CAPUT TERDECIMUM QUID DE TYRANNICIDIO SENSERINT MARIANA ET CETERI Disquirentibus institutam decimo sexto seculo de tyrannicidio disciplinam necessario succurrit liber, qui ante omnes illam insignivit, scilicet Joannis Marianæ De rege et regis institutione, primum Toleti editus anno 1599 1. Quamvis ille liber in Hispania editus sit, maxime in Gallia inclaruit et late pervagatus est, ex quo a Senatu Parisiensi condemnatus est et notatus a Sorbona post Henrici quarti cædem. Liber ille quasi per expressam imaginem reddit et depingit quidquid mentes turbulentas ea ætate agitaverit, ex deterrimis libidinum furoribus et pravissima religione ortum, et ut per protestantes vulgatum Hotomanum, Languetum, Buchananum, ita per catholicos Ludovicum Aurelianum et Joannem Bucherum. Hic inquirendum censuimus cur illius potissimum nomen deformatum et memoria infamata fuerit, curque ille gravius quam antecessores conviciis et criminibus ob id oppressus sit. Cujus rei nobis videntur duæ esse causæ; primum quod in lucem prodiit hic liber inter utriusque Henrici cædes, quo tempore penitus æstuabant et fervebant mentes, pacis speciem exhibentes superne tantum et extrinsecus, sed ad primam accidentem scintillam sopitos ignes suscitaturæ. Secunda gravior causa exstitit, ipsius Marianæ indoles qualis ex ipso opere renidet. Ignoscendum quidem, ut in tali re, mentibus violenter vexatis, si quid violenti in prædicando vel in agendo adhibuerint, minorque invidia impingitur in protestantes 1. Ad illam editionem nos contulimus. Bibliothèque Nationale, E, 1106. illos qui cruentis cædibus fuere obnoxii, Buchananus, Hotomanus, Languetusve. Sed nil tale passus est Mariana : in quiete et studio longam peregit vitam securus et ab omnibus procellis tutus, pectusque natura placidum nunquam exacerbatum est imperitantium impotentia, vel ambitionis contentionibus, vel læsi pudoris stimulo; nec tristibus fanaticorum affectibus exæstuavit; mensque excelsis et pacatis in sedibus usque remorata multo magis cum profanis seriptoribus antiquis vel recentioribus conversata est, quam cum scholasticis et ecclesiæ patribus. A mera eruditione, ab historia maxime, majorem desumit voluptatem, quam ex theologicis vel moralibus auctoribus. Nec tota tamen illis inservit mente studiis, ut venustioribus illecebris nihil condonet, nec concinnum quoddam et grande eloquendi genus requirat, quo inclaruit vere Ciceronianus ille renovatarum litterarum cultor. Itaque quum in disserendo de rege et regis institutione remissa mente et fere festiva, ac digestis in numerum sententiis nefaria præcipit, quis non iracunde succendatur et majori in eum invehatur indignatione quam in Languetum, Bucherum ve, qui saltem fida mente et ardenti pectore commoti esse videantur? Si De rege liber nihil remoti nec excogitati in sententiis, at elegans et exquisitum genus eloquendi præbet. Præfatio qua dicatur liber regi Philippo secundo nescio quid olet Platonici dialogi ineuntis. Primum describit auctor facundia et colorum varietate vere Hispanica suburbanum Toledæ collem, ubi quum vesper appetit sub ingentium arborum frondibus adversa luna micantibus ex diurno labore mentem recreat confabulando cum theologo quodam ex amicis; hic Deo debita officia honoresque peragunt alterna voce sacra carmina canentes, vel otia oblectant doctis de philosophia vel de litteris disceptationibus. Quibus ex colloquiis liber De rege ortus est. Quis credat in religioso noctis silentio, mediisque naturæ splendoribus et inter celebrandas sacro cantu Domini laudes, atrocem et nefariam istam partam esse regicidii disciplinam 1? Primum Mariana de diversis gubernandi rationibus disserit, et unum reipublicæ præesse præstantius esse censet, haud ita tamen libertatem exosus; namque