musiał być dokładniej egzekwowanym, gdyż tam w r. 1763, kiedy go w Koronie oddawna nie było, czy. nił rocznie złp. 626,566 (2), i utrzymał się aż do nowego

prawa.

Ale była to już epoka trudnych dla Polski czasów; odmiana zatém prawa podatkowego, stanowiącego zawsze drażliwą kwestyą, nie łatwo nastąpić mogła. Widziano niebezpieczeństwo krajowi grożące, i różnemi sposoby chciano je oddalić; lecz kiedy szło o utworzenie funduszów publicznych, możni usuwali swą rękę, wkładając ten obowiązek na mieszczan, wieśniaków i żydów, którzy chociaż biedniejsi, musicli zapełniać niedostatek skarbu. Ważne dopiero potrzeby, w drugiej połowie zeszłego wie. ku skarb naciskające, wywołały konieczność użycia wszel kich środków do pomnożenia dochodów publicznych. Na sejmie więc r. 1775 w Warszawie zebranym, między innémi nowo uchwalonémi poborami, wskrzeszono upadłe podymne w Koronie (3) i odmieniono zasady poborowe onego w Litwie, stanowiąc: aby takowe składane było według liczby kominów i wedle nowo uchwalonych dla każdej prowincyi prawideł.

Teraz dopiero zwrócono na to uwagę: aby wszyscy obywatele, równe w przykładaniu się do dobra publicznego ponosili ciężary. Położono to za warunek na początku konstytucyi koronnéj, obaczymy jednak dalej, jak to prawidło było zachowane.

Do poboru odnowionego podymnego w Koronie, miasta podzielono na cztéry następujące rzędy:

1) Warszawa;

2) miasta większe: Kraków, Poznań i Wschowa; 3) miasta mniejsze, które utrzymywały rząd miejski i liczyły 300 kominów; nakoniec

4) miasteczka nieposiadające 300 kominów, w których mieszkańcy zajmowali się samém rolnictwem.

(1) Panowanie Zygmunta III p. Niemcewicza z r. 1819. Tom I. Wstęp, stron. XVIII i XIX.

(2) J. Bielski. Widok Król. Polskiego. Tom II, księ. IV, str. 112. (3) Vol. leg. VIII, pag. 133-137.

Stosownie do tego podziału, oznaczono wysokość podatku:

w Warszawie:

a) z zamków, pałaców i klasztorów, imiennie od opłaty nie wyłączonych po złp. 16 (1);

b) w okręgach i na przedmieściach znaczniejszych, gdzie były sklepy kupieckie i handel prowadzony; z do mów murowanych po złp. 15, z domów w pruski mur stawianych lub drewnianych złp. 14;

c) na przedmieściach nie prowadzących handlu i nie posiadających sklepów kupieckich, z domu po złp. 10; d) na wszelkich innych przedmieściach po złp. 8; e) z każdego domku nad Wisłą, na płaszczyznach zaFewom wody podlegających, po złp. 6.

W miastach większych:

a) w okręgach głównych i na przedmieściach handel prowadzących, z domów murowanych po złp. 12, z innych po złp. 8;

b) na przedmieściach nie handlowych, nie mających sklepów kupieckich, z domów murowanych po złp. 8, z innych domów po złp. 6.

W miastach mniejszych:

a) na przedmieściach i ulicach pryncy palniejszych, z domów murowanych po złp. 8, z innych domów po złp. 6;

b) na innych przedmieściach, z domów murowanych po złp. 6, z wszelkich innych po złp. 4.

Dobra ziemskie ze względem na dobroć gleby, podzielono na dwie klassy (2), w których pobór podymnego

(1) Wszędzie rozumieć należy opłatę roczną od każdego komina nad dach wyprowadzonego. W r. 1775 wartość złotego podług stopy w r. 1766 postanowionej, równą była kopiejkom teraźniejszym 16,26.

