MONITUM. Dum curvare potes, vel curvam tendere virgam, A Primo dictantes, et postea versificantes. Tendentes 13 ferulæ supposuere manus : Partibus imbutos, sapientia duxit Athenas. Quatrinum trivio continuando sibi. Illicitos, miserande puer, compesce furores, Scito quod ad mortem commovet hostis eos. Aufer ab his mentem, miserosque videto dolores: Altera plus istis sunt meditanda tibi. Esto memor quod pulvis eris, quod vermibus esca, In gelida putris quando jacebis humo. Non erit in mundo qui te velit ultra videre, Cum tua rancidior fit cane rupta caro. Fac sit ut ad libitum plantula ducta tuum 10. Subjacet imperiis, obsequiisque Dei : Est quoque qui misero subjectus paret homello, A simili, si quis sublimes tendit ad artes, VARIE LECTIONES. 11 Per. Leyser, magistri. 13 Ley 10 Duo exemplaria habent: Fac sic ad libitum, stet tua plantatuum. ser, gaudentis. Leyser Quadravium. 15 Vacuus. 18 Statum. 17 Alia exemplaria habent, vivere posse 18 Jam jam, alia habent vana. pulat. AD OPERUM ALANI DE INSULIS EDITIONEM CURANTE CAROLO VISCHIO DATAM SUPPLEMENTUM. DE ARTE SEU ARTICULIS CATHOLIGE FIDEL. MONITUM. (D. Bern. PEZIUS, Dissert. isagog. ad tom. I Anecdot., p. LXXIII.) De vita et morte Alani Magni de Insulis, sacræ theologiæ doctoris, cognomento Universalis, et gloriosi cholæ ecclesiasticæ Parisiensis moderatoris, humilis Cisterciensis conversi historicam Relationem Carolus Vischius conscripsit, eamque Alani operibus, quotquot quidem reperiri potuerunt, a se in-folio Antuerpiæ, anno 1654, editis præfixit. In ejusdem editionis propylæo habes catalogum operum Alani, quem auctiorem et accuratiorem repetiit idem eruditus Vischius in altera Bibliothecæ suæ Cisterciensis, quæ Coloniæ, anno 1656, prodiit, publicatione. Ex utroque autem certum habemus insignes et doctissimos hos Quinque de Arte seu Articulis (nam variant codices) catholicæ fidei libellos nunquam typos expertos esse. Carolus quidem Vischius in Bibliotheca de Articulis fidei non nisi lib. 1 recenset, qui apud canonicos regulares Tungris asservetur. Ast sequi præstat, præter fidem nostrorum codicum, Gemnicensis, inquam, et Emmerammensis, qui membraneus in-8° quadringentorum annorum est, ipsum Alanum, qui in prologo quinque libris hoc opus distinctum esse testatur. Horum primus agit de una omnium causa, id est de uno eodemque trino Deo; secundus de mundo, angeli et hominis creatione, et arbitrii libertate; tertius de Filio Dei incarnato pro homine redimendo; quartus de sacramentis Ecclesiæ; quintus de resurrectione mortuorum. Quæ gravissima catholicæ fidei dogmata, singulorumque necessariam veritatem et consecutionem solis rationibus naturalibus demonstrare satagit Alanus, ut qui prophetiæ et Evangelio acquiescere contemnunt, humanis saltem rationibus inducantur. Cæterum hoc Alani opus etiam vidimus in codice Campililiensi, ubi ejusdem quoque scriptum De intelligentiis, nondum editum, exstat hoc initio : Summa in hoc capitulo nostræ intentionis est rerum naturalium difficiliora breviter colligere. Cod. membr., fol., manu sæculi XIV. Denique idem codex amplectitur et aliud Alani hactenus ineditum opus, cujus hic titulus et initium: Paradoxæ de maximis generalibus : Sententia Platonis et Aristotelis est, etc. Vischius hujus posterioris opusculi nusquam meminit. Præterea in bibliotheca monasterii Sanct-Crucensis habentur præstantes Alani sermones, nondum typis vulgati, Speculum Ecclesiæ inscripti (1). Codex est membraneus in-fol. ante quadringentos annos collectus. Incipit præfatio: