Obrazy na stronie
PDF
ePub

A gdy się gdziekolwiek człowiek lub duch narodu objawi, który wyprzedza lub wyprzedzić pragnie bieg postępu, zostanie zapoznanym lub stłumionym, dopóki nienadejdzie chwila jej urzeczywistnienia. Tak się stało właśnie z polityczną ideą Polski i to się z nią dzieje po dziś dzień. Będzie ona spoczywać nieurzeczywistnioną dopóty, dopóki w około zamieszkujące narody, w odbudowaniu Polski nietylko widzieć nie będę swego niebezpieczeńlecz owszem znajdą w niej główną rękojmię swego istnienia, dopóki nie wybije godzina zupełnego i równouprawnionego usamowolnienia dla ludów europejskich.

stwa

Czy to przyjdzie do skutku za pośrednictwem Messyasza, który objawi ludom nową religijną ideę? Przyjść ma za pośrednictwem polskiego Messyasza, którego polscy poeci, jak prorocy Izraela, jakoby przypowiadać mają. Temu przeczę. Dzisiaj już niema proroków, a ci którzy się za nich uważają, są tylko fantastykami i mistykami. Prorokami dziś mogą być tylko ci, co się na rzeczywistości opierają, ci co przenikają naukę teraźniejszości, słowem, ci co badają i rozpoznawają rzeczywisty, nieurojony duch czasu. Oni jedynie mogą logicznie, konsekwentnie i to tylko w ogólnych zarysach oznaczyć kierunek przyszłości. Tacy tylko dzisiaj są prawdziwymi prorokami i wieszczami, którzy z tego stanowiska głos swój podnoszą do ludzkości. Nie przez entuziazm, jak to w sławnej odzie Mickiewicza do młodzieży powiedziano, ztaniemy się rozumnemi, lecz z pomocą rozumu winniśmy się podnieść do entuzyazmu, to jest do czynu. Wtedy zejdzie dla nas zorza wolności a za nią słońce zbawienia. Gdy ludy dojdą do świadomości, to jest do rozumnego pojęcia swego ducha, tak pod względem rozwoju politycznego jak i religijnego, naówczas powstaną mężowie, którzy tę świadomość i w massach rozszerzą; wówczas, można powiedzieć, programm tych nowych pierwiastków życia stanie się dogmatem, nowym katechizmem, religią. Takich nowych działaczy, można nazwać wedle woli, synami Bożymi lub Messyaszami. Bądź co bądź, nie będą oni przedstawicielami religii objawionej, ale wiary, która będzie owocem więcej niż dwutysiącoletniej pracy ludzkości. Pojęcia te Mickiewicza są dowodem niedostatecznej świadomości o historycznym, politycznym, religijnym, naukowym rozwoju ludów, jak skoro pragnie rozwiązać ten

wielki dramat przyszłości za pośrednictwem swego Messyasza, niby przez jakiegoś: Deus ex machina.

Żydzi podobnież wierzyli w takie rozwiązanie swej historyi, jednak ich ten wielki Zbawiciel ludów opuścił, ponieważ go nieuznawali i w swem zaślepieniu nawet ukrzyżowali a więc dopuścili się zbrodni niebywałej, gdyż w Synu Bożym zamordowali prawdziwą ideę ludzkości. Dla tego też dotąd z nią się nie pojednali. Mickiewicz słusznie się nad niemi lituje, przyrzekając im że skoro w tym pierwszym Messyaszu, niemogli znaleść Zbawiciela, znajdą go w przyjść mającym. Przeciwko temu niema nic do zarzucenia, choćby ta emancypacya żydów, miała związek z kwestyą polską, otrzegam tylko Polaków, aby nauczyli się lepiej jak żydzi rozróżniać fałszywych proroków od prawdziwych, i aby nie ukrzyżowali tego z nich, który ma ich oswobodzić z mocy szatana. Pragnąłbym do nich zawołać: bądźcie łagodni jak gołębie, a roztropni jak węże, abyście nie zaspali, kiedy wybije godzina zbawienia.

Na tem zamykam rozbiór idei Mickiewicza, która mu służy za założenie w wywodzie rozwoju kultury słowiańskiej i historyi oświaty. Nie może ona mem zdaniem być punktem wyjścia dla krytyki ani co do historycznego ani literackiego rozwoju Polski, a nie może dla tego, że nie rozum, ale fantazya marzyciela za podstawę jej służy.