(2) Do klassy I zaliczono: województwa krakowskie, poznańskie, sandomierskie, kaliskie, gnieźnieńskie, inowrocławskie, płockie, lubelskie; podolskie, wołyńskie, z powiatami: włodzimierskim i krzemienieckim po miasto Krzemieniec od Buga, województwa sieradzkiego, ziemię wieluńską, powiat ostrzeszowski i pół powiatu sieradzkiego w połach, oraz w województwie podlaskiem ziemię drohicką i bielską.

Do klassy II resztę województwa sieradzkiego, tojest drugą połowę powiatu sieradzkiego, oraz powiaty: szadkowski, piotrkowski i radomskiş

ustanowiono od każdego komina, nie wyłączając zamków, pałaców i dworów, tudzież chałup zamieszkałych, w piérwszej klassie po złp. 7, w drugiej po złp. 5 rocznie.

Uwolnione tylko zostały dwory, pałace i zamki do mieszkania nie zdatne, browary po miastach, kuźnie kowalskie, hozdownie do suszenia słodów i cegielnie po wsiach, oraz klasztory_jałmużnicze: Kapucynów, Bernardynów, Reformatów i Bonifratrów tam, gdzie same osoby zakonne mieszkały.

Do spisania domów i znajdujących się w każdym kominów, oraz ułożenia taryf podatkowych, w mieście Warszawie wyznaczeni byli urzędnicy od kommissyi skarbu koronnego; w innych zaś miastach spełnienie téj czynności poruczono miejscowym magistratom, a w miasteczkach prywatnych i po wsiach, posessorom lub ekonomom, w obecności dwóch wiarogodnych gospodarzy; takie zaś części, gdzie sama drobna szlachta była osiadłą, opisane były przez dwóch wybranych z jej łona sąsiadów; któreto spisy w terminie przez kommissyą skarbu koronnego wskazanym ukompletowane, składane były do grodów właściwych, gdzie przybyli z niemi od każdego z magistratów miejskich dwaj delegowani, a z miasteczek i wsiów prywatnych sami dziedzice lub posessorowie, czy w zastęp stwie ich kommisarze albo ekonomi, z dwoma każdego miasteczka i wsi gospodarzami, zaprzysięgali na rzetelność przed regentem grodu lub susceptantem, podług roty przez kommissyą skarbu koronnego wskazanéj i w obe cności znajdującego się tam urzędnika z ramienia pomienionéj kommissyi wyznaczonego.

Ze spisów w ten sposób zebranych, obecny w grodzie urzędnik skarbowy z regentem lub susceptantem, układali taryfy podatku czyli regestra biercze i te z oryginalnemi spisami odsyłali do kommissyi skarbu koron

resztę województwa ruskiego, tojest: ziemię chełmską, powiat krasnostawski i lucki; resztę województwa wołyńskiego, tudzież całe Polesie wołyńskie; województwa: rawskie, bracławskie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, kijowskie i mazowieckie. Powiaty: mielnicki, tykociński, brański i surawski z ich parafiami; ziemię dobrzyńską, łukowską i zawskrzyńską; powiaty: skrzynski, mławski, niedzborski, sierpski, gnieźnieński, lelowski, chęciński, opoczyński, koniecki.

nego, która takowe weryfikowała i zarządzała pobór należytości.

Chociaż sposób wykonania powyższej czynności w samém prawie szczegółowo był wskazany i lubo kommissya skarbowa dla dopilnowania akuratności poprzeznaczała do grodów oddzielnych urzędników; pomimo tego, w uchwale sejmowéj zastrzeżoném zostało, iż za niedopełnienie na termin spisu, jakotéż w razie niezaprzysiężenia takowego, winni ulegać mają karze 12 niedziel więzienia (wieży) i opłacie 3,000 grzywien (1), a za utajenie lub nierzetelne podanie dymów, oprócz zarzą dzenia nowej lustracyi, półrocznemu więzieniu i 6,000 grzywien, które to kary kommissya skarbu koronnego na zaskarżenie instygatora sądowego mocną była wy

mierzać na rzecz skarbu.