Cum primo in nostro conventu resideres, et verbum fratribus secundum datam tibi, etc. Tum sequitur prooemium, cujus principium: Peritissimi pictores Ambrosius, Augustinus, etc. In ejusdem bibliothece Crucensis codice membr., fol.,__ ante quadringentos annos exarato, visitur Alani Oculus sacræ Scripturæ, sive Compendium utriusque Testamenti (2). Inc. præf. Reverendissimo Patri et domino Ermengaudo, Dei gratia S. Ægidii abbati Alanus, etc. Opus Quoniam juxta Aristotelicæ auctoritatis præconium, qui virtutum nominum sunt ignari, etc. Postremo in bibliotheca Cremifanensi exstat Alani Magistri Liber de diversis sermonibus dictionum theologicarum. Inc: Quisquis ad sacræ Scripturæ notitiam,etc. Cod. chartac., fol., manu sæculi xiv. Quæ omnia eo fine a nobis hoc loco relata sunt, ut si quis olim auctiorem Operum Alani collectionem in se suscipiet, noscat unde codices depromendi sint. (1) Non sunt Alani, sed Honorii Augustodunensis. Speculum Ecclesiæ editum est Patrologiæ tom. CLXXII, ex codice ms. monasterii B. Virginis Mariæ Rhenoviensis apud Helvetios. EDIT. (2) Idem ac Distinctiones dictionum theologicalium quas infra recudimus juxta editionem Daventriensem anni 1477. EDIT. DE ARTE SEU ARTICULIS CATHOLICÆ FIDEI LIBRI QUINQUE (Ex codice ms. imperialis monasterii S. Emmerammi Ratisbon. et inclytæ carthusia Gemnicensis in Austria eruit. R. P. D. Bern. Pezius et edidit tom. I Thesaur. Anecdot., p. 476.) PROLOGUS. tentavi malitiam eorum rationibus impugnare. Porro sancti Patres Judæos a pertinacia, gentiles ab erroribus virtute miraculorum recedere facientes, auctoritatibus Veteris et Novi Testamenti productis in medium, comprobatam fidem ampliaverunt. Sed nec miraculorum gratia mihi collata, nec ad vincendas hæreses sufficit auctoritates inducere, cum illas moderni hæretici aut prorsus respuaut, aut pervertant. Clemens papa, cujus rem nominis et vitæ sentiant A tem cum viribus corporis non possum resistere, subjecti, et tu a Domino consequaris zelum scribentis hoc opus tuo devotum nomini, benignus attende. Partes occidentalis imperii tot sectarum corruplas hæresibus offensione contemplatus, ægre sustinui adeo invalescentem merito peccaminum in confessione Christi nominis corruptelam, cum ad instar cancri serpens, et palam jam se proferre (3) non formidans Ecclesiæ scandalum grave pariat et irrecuperabile detrimentum. Cæterum terræ orientalis incolæ ridiculosa Mahometi doctrina seducti his temporibus non præcipue solum, sed et armis professores Christianæ fidei persequuntur. Ego au (3) Cod. Gemnicensis: jam progredi. Probabiles igitur fidei nostræ rationes, quibus perspicax ingenium vix possit resistere, studiosius ordinavi, ut qui prophetiæ et Evangelio acquiescere contemnunt, humanis saltem rationibus inducan- A substantia facit suum subjectum aliud (3) esse tur. Hæ vero rationes si homines ad credendum inducant, non tamen ad fidem capessendam plene sufficiunt usquequaque. Fides etenim non habet meritum, cui ratio humana ad plenum præbet experimentum. Hæc etenim erit gloria nostra, perfecta scientia comprehendere in patria, quod nunc quasi in ænigmate per speculum contemplamur. Proprietas est alia substantialis, alia accidentalis. Substantialis est, quæ componitur (6) subjecta materiæ ad complendam substantiam; accidentalis est, quæ est adventitiæ naturæ. Accidens est proprietas, quæ per subjectum existit, eidem esse non conferens, sed differre. Differre autem dicitur, quod informatum est proprietatibus, quarum collectio in alio inveniri non