Po tym rozbiorze, wprost przystąpić mogę do przedstawienia obrazu polskiej poezyi. Z różnych tu i owdzie wyrzeczonych zdań w ciągu niniejszego odczytu, co do umysłowego rozwoju Polski, zapewne poznaliście panowie, stanowisko, z którego zamierzam dalej na przedmiot mój się zapatrywać. W krótkich słowach, już je nawet określiłem. Jest niem stanowisko naukowe a podstawą jego przedmiotowość (obiectivitat) polskiego ducha narodowego. Co zaś jest tą przedmiotowością, wypowiedziałem już w obrazie historycznego i politycznego rozwoju Polski, oznaczyłem także stopnie ukształcenia literackiego aż do najnowszej epoki, starając się je podać w związku z historyczno-politycznym kierunkiem. Powiedziałem wyżej, iż historya i literatura wydają mi się jako dwa, obok

siebie równoległe biegnące organizmy jednej i tej samej idei służącej duchowi narodu za podstawę życia. Oba objaśniają się i oświecają wzajemnie. Bez historyi narodu, trudno pojąć ducha literatury, a nieznając literatury nie można spojrzeć głęboko w ducha jego dziejów. Fakt ten trafia się tylko w poprzedzających stuleciach, gdy historya i literatura narodu różnemi biegły drogami, różne miały punkta wyjścia, szczególniej gdy ostatnia na różnych obcych a najwięcej zastarzałych opierała się wzorach, za to w naszym wieku istnieje pomiędzy nimi ścisła nieprzerwana spójnia. Uczucie narodowe, życie polityczne ludów doszło do świadomości, z której tegoczesne literatury czerpią swój materyał pożywny, czerpią swego ducha. Od chwili wielkiego rozkwitu Grecyi, gdy literatura ściśle była połączoną z życiem narodowem, nie było żadnej epoki w długim rozwoju ludów, gdzieby literatura bardziej była narodową, jak w naszym wieku. Jej najwyższy stopień doskonałości nie wszędzie jeszcze osiągnięty został, przecież widocznem jest dążenie dojścia do niego, jeżeli nie wszystkich, to przynajmniej w pewnych oznaczonych gałęziach.

W Polsce poezya może się pochlubić, że od lat 20 weszła na prawdziwą narodową drogę i stała się wyrazem prawdziwie narodowego ducha. Dla tego też koniecznem jest badanie tego ducha w wszystkich jego kierunkach, a osobliwie w tych, gdzie się najwydatniej objawia. Kierunek ten mojem zdaniem jest historycznopolitycznym, niewaham się też charakter ten polskiej najnowszej poezyi nazwać historyczno-politycznym. Ze wszystkich poezyi, które niegdyś kwitły, szczególniej poezya grecka nosi na sobie tenże sam charakter. Historya i życie polityczne tworzą najpłodniejszy, a nawet otwarcie powiem, jedynie prawdziwy grunt poezyi. Wszystko, co tylko istnieje wielkiego, wzniosłego, wiecznie świeżego, nieprzemijającego w poezyi europejskiej, spoczywa na tym gruncie. U Greków nie tylko poezya epiczna i dramatyczna, lecz i poezya liryczna (Pindar), która tam do najwyższej doszła doskonałości, czerpały swe żywioły z historyi życia politycznego. W tym kierunku błyszczą na europejskim parnasie jak gwiazdy pierwszej wielkości: Tasso, Dante, Calderon, Lopez de Vega, Shakspeare, Goethe. W obec tych bledną prawie imiona tych poetów, którzy hołdowali tylko subjektywnemu natchnieniu. Byron

i Schiller są niezaprzeczenie wielkimi; wielkość jednak swoją zawdzięczają tym dziełom, których treścią jest świat przedmiotowy. Mogłoby się zdawać, że tym sposbem pierwszeństwo dają poezyi epicznej i dramatycznej, a lekceważę liryczną. Tak przecież nie jest; wszystkie bowiem trzy uważam za konieczne stopnie roz. woju jednej i tej samej wyobraźni poetycznej. Chciałbym tylko powiedzieć, iż z pomiędzy materyału jakim się one posługują, ten zdaje mi się być najgodniejszym i do naszego czasu najwięcej zastosować się dającym, który jest wziętym z historycznego i politycznego życia i tworzących się przez nie stosunków.