Dzieło tak ważne, w sposób gruntowniejszy jak w poprzedniej epoce dokonane, surowemi karami od nierzetelności ubezpieczone, a obowiązywać mające wszystkich bez różnicy osiadłych mieszkańców, nie miało jeszcze téj dokładności w zasadzie, jaka wówczas koniecznie była potrzebną, aby właściciele dóbr zdawna od opłat pieniężnych wolni, od nowego podatku wyłączyć się nie potrafili; ta sama bowiem uchwała sejmowa nadała moc posiadaczom wsiów, do rozkładania ogólnéj należytości z dymów wiejskich między poddanych i osadników, stosunkowo do obszerności obsiewanego przez każdego gruntu; skoro więc rozdział téj opłaty zostawiony był w ręku posiadaczy dóbr, ci łatwo mogli się ochronić od opłaty za dymy dworskie, przez rozłożenie téjże na włościan (2). Podobna intencya prawa o ile była dobrą, jako ułatwiająca zebranie w jednę całość należytości z wsiów i osad, według zamożności włościan, o tyle oddawała niekorzystną dla poddanych attrybucyą w ręce właścicieli i posiadaczy dóbr, z których wielu zaraz po ogłoszoném prawie uciekało się do różnych fortelów, aby dymy swoje od podatkowania zasłonić (3).

(1) Podług stopy monet r. 1766 grzywna równą była złp. 1 gr. 18; zatém 3,000 grzywien=złp. 4,800, p. Czacki „, lit. i polskich prawach". (2) I tak też czynili, p.,,Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego", str.195. (3) Pamiętniki domowe, p. Michała Grabowskiego, str. 247 z r. 1845. 60

Tom I. Marzee 1861.

Do opłaty tego podatku oznaczono dwie raty w miesiącach marcu i wrześniu; na przypadek zaś pogorzeli jakiego miasta lub wsi, albo w razie nadzwyczajnego pomoru mieszkańców w większej połowie, kommissya skarbu koronnego upoważnioną była po sprawdzeniu okoliczności, przyznawać allewiacyą w podymnem do lat trzech.

Następną zaraz uchwałą tegoż sejmu, zniesiono zu. pełnie pobierany do tego czasu podatek hybernowy (1) w dobrach stołowych i królewskich, a natomiast postanowiono, aby dobra te pociągnione były do wyższéj opłaty podatku dymowego, tojest o połowę więcej z dymu, jak na dobra prywatne nałożono, nie wyłączając nawet tych królewszczyzn i starostw, które przedtém nie płaciły hyberny, a ta podwyżka nazwaną została półpodymnem.

Uwolniono wszakże od téj podwyżki dymy dworskie, z tytułu, że takowe saméj hyberny nie ponosiły, i dobra pojezuickie mające naturę dóbr ziemskich. Tym sposobem dobra stołowe i królewszczyzny składały (oprócz dworów) z dymu w klassie I województw po zł. 10 gr. 15, a w klassie II po zł. 7 gr. 15.

Urządziwszy, jak widzieliśmy, odnowiony podatek z dymów w Koronie, stany sejmujące zajęły się dalej odmianą takowego w W. Księztwie Litewskiem, lecz na innych zasadach dla téj prowincyi oddzielnie postanowionych (2). I tu zniesiono najpierw hybernę wybieraną podobnie jak w Koronie, a nową opłatę dymowego rozciągnięto do wszystkich bez wyjątku dóbr ziemskich; dalėj objaśniono na wstępie uchwały, że za jeden tylko dym liczyć należy:

(1) Hyberna byl podatek wybierany na żold dla wojska. Dawniej żołnierze lokowani byli chorągwiami na zimę po dobrach królewskich i duchownych, którym mieszkańcy żywność dawać musieli; na sejmie drugim r. 1649 postanowiono: aby dobra takie składały pieniądze zamiast żywienia wojska, co nazwano hyberną; lecz później duchowieństwo nie chcąc poddać swoich posiadłości temu opodatkowaniu, ofiarowało składać naraz pewną summe pod tytułem:,,Subsidium Charitativum"; pobór zaś hyberny pozostał się tylko w dobrach stołowych i królewskich.

(2) Vol. leg VIII, pag. 632—640.