żeby dochód dla opodatkowania wyciągany był co każde pięć lat; ale z powodu ciężkości czasu, przez całe panowanie Jana III nie było lustracyi; a dokonana jakoby nazajutrz po spustoszeniach dziesięcioletniej wojny lustracya z 1661 i 1662 roku, przez sto lat całe, t. j. aż do roku 1765, służyła ciągle za podstawę. Powtóre, z pogłównego żydowskiego. Starozakonni nie dopuszczali zabiegami swemi, ażeby rzeczywisty spis ludności ich był uczyniony (za Zygmunta Augusta zajęto się sporządzaniem spisu, po ukończeniu którego okazało się, że liczba starozakonnych w 5 województwach w Koronie nie przenosiła głów dwa tysiące cztérysta' dziewięćdziesiąt jeden; dowód tego istnieje w archiwum Kommissyi skarbu) (1); dochód przeto nie odpowiadał ilości głów i ciągle wynosił tęż samą summę (do 100,000) (2). Trzeci dochód z cla od handlujących nie szlachty i li tylko od przeznaczonych na sprzedaż towarów, gdyż szlachta wprowadzająca lub wyprowadzająca na swój własny pożytek towary, wolną była od poborów celnych (roczny z ceł dochód skarbu przynosił od 15,000-575,000 złp.). Cały ordynaryjny dochód wynosił rocznie 1,140,000 złp.

Obok rzeczonych podatków ordynaryjnych, istniał podobnéj natury, bo niezależny od uchwały sejmu dochód, hiberną nazwany. Ustępując na rzecz skarbu część czwartą dochodu z królewszczyzn, Zygmunt August przeznaczał takową na wypłaty żołdu; żywność miała być dostarczaną w naturze lub pieniądzach, stosownie do zawiéranéj umowy z chłopami (dóbr królewskich i duchownych, a z wyłączeniem szlacheckich); obowiązek żywienia ciągnącego na wyprawę wojska, od niepamiętnych czasów ciężał na dobrach duchownych. Chorągiew miała wyznaczone sobie województwo, a w województwie dobra, z których odbierała żywność. Summa ogólna z hyberny, piérwszy raz obliczona została w roku 1671 na złp. 1,220,000; przez umniejszenie gruntów, zmniejszyła się do 1,100,000, w roku zaś 1676, do miliona. Ale od roku 1685 dodano szo

(1) Odd. 65 ks. 16. Popisanie żydów w wojewódz. sandomierskiem, ruskiem, podolskiem, lubelskiem, wołyńskiėm.

(2) Księ. 5. Informacya o pogłównem żydowskiem: starozakonni do roku 1661 płacili z}p. 70,000; w tym roku zwiększono do złp. 105,000 na upominki tatarskie, w następnych latach dawali złp. 70 tysięcy, broniąc się konstytucyą r 16 2; w roku 1667 na trybunale wowskim zapadł dekret, że nie powinni płacić nad 70 tysięcy i t. d.

stak, następnie w roku 1692 dwa, a w roku 1697, podwojono z dóbr królewskich, a potrojono z dóbr duchownych, tak, iż w owym roku pięć razy więcej miała dostarczyć, niżeli jednoroczna dawniejsza hyberna, t. j: 5,150,850 złp. Ludność została zupełnie zrujnowaną, duchowieństwo w Polsce utyskiwało, a w Litwie z tego powodu wojna domowa wybuchła.

Do dochodów extraordynaryjnych policzymy darowizny Ojca Św. tudzież kardynałów na wojnę przeciwko Turkom (w budżecie 1672-1676 złp. 447,700, a w roku 1678-1681 382,700 złp.), pożyczki przez królów Michała i Jana III, biskupa krakowskiego Trzebickiego (w budżecie stoi pod tym tytułem 1,339,100) (1), nareszcie zastawione klejnoty (687,383) (2). Do tych summ dodamy subsidium cesarskie na wojnę wiedeńską (800,000 złp.) (3), dochody dóbr stołowych podczas bezkrólewia (po abdykacyi Jana Kazimierza 357,600 złp., po śmierci króla Michała 399,000 złp.), z pieniędzy moskiewskich, na mocy traktatu grzymułtowskiego (1,333,320 zł.). Dochód od sprzedaży tytułu szlachectwa przyniósł złp. 20,000 (Wodzicki, Nestorowicz i t. d.) Cała summa dochodów ekstraordynaryjnych wyniesie rocznie do 150,000; wszystkiego do 4,700,000 złp.