vivide et prolixe contraria explanat argumenta, et disquisito utra superior esse debeat potestas civitatisne an regis, cum Langueto pariter et Buchero maxime con 1. Vide P. Janet, t. II, p. 213. sentit. Ita fere apud omnes decimi sexti seculi scriptores vigent populares instinctus, et ab omnibus certatim seu protestantibus, seu catholicis regum potestas subruitur. Quod si quibusdam, ut Marianæ, submisse toleranda et colenda videatur, graviter tamen offenditur et læditur vel impositis terminis, vel intentatis minis. Non dubitat profiteri Mariana regem civitati posthabendum esse, id est supra principes eminere populum et ideo regiam auctoritatem non a natura vel a Deo, sed a populo ortam, non in perpetuum sed ad tempus delegatam, nec nisi annuente populo legitimam esse. Primum inquirit Mariana quid intersit discriminis inter regem et tyrannum. « Cum regis veri partes sint, tueri innocentiam, coercere improbitatem, dare salutem, rempublicam bonis omnibus atque felicitate amplificare: tyrannus contra maximam potentiam in libidinis infinitæ licentia atque fructu constituit, nullum scelus sibi dedecori fore putat, nullum est tantum facinus quod non aggrediatur; potentium fortunas evertit, per vim labem castis infert, bonis vitam eripit, nullumque est probri genus, quod non in omni vita suscipiat 1. >> Deinde ad tyrannicidii quæstionem accedit: an tyrannum opprimere fas sit 2. Arcessitis primo ad documentum sive ab antiquis, sive a recentioribus exemplis, Henrici tertii cædem enarrat et in laudando Jacobo Clementi immoratur : « Irritatæ multitudinis odio principis quantæ sint vires, populi invidiam rectoris exitium esse, multis exemplis tum antiquis tum recentibus explicare promptum est. Nuperque in Gallia monimentum nobile est constitutum quo perspicitur quanti referat popularium animos pacatos esse, quibus non perinde ac corporibus imperatur, insigne ad memoriam atque miserabile. Henricus eo nomine tertius Galliæ rex jacet manu monachi peremptus, medicato cultro in viscera adacto, foedum spectaculum in paucis memorabile, sed quo principes doceantur, impios ausus haud impune cadere, principum potentiam imbecillem esse, si reverentia ab animis subditorum semel abscesserit..... Res propemodum deploratas, unius juvenis audacia ad tempus breve certe recreavit. Jacobus Clemens nomine, in sui ordinis Dominicano collegio theologiæ operam dabat: cum cognito a theologis, quos erat sciscitatus, tyrannum jure interimi 1. Lib. I, caput v, Discrimen regis et tyranni, p. 55 et seq. . 2. Lib. I, caput vi, p. 65 et seq. posse, tum acceptis litteris ab iis, quos ab Henrico voto in urbe aut palam stare odoratus erat suppresso consilio, certus regis perimendi in castra abiit..... Cæso rege ingens sibi nomen fecit; cæde cædes expiata, ac manibus Guisani ducis perfide perempti regio sanguine est parentatum. Sic Clemens periit æternum Galliæ decus, ut plerisque visum est, viginti quatuor natus annos, simplici juvenis ingenio, neque robusto corpore, sed major vis vires et animum confirmabat..... De facto monachi non una opinio fuit : multis laudantibus atque immortalitate dignum judicantibus; vituperant alii prudentiæ et eruditionis laude præstantes, fas esse negantes cuiquam privata auctoritate regem consensu populi renunciatum, sacroque oleo de more delibutum sanctumque adeo perimere, sit ille quamvis perditis moribus, atque in tyrannidem degenerarit. » Si quid invidiæ in se conflaverit tyranni cædes, objicit Mariana illis qui tyranni partes tuentur, odio nimirum homines eos persectentur qui vitæ suæ periculo vindicent publicam libertatem et patriam ab tyranni nequitia liberent. « Ab omni memoria consideramus, in magna laude fuisse quicumque tyrannos perimere aggressi sunt. Quid enim