Oświata europejska przeżyła już dwa wielkie duchowe oświaty i obróciła je na swą własność: świat plastyczno-przedmiotowy starożytności i romantyczno-podmiotowy chrześciaństwa. Teraz wstąpiła w trzecią epokę, którą możnaby nazwać, przedmiotowo-podmiotową lub plastyczno-romantyczną. W świecie starożytnym widnieje Sofokles jako największy poetyczny geniusz, który stosunki czasowe i okoliczności świata przedmiotowego podnosi do potęg moralnych, za pośrednictwem nich wzmacnia charaktery swych bohaterów tragicznych, następnie wprowadza ich w walkę z sobą, a więc świat powszechny, rzeczywisty, podmiotowy zamienia na przedmiotowe prawo indywiduum, to jest na państwo które panuje nad indywiduum. W świecie nowoczesnym Shakespeare jest największym poetą dramatycznym. Wysnuwa on z podmiotowej głębi indywiduów, z ich fizycznej natury, charaktery swych bohaterów, czyni ich przewodnikami i kierownikami rzeczywistości, a zatem, za pośrednictwem wewnętrznej podmiotowej siły oznacza bieg świata przedmiotowego. Słowem okazuje nam indywiduum, które rządzi państwem. Poezya starożytna pod koniec swego istnienia staje się tylko formą zewnętrzną, z której chociaż duch uleciał, jest ona jednak bardzo rozmaitą i wykształconą, a nawet w swym upadku imponującą, jeszcze tak swem zewnętrznem znamieniem końca świata, jako i poważnemi a praktycznemi zdaniami mędrców, tymi szumowinami starożytnej oświaty. Tym charakterem oznaczają się szczególniej aleksandryjczycy, Seneka a nawet po części Horaciusz.

Poezya chrześciańska, w chwili zetknięcia się obecnego wieku z przeszłym, uzyskuje w Bajronie najwyższe swe podmiotowe wykształcenie. Indywiduum traci swą chrześciańską podstawę,

wpada w zwątpienie w swem wnętrzu starając się wynaleść jakiś punkt oparcia, jakąś formę którąby się zaspokoić mogło. Wszystkie uczucia, wszystkie namiętności, wszystkie cnoty i występki, wszystkie drobne i wielkie zjawiska historyi, dostarczają poetycznej fantazyi siły do polotu, którymi jednak nie umie zawładnąć tak, że w końcu sama upada. I inaczej być nie mogło; taki bowiem był charakter czasu, charakter peryodu rewolucyjnego, którego Bajron jest największym poetą. Nie dla tego, aby objawy rewolucyi w nim się przeważnie odbiły, lecz że jak rewolucya goniła za nowymi zasadami politycznego porządku świata, tak podobnie Bajron dążył nowego szukając dla poezyi pierwiastku. Pierwsza i drugi po długich walkach, gdy już bohaterowie ustąpili z widowni, przyszli do pewnego pojednania i ugody z rzeczywistością, do pojednania i ugody, a więc do wzajemnego uznawania sił walczących czyli że z jednej strony, dążność rewolucyjna, z drugiej stara historyczna oświata, obok siebie i w nieprzyjaźnym stosunku nadal musiały pozostać. A stan ten do dziś dnia jeszcze całkiem się nie mogł się odmienić. Dla tego też dziś jeszcze słusznie powiedzieć możemy, że żyjemy w peryodzie przejścia.

Goethe był największym poetą wyrosłym z walki rewolucyi ze starym światem. Jest on aż po nasze czasy największym przedstawicielem sztuki poetycznej. Jest może ostatnim poetą, który umiał w tak wysokim stopniu pojednać ducha starożytności z duchem chrześciaństwa. Umiał on najzupełniej połączyć rozhukany polot tegoczesnej romantycznej fantazyi, z rozwagą starożytną klassyczną. Ztąd też w jego poezyi plastyka, przedmiotowość, imaginacya i rozsądek podają sobie dłoń wzajemnie. Rozwaga nie pozwala fantazyi zanurzać się w fantastyczności, w oderwanych ideałach, a wyobraźnia odciąga rozwagę od prostych i suchych rozumowań. Według mnie jest to probierczym kamieniem prawdziwej poezyi wszelkiego rodzaju, w jakich bądź obracającej się sferach. Jeżeli jest epiczną, wtenczas pojmuje fakt historyczny mający się opiewać według ducha czasu w jakim powstał i zdobi go w obrazy fantazyi w jakich powinienby się opiewać podług poglądu narodu, odpowiednio do jego charakteru; jeżeli jest liryczną wtenczas chwyta duszę człowieka lub narodu, jaka się uwydatnia

« PoprzedniaDalej »