Trzeci oddział, podatki doraźne, według zachodzących potrzeb, na sejmach uchwalane; dzieliły się one na podatki stałe (bezpośrednie) i na podatki niestałe (pośrednie). Do pierwszych policzymy pobór, oparty na gruncie, podymne, od liczby domów, i pogłówne oparte na ludności. Podatki niestałe były to cla generalne na krótki przeciąg czasu uchwa

(1) W budżecie 1690-1691 stoi: „Jakób Rojowski, kasztelan wiślicki, ad rationem deklarowanej pro publico munificentiey fl. 3,500. Za Zygmunta Augu. sta w roku 1565 dobrowolna składka na wojnę moskiewską od 95 osób, albo korporacyi tyle do skarbu publicznego wniosła, ile ówczesny budżet całoroczny, to jest, (0,000 złp. Z liczby tych 95 osób, 44 było duchownych, świeckich 38, miast 16, gromada (zamechska) 1, kahałów żydowskich 3.Rach, sejmowe ks. 22.

(2) Ks. 153. A. 1665-1676. Klejnoty rzeczypospolitej. Taxa in specie 101,670 czer. zł.; z których w skarbie zostaje dyament wielki z perłą, szacowany zł. czer. 22,500 i t. d.

(3) Ks. 169. Podział summy 800,000 od cesarza ratione Ligi na wojnę turecką deklarowanej.

lone; wybierano je ze wszystkich już towarów bez względu czy były własnością szlachty, czy nie szlachty: akcyza od przedmiotów służących do spożycia i użycia (a victualibus et utensilibus), czopowe i szelążne od wyrabiania oraz sprzedaży napojów.

Pierwsza wzmianka poboru sięga XV wieku: wnoszono wiardunek czyli groszy 12, podniesiony następnie do groszy 15 złanów, młynów, karczem, pobierany téż od zagrodników i ogrodników, z każdorazowém składaniem przysięgi; z upływem czasu, dla przyspieszenia poboru, tudzież unikając umniejszania się liczby gruntów, coraz więcej wchodziło w zwyczaj, aby, nie odbywając nowej rewizyi gruntów i bez zaprzysiężenia, przyjmować go wedle dawnych kwitancyi czyli abiurat. Od czasu króla Stefana, aż do roku 1661, abiurata, czyli taryffa z r. 1578, została bez zmiany; pobór z całej rzeczypospolitej wynosił 267,192; abiurata z r. 1661 podniosła do 317,968 złp. W miarę potrzeby zwiększano liczbę poborów. Według téj stopy, każde województwo składało przypadającą nań summę, samo już rozkładając ją na grunta, młyny, kuźnie, karczmy, papiernie, rzemiosła, inwentarz, kmieci i resztę ludności.

Podymne, wprowadzone podczas wojny pruskiéj r. 1629, dla dosięgnięcia nowo zaludniających się południowych województw, a zwolnienia dawniej zaludnionych, wynosiło na całą rzeczpospolitę złp. 464,302 podług abjuraty z r. 1629, a tylko 166,649 złp. wedle abjuraty z 1661 r. Odpowiednio z poborem liczba podymnych coraz była powiększaną, tak, iż na sejmie z roku 1690 uchwalono podymnych 90, czyli, ściśléj mówiąc, summę równającą się 90 podymnym.

Pogłówne, uchwalone podczas wojny pruskiej roku 1520, po jednym groszu od kmiecia, pod naciskiem konieczności i z największym wstrętem, wznowioném zostało po ukończeniu wojny domowej i szwedzkiej, dla uiszczenia zaległej wypłaty żołdu, z nałożeniem go na całą ludność, tojest na plebejuszów, szlachtę, oraz duchowieństwo, ktokolwiekby liczył wyżej lat dziesięciu, począwszy od kmiecia, płacącego złp. jeden (ubożsi mniej płacili, zamożniejsi więcej), aż do arcybiskupa gnieźnieńskiego, który miał 1800 złp. wnieść; sam król tylko wolnym był od pogłównego. Tak wielkim był wstręt, jaki ono obudzało, że w tejże konstytucyi polecono wydrukować

tylko tyle instruktarzy, ile było grodów, a po skończoném wybieraniu pogłównego, miały być zniszczone. Pogłówne wydało natenczas wszystkiego złp. 2,716,105, gr. 18 szel. 9; widocznie dopuszczone były wielkie nadużycia, gdyż mimo powietrza (1651-1653), wojen (1648-1661), odpadnięcia południowych województw (kijows., wołyńs., bracławs.), niepodobna przypuścić, aby ludność Polski nie miała dochodzić w owym czasie nawet do trzech milionów. W r. 1673 uchwalono summę jednego pogłównego, w następnym roku, 1674, na stopę dwóch pogłównych. Dotąd posługiwano się taryffą z roku 1661; w roku 1676 uchwalono summę, równającą się trzem pogłównym (t. j. 3 złp. od głowy), z zaleceniem sporządzenia nowego spisu ludności czyli taryffy; ale nie okazało się spodziewane zwiększenie co do liczby, gdyż summa dochodziła ledwie dwóch milionów. Uchwalając następnego roku summę na stopę eztérech pogłównych, powrócono do taryffy z r. 1662, co się téż powtórzyło i w roku 1678 na stopę trzech pogłównych. Byłto ostatni rok, w którym wybierano pogłówne.