Thrasibuli nomen gloria ad cælum evexit, nisi gravi triginta tyrannorum dominatu patriam liberasse? Quid Harmodium et Aristogitonem dicam? quid utrumque Brutum? quorum laus gratissima memoria posteritatis inclusa, et publica auctoritate testata est... Quorum audaciam quis unquam vituperavit, ac non potius summis laudibus dignam duxit? Et est communis sensus quasi quædam naturæ vox mentibus nostris indita, auribus insonans lex, qua a turpi honestum secernimus. Addas licet tyrannum bestiæ instar esse ferocis et immanis, qui quamcumque in parte se dederit, omnia vastat, diripit, incendit, miserabiles strages edit unguibus, dentibus, cornu. An dissimulandum judices? et non potius laudes, si quis vitæ suæ periculo publicam incolumitatem redimat?... Matrem carissimam aut uxorem si in conspectu vexari videas, neque succurras cum possis, crudelis sis ignaviæque et impietatis reprehensionem incurras patriam cui amplius quam parentibus debemus, vexandam, exagitandam pro libidine tyranno relinquas? Apage tantum nefas, tantaque ignavia. Si vita, si laus, si fortunæ periclitandæ sint, patriam tamen periculo, patriam exitio liberemus. Hæc sunt utriusque partis præsidia, quibus attente consideratis, quid de proposita quæstione statuendum sit, explicare non erit difficile. ». Annuentibus vero omnibus et philosophis et theologis, nemini dubium est quin liceat tyrannum occidere, si per violentiam regnum occupaverit, vel uni privatorum absque judicio et populi jussu. Si vero hæreditario jure regnum obtineat vel liberis popularium arcessitus suffragiis, tunc major adhibenda prudentia, neque committendum ut temerario arceatur ad monitus primum et hortationes recurrendum si qua possit ad rectum reduci; quod si asper et invictus omnes admonitiones contempserit et proculcaverit, tunc potestate exuendus, tunc in eum ut in publicum hostem arripienda sunt arma; quum vero bellum indictum sit, de damnato supplicium sumere privatis hominibus permittitur, si quis capitis periculo rempublicam liberare statuerit. Quamvis abfuerit judicium publicum, conventusque vel legitimæ concionis auctoritas, nihilominus populo et licet et indicitur in tyrannum corruere, penesque eum semper et ubique perstat vitæ necisque jus; non tamen privatus judicare potest utrum princeps tyrannus sit annon, requirendique sunt et in consilium adhibendi graviores quidam et eruditi homines, nisi publica vox adsit. Itaque sine ulla fere correctione jus occidendi tyranni aperte profitetur Mariana, nec tantum a conventu publico capitali pœna condemnatum regem, sed vel a privato absque judicio cæsum comprobat, nec tantum usurpatorem sed legitimum regem, non quem publica auctoritas tyranni loco et hostis publici habendum censuerit, sed quem nescio quid confusi et indiscreti, publica vox nempe judicaverit. Nil lucidius et expressius exhiberi potest, nec ulli dubitandum quorsum spectet talis doctrina: politica cædes comprobatur, et summum jus non universos, non unum quemlibet e privatis civibus, sed sicarios penes esse confirmatur. Universa civitas ludibrio projicitur homini cuivis cæco furore instincto, seu Ravallaco, sive Jacobo Clementi, cujus ergo insana unius mens et pectus nequitia et deterioribus adactum effectibus prævalebit universi populi consiliis et ratione. Nullam invenias gubernandi formam, nullum gentis præsidem et justitia et beneficiis quamtumvis commendatum, in quem non retorqueri possint scelesta illa arma. Aliqua tamen religione, si dicere fas est, inhibetur noster in septimo capitulo. Qua de re proferendum est, quamvis magna insit et stupendi et deridendi causa, sed magis forsitan quam ipsa doctrina demonstrat quam pravis artibus et conceptis obnoxius fuerit insanus eorum hominum animus. Ille idem qui ex professo |