potest. Differre autem faciunt proprietates et formæ. Discretum autem est, quod differt, vel quod differre facit. Motus est accidens, quod attenditur secundum aliquam subjecti mutationem. Porro cum Christi vicarius sis, Petri apostoli successor, tua interest, in omnem terram semen verbi catholici propagare. Unde titulo tui nominis devovi istud opus ascribi, ut ubicunque lectum fuerit, excellentiæ meritis accrescens auctoritas efficacius moveat inspectores. Nempe editionem hanc Artem catholicæ fidei merito appello. In modum [enim] artis composita diffinitiones, distinctiones continet, B alteratio. et propositiones artificioso successu propositum comprobantes. Quinque igitur libris hoc opus distinctum est: Primus agit de una omnium causa, id est de uno eodemque trino Deo; secundus de mundo, angeli et hominis creatione, et arbitrii libertate; tertius de Filio Dei incarnato pro homine redimendo; quartus de sacramentis Ecclesiæ; quintus de resurrectione mortuorum. Descriptiones autem apposita sunt drac de causa, ut appareat, in quo sensu accommodis huic arti vocabulis sit utendum. Tres autem petitiones subjunctæ sunt; sic dictæ, quia, cum probari per alia non possint tanquam maximæ licet non adeo evidentes, verumtamen (4) ad probationem sequentium illas peto mihi concedi. Communes autem animi conceptiones sequuntur; sic dictæ, quia adeo sunt evidentes, quod cas auditas statim animus concipit esse veras. Hæ autem sunt ad probationem sequentium introductæ : Causa est per quam habet aliquid esse, quod dicitur creatum. Substantia est quæ constat ex substantia, materia vel forma. Materia est res discreta forma susceptibilis. Forma est quæ ex concursu proprietatum adveniens a qualibet alia (4) Cod. Emmeram., veræ tamen. (5) Cod. Gem., aliquid. (6) Ib., supponitur. C Motus sex sunt species: Generatio, corruptio, augmentum, diminutio, secundum locum mutatio, Item actu esse dicuntur, quæ non intellectu, sed actualiter in rerum numero deprehendimus. Intellectus est potentia animæ, adminiculo formæ rem comprehendens. Nomina et verba sunt voces ad significanda ea, quæ intellectu comprehendimus, significantes sub parte. Numerus est naturalis discretorum summa. Hæc tria sunt, quæ peto, seu petitiones. Primum, cujuslibet compositionis causam componentem esse; secundum, nullius rei causam in infinitum ascendere; tertium, quæ creatorum causis attribuimus, nec insunt per effectum, et causam illius attribui. Communes autem conceptiones sunt hæ: Prima, omnis res habet esse per illud, quod causam ejus perducit (7) ad esse; secunda, omnis causa prior et dignior est suo causato; tertia, nihil est prius, vel dignius, vel altius seipso (8); quarta, si aliquis major possidet minorem se, minor se et ea, quæ penes ipsum sunt, in honorem et voluntatem majoris tenetur convertere; quinta, injuriosus tanto majori dignus est pœna, quanto major est, cui infertur injuria; sexta, juxta dignitatem ejus, contra quem peccatum est, debet satisfactio compensari; septima, audita efficaciter et visa efficacius animos movent.] (7) Cod. Gem., producit. Et sic semper in seqq. (8) Cod. Emmer., quam ipsa sit. LIBER PRIMUS. 