Tym sposobem były trzy podatki bezpośrednie: pobór, podymne, pogłówne. Chociaż na sejmie uchwalono jeden lub dwa z trzech wymienionych podatków, pojedyncze województwa, lubo obowiązane złożyć do skarbu za assygnacyami całą przypadającą na nie summę z uchwalonego podatku, miały wszakże wolność zebrania tejże w formie któregokolwiek z trzech owych podatków, wedle tego, jak uznały za stosowniejsze podług miejscowości; często jednocześnie wybierano uchwaloną summę, część w pogłówném, drugą w podymném, a trzecią w poborze. Pogłówném dosięgano ludne, nie tyle rolnictwem, jak przemysłem trudniące się okolice; gdzie żyzność gruntu mnożyła liczbę drobniejszych gospodarstw, tam dosięgało podymne; pobór podatkował szczególniej okolice bez przemysłu i ludności zarobkującéj, utrzymujące się wyłącznie z rolnictwa. Dla uchylenia niedogodności każdego z tych trzech, pojedynczo branych, rodzajów podatku, uważano za stosowne współcześnie używać wszystkich.

Przejdźmy do podatków niestałych. W XVI w. woły własnego wypasu przy wyprowadzaniu z kraju wolne były od cła; poczynając od owego tak skromnego artykułu, stan szlachecki coraz więcej artykułów handlu na własną rękę w wieku XVII wyprowadzać i wprowadzać zaczął. Na sejmie r. 1661,

Tom I. Grudzień 1861.

16

w miesiącu marcu, wprowadzono na rok jeden cło jeneralne (odróżniając takowe od cła zwyczajnego, pobieranego od handlujących nie szlachty), któremu mieli ulegać wszyscy bez różnicy stanu, według stopy 3 % szacunku oclonych towarów; wznowiono je w latach 1673 i 1677, podnosząc do 3 %. Drugi podatek pośredni akcyza (ab utensilibus et victualibus), była praktykowaną po miastach, które ją przejęły z Niemiec; za Władysława IV, idąc za przykładem Francyi, pod nazwą gabelli, starano się onę po całym rozpowszechnić kraju. Na mocy Senatus Consultum z czasów wojny szwedzkiej, po powrocie Jana Kazimierza z Szłązka, zaprowadzono ją w podgórskich miastach, co dostarczyło królowi pierwszych drobnych zasobów do prowadzenia wojny. Na sejmie, odbytym w czerwcu roku 1658, rozciągnięto akcyzę do wszelkich miast, oraz miasteczek, bez względu na stan właściciela podpadających pod nią przedmiotów, skoroby tylko wartość tych ostatnich przenosiła pięć groszy,,,obviando ubogich ludzi opressyi," według stopy 7%; wkrótce zarzuconą wznowiono znowu w roku 1673 (przyniosła złp. 390,670); następnie, prywatnemi laudami województw, które wolały w kształcie innych podatków złożyć summę odpowiednią wnioskowi z pobranej w pierwszym kwartale akcyzy, uchylono ją wszędzie, a konfederacya jeneralna z roku 1674 zniosła ją zupełnie, uznawszy, że „,pro sumrno gravamine ludzi ubogich, nie jest practicabilis." Na sejmie z r. 1677 wznowiono akcyzę, pod nazwą Monopolium, zapewne zapatrując się na Holandyą, od tabaki i papieru, ale już na sejmie z następnego 1678 roku zniesiono ją znowu (przyniosła całego dochodu złp. 3,644).

Czopowe i szelążne, podatek od wyrabiania tudzież sprzedaży napojów, z liczby podatków pośredni, najważniejszy zasób stanowił dla skarbu; obok szosu, czwartej części dochodu, poboru, zjawia się on jako jeden z cztérech kształtów naszego starożytnego systematu podatkowania. Według taryff skarbowych z roku 1650, wynosił on do 568,000 złotych, tojest dwa razy tyle co pobór. Konstytucya z r. 1673 ustanawia go na 10ty szeląg czyli 10 % od ceny napojów.

Budżet pierwszych czterech lat panowania Jana Sobieskiego, od zwycięztwa pod Chocimem do traktatów w Żurawnie (1672-1676) wynosił rocznie do czterech milionów; razem wziąwszy złp. 12,693,000, a z hyberną 16,709,000.

W na