437 1. Quidquid est causa causæ, est causa causati. D habet esse per a : ejus enim est causa; et c habet Causa est, per quam aliquid habet esse ex descriptione ipsius: et omnis res habet esse per istud, quod causam ejus ad esse perducit per primam communem animi conceptionem. Si ergo aliquid causam producit, constat quia et causatum producit. Unde si a est causa b, et b est causa c, manifestum est quod a est causa c. Si enim a est causa b, causa autem b sit c, c (9) habet esse per b secundum descriptionem cause. Ex hypothesi b (9) Uterque co., a. esse per b. Sed secundum primam animi conceptionem omnis res habet esse per illud, quod causam ejus ad esse perducit. Sed a perducit b ad esse est enim ejus causa. B autem est causa c. Ergo secundum illam animi conceptionem, c habet esse per a. Ergo a descriptione causæ, a est causa c et sic patet propositum. II. Omnis causa subjecti est causa accidentis. Accidens enim ex descriptione ipsius habet esse differre faciunt (13). per subjectum, ergo a descriptione causæ subje- A VII. Quæcunque sub numero cadunt, differunt, vel ctum est causa accidentis. Sed (10) præcedens theorema est: Quidquid est causa causa, est causa causati. Ergo omnis causa subjecti est causa accidentis. III. Nihil seipsum composuit, vel ad esse perduxit. Imo dicit adversarius: aliquid seipsum composuit, vel ad esse perduxit. Ergo ipsum habet esse per se: ergo est causa sui ipsius ex descriptione causæ ergo est prius et dignius se ipso per secundam animi conceptionem. Sed hoc est contra tertiam communem animi conceptionem. Nihil euim est prius vel dignius seipso. Ergo impossibile est quod aliquid seipsum composuerit, vel ad esse perduxerit. IV. Neque subjecta materia sine forma, neque forma sine subjecta materia actu potest esse (11). Si enim subjecta materia est, ergo res discreta est ergo a descriptione discreti differt, vel differre facit. Sed non differre facit, quia (12) neque est proprietas, neque forma ergo differt; ergo a descriptione ejus, quod est differre, ipsa est informata proprietatibus; ergo est formæ subjecta; ergo non est sine forma. Similiter est in descriptione formæ. Forma enim facit suum subjectum esse aliud a qualibet alia substantia. Ergo forma est in subjecto; ergo in subjecta materia. Et sic habetur propositum. V. Compositionem formæ ad materiam esse causam substantiæ. Substantia enim constat ex materia et forma. Ergo materia et forma sunt causa substantiæ compositionis per primam petitionem. Item, nec forma, nisi componatur materiæ, nec materia, nisi componatur formæ, actu esse possunt, sicut prius probatum est. Ergo forma et materia actu habent esse per compositionem earum; ergo compositio est causa existentiæ earum. Sed existentia earum est causa substantiæ ergo per primum theorema compositio formæ ad materiam est causa substantiæ. Quidquid enim est causa causæ, est causa causati. VI. Cujuslibet substantiæ est triplex causa, scilicet materia et forma, et earum compago, quarum trium eadem est causa. Prima pars hujus theorematis ex præcedenti robur assumit. Secunda autem pars per primam petitionem probatur. Cum autem cujuslibet compositionis aliqua est causa componens, ergo compositionis formæ ad materiam aliqua est causa, ergo ipsa causa compositionis compaginisque et materie et formæ, quod mediante theoremate præcedenti probatur. (10) Cod. Gem., et. (11) Cod. Em., neque subjectam materiam sine forma, neque formam sine subjecta materia actu posse esse opinandum est. (12) Cod. Em., addit, subjectum. (13) Cod. Em., et diff. (14) Cod. Gem,, nihil enim est, etc. B C Numerus enim discretorum est summa. Ergo si cadunt sub numero, discreta sunt; ergo a descriptione discreti differunt, vel differre faciunt. VIII. Nihil est causa sui (14). Hoc a tertio theoremate fidem accipit. Nihil enim seipsum composuit, vel ad esse perduxit. Ergo nihil est per se; ergo nec est sui causa. IX. Cujuslibet inferioris esse est suprema causa (15). Nullius enim rei causæ in infinitum ascendunt, sicut secunda proponitur petitione. X. Causa suprema neque componitur alicui, neque ipsam aliqua componunt. Nam sive hoc, sive illud sit, compositionis illius est aliqua causa componens per ipsam primam petitionem, que causa componens aut est ipsa causa, de qua agitur, aut alia. Sed illa (16), de qua agitur, esse non potest. Nihil enim est sui causa. Ergo alia est ab ea, de qua dicitur. Sed omnis causa est superior a suo causato per secundam communem animi conceptionem : ergo illa est superior, et suprema causa, quod est impossibile. XI. Causa suprema neque proprietas neque forma. Non enim componitur alicui: ergo nec est proprietas, neque forma. XII. Causam supremam simplicissimam esse oportet. Unde manifestum est unam tantum esse omnium causam supremam, quam ratiocinandi gratia dicimus Deum. Veritas hujus propositionis per decimam satis apparet. Corollarium autem inductum probatur. Si enim adversarius dicat cum hæretico, manichæo, non unam tantum esse causam supremam, ponantur ergo plures: ergo duæ ad minus (17). Ergo subjacent binario, et cadunt sub numero; ergo differunt vel differre faciunt per septimum theorema. Sed neutra differre facit, quia neutra est proprietas nec forma, ut præmissa docuit. Ergo differunt. Ergo per descriptionem ejus, quod est differre, causæ illæ sunt informatæ proprietatibus vel formis; ergo illis impactæ (18) sunt formæ. Sed compositionis cujuslibet aliqua est causa suprema. Ergo habent aliquam causam vel aliquas causas; D ergo non sunt supremæ causæ; quod est contra hypothesim. 438 XIII. In Deum nullum cadit accidens. Si enim in Deum cadit accidens, ergo Deus est subjectum accidentis (19). Sed accidens suum subjectum differre facit, sicut in accidentis (20) descriptione dictum est. Ergo Deus differt ab aliquo; ergo proprietatibus informatur, quod est contra hypothesim. (15) Cod. Em., causæ est, etc. (17) Cod. Em., ponatur ergo esse plures. (19) Cod. Gem., ergo Deus est subjectum actu. XIV. Deus nec alterari, nec augeri potest, nec minui, A ergo dicat falsigraphus : Deus non omnia potest. nec localiter moveri. Nullum enim accidens cadit in Deo. Ergo nec aliqua species motus. XV. Deus est æternus. Si enim incipit esse, ergo motus est generatione. Si desinit (21) esse, ergo movebitur corruptione, ergo accidens vel crit vel fuit in eo quod est impossibile. XVI. Deus est immensus, incomprehensibilis, ineffabilis, innominabilis. Vere immensus est, quia in eo non certa quantitatis mensura quantitatis enim expers est, in quem nullum cadit accidens. Eumdem etiam incomprehensibilem loco et tempore et intellectu esse quis ambigat? Non enim arctatur temporis inter- B vallo, quia nullum initium habuit, nec fine etiam (22) claudetur. Similiter etiam loco comprehendi non potest. Si enim loco circumscriberetur, certis superficiebus ejus soliditas clauderetur, et sic expers non esset quantitatis et formæ : quod prius est improbatum. Item, Deus, qui omnimodam formam subterfugit, intellectu comprehensus esse non potest, cum intellectus naturalis nisi adminiculo formæ rem (23) non comprehendat, sicut apparet ex descriptione intellectus. Ergo Deus humano intellectu capi non potest. Verum pari modo ineffabilis censetur, id est de quo fari recte non possumus. Cum enim circa duos terminos humanus sermo versetur, subjectum scilicet per quod exprimitur de quo fit sermo, et prædicatum quod subjecto copulat proprietatem vel formain, a divina natura est modus hic alienus, cum natura proprietati subjecta sit, nec ipsa proprietas est sine causa. Unde patet Deum innominatum esse. Cum enim nomina ad exprimendum tantum ea quæ intelliguntur sunt instituta, et Deus humano intellectu capi non possit, ergo nec no mine recte (24) significari. XVII. Deum nulla scientia, sed sola fide deprehendimus. C Nihil enim sciri potest, quod non possit intelligi. Sed Deum non apprehendimus intellectu, sicut per præmissam (25) apparet. Ergo nec scientia. Deum igitur ipsum inducente nos ratione esse præsumimus, et non scimus, sed esse credimus. Fides D enim est ex certis rationibus (26) ad scientiam non suflicientibus, orta præsumptio. Fides igitur utique super opinionem, sed infra scientiam. XVIII. Deus est in omni tempore, omni loco, omnia et quantalibet potens. Inmensitas, quæ hoc nomine comprehenditur, creata vel concreata, et ea, quæ, si essent, creata vel concreata essent, solummodo comprehendit Sic Ponat aliquid (27) esse creatum, vel concreatum, quod ipse non possit. Aut illud erit subjectum, vel proprietas, aut ex utraque compacta substantia. Sed quodcunque illorum sit, compaginis illius erit aliqua causa, quod per primam petitionem probatur. Cujuslibet autem inferioris causæ est (28) causa suprema, sicut ex nono theoremate probatur. Ergo suprema causa, quæ prius est, illius est causa, de qua propositum (29) est. Ergo illud habet per Deum; ergo Deus potest facere quod illud sit; ergo Deus potest illud quod est contra hypothesim. Pari modo si negetur Deum cmni tempore onnia posse, ponatur aliquod tempus, vel aliquod, vel aliqua esse, quæ in illo tempore Deus non possit; et prædicto modo poterimus argumentari. Verum et sic arguendum est, si in omni loco omnia (30), et quantumlibet potens esse negetur Deus. XIX. Quæ in rerum creatione et dispositione commendabilia contemplamur (31), per effectum et causam attribuuntur Creatori. Unde quia potenter et bene potentia et bona creata sunt, Creatorem potentem et bonum dicimus esse; et quia in rerum dispositione charitas, justitia, misericordia, humilitas, pietas, et hujusmodi perpenduntur, ipsum pium, humilem, justum, misericordem dicimus et sapientem. Porro etiam notis similitudinibus dicitur lux (32), fons, oriens, lumen, vita, videns, aliisque ex omni genere linguarum vocabulis ad ejus magnitudinem prædicandam transumptis. Ad hujus probationem exigitur tertia petitio. Procul dubio per effectum et causam dicitur Deus bonus, sive bonitas, quia ab eo omne bonum procedit, et ipse efficit omne bonum. Justus etiam sive justitia nuncupatur, quia ab eo solo procedit justitia, qui omnium rerum est causa, sicut corollarium duodecimæ propositionis affirmat. Per quamdam enim similitudinem dicitur Fons. Quia sicut a fonte rivuli, ita ab eo cuncta procedunt. Sol etiam et Lumen asseritur, quia illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum (Joan. 1). Et sic de singulis patet. XX. Deus est potentia, qua dicitur potens; sapientia, qua sapiens; charitas, qua diligens. Cæteraque nomina, quæ divinæ naturæ competunt, de Deo, sed improprie divinam prædicant essen tiam. Nomina enim ista, potentia, potens, sapientia, sapiens neque formam, neque proprietatem, neque quidquid talium Deo attribuere possunt, cum simplicissimus Deus in sua natura nihil sit talium capax, quod per decimum theorema probatum est. Cum ergo ratiocinandi de Deo causa nomina nominibus copulamus, nihil, quod non sit ejus essentia, (27) Uterque cod., aliud. |