sore tuo, nunc absolutum, tibique summa cum animi demissione oblatum accipere non dedignetur Sanctitas tua. Etsi vero præ tantæ celsitudinis formidine ad thronum tuum accedere, ac editum a nobis Gregorium Magnum offerre trepidaremus; ille nostris e manibus elapsus in sinum tuum ultro involaret, sedem videlicet sibi notam et amicam hòspes familiarissimus

et charissimus.

Attamen unum est, quod ne tibi minus placeat in Gregorio Magno plurimum veremur, beatissime Pater. Diligis, ut diximus, qui moneant, et laudantes odisti. Te nihilominus ab æquissimo pontifice laudatum iri ne dubites, qui optimos episcopos (a) laudibus ad cœlum tollere consuevit. Ah! quanta exsultatione tibi gratulatur, quem juxta promulgatas a se leges in libro Regulæ Pastoralis (Reg. Past. in exordio) ad sancti Petri cathedram vocatum, ex earumdem præscripto vivere, docere, regere, hisce perditissimis temporibus; nec minus infirmitatem suam quotidie agnoscere, pene admirabundus conspicit ! Quam lætus delineatam in suis aut scriptis aut gestis eximii Pastoris imaginem, in te feliciter expressam agnoscit!

Hæc quam invitus audias nos non latet, Pater sanctissime, cum non semel ut a tuis laudibus temperaremus, imperaveris. At patere ut posteritati, ut æternitati commendemus (quod Ecclesiæ, quod ævo nostro certe perhonorificum) quanta tibi cum Gregorio, pontificum fere omnium qui post Petrum Romanam cathedram obtinuerunt, maximo, similitudo sit et convenientia.

Etenim si natales attendimus, genus utrique patricium aut senatorium; parentes religione magis quam nobilitate conspicui. Si studia quærantur, Gregorius noster « disciplinis liberalibus, grammatica, rhetorica, dialectica, a pueritia ita est institutus, ut nulli in Urbe hac, licet florerent hic studia litterarum, putaretur secundus (Paulus Diac.). » Te vero, beatissime Pater, a prima ætate litteris humanioribus Latinis et Græcis excultum Roma suspexit nondum duodecim annos natum, ac de futura eruditione in omni disciplinarum et scientiarum maxime sacrarum genere augurium sumpsit. Cujus quidem specimen fuerunt nonnullæ sanctorum Patrum homiliæ, (b) Menologiumque vetus: quæ cum e Græco in Latinum convertisses, luce dignissima, severiorum etiam censorum æstimatione judicata sunt. Dehinc sodalem te habere ambierunt (c) celebres academiæ, et virorum eruditorum cœtus.

Gregorius « in annis adolescentiæ Deo cœpit devotus existere, et ad supernæ vitæ patriam totis desideriis anhelare (Paulus Diac.). » Tu lubrica etiam in ætate, contra vitia summa morum innocentia vallatus, divinis rebus totum te statim addixisti.

Gregorium præturam Romæ gessisse legimus; quo in munere egregia prudentiæ, probitatis, integritatis, paternæ in populos charitatis, aliarumque virtutum exempla cæteris judicibus præbuit. Te quoque prætorem et præfectum meruerunt habere Urbs vetus, Reate, Sabini; nec alio fere quam laudatarum virtutum satellitio cinctum, plus amare didicerunt quam formidare.

Gregorius ad sacrum ministerium assumptus, Pelagio II in scribendis epistolis adjutor fuit (Paulus Diac., lib. 11 de Gest. Langob. c. 20). Tu vero post eminentissimi cardinalis Slusii obitum, ab Innocentio XI, applaudente sacro senatu, et a duobus aliis qui te præcesserunt summis pontificibus, præ cæteris tum prælatis tum etiam cardinalibus ad id muneris vocatus, illud strenue exsecutus es, licet ab Alexandro VIII, in purpuratorum patrum collegium adlectus, et multis ecclesiasticis negotiis præpositus, vix ullum ad scribendum otium

invenires.

His gradibus, beatissime Pater, ad supremi pontificatus fastigium ascendisti, omnium suffragio vocatus, te solo reluctante. Nondum obductam cicatricem refricare cogimur, et dolorem renovare; qui certe tantus fuit, ut in febrim incideris: sed hæc silentio præterire non licebat, in quibus Gregorium Magnum perfectius refers et exhibes. Quis enim nesciat sanctissimum virum, cum in pontificem electum se intellexisset, fuga sibi consuluisse, ac provectionem suam ad summam illam dignitatem, continuis lacrymis tanquam gravissimum casum, quandiu vixit deflevisse?

(a) Legendæ epistolæ ad Eulogium Alex., Anastasium Antioch., Dominicum Carthag., Leandrum Hispalensem, etc. (b) Laudatur aliquando a Bollandianis.

(c) Academiæ degli Umoristi, Reginæ Sueciæ, etc.

14

Utinam, sanctissime Paler, ad majorem tui pontificatus cum Gregoriano similitudinem, non conferrent terræmotus aliæque calamitates, quibus Romam tolamque Italiam attritam lugemus. Et his quidem divinæ justitiæ flagellis ita sævientibus, Gregorius olim reconciliator accedens, populum ad pœnitentiam gravi oratione commovit (In fine homil. in Evang., tom. I, Gregor. Turon.), quæ miro plausu statim excepta, per orbem volitavit Christianum; nec non institutis publicis supplicationibus, vim Deo gratam faciens, angelum ultorem exarmavit. Tu vero non dissimili eventu, cum terræmotibus quassata Roma periclitaretur, eleganti æque ac efficaci adhortatione, in omnes orbis Christiani provincias mox disseminata, pœnitentiæ opera trepidantibus et fugientibus a facie arcus imperasti; ac fusis lacrymis precibusque inter Deum et populum stans velut alter Phinees placasti, et cessavit quassatio. Quo tempore collectam et alias orationes in terræmotibus dicendas elucubrasti, quibus ditandum non immerito censuimus librum Sacramentorum sancti Gregorii denuo a nobis editum (Tom. III); ut in hoc etiam tibi, sanctissime pontifex, cum Gregorio conveniat, quod utrique sacer

ille Codex suum debeat incrementum.

Quandoquidem capimus de re sacra loqui, commemorare liceat homilias illas Gregorianis jure meritissimo æquiparandas, quas inter missarum solemnia jam plurimas habuisti ad populum. In his nihil fucatam redolet eloquentiam: Sermo vivus et efficax; quippe totus ex Dei verbo et sacræ Scripturæ sententiis contextus, quam, ob assiduam ejus meditationem, mira facilitate ad quodlibet argumentum pertractandum adducis, non invitam trahis. Quantus est populi Romani plausus, quando te sacro e suggestu oracula fundentem avide audit; recordaturque Leonis Magni et Gregorii Majoris, qui Romanis ex pontificibus pene soli ante te hoc pastorali officio functi sunt: ob infinita scilicet quibus distinebantur negotia. Earumdem, imo majorum curarum sustinet molem Sanctitas tua; tota fere Italia, orbe Christiano prope universo bellis et odiis conflagrante, quæ incendia restinguere sollicitus, animum in omnes versas partes. Attamen ad scribendas elegantes homilias tibi vacat quod in Gregorio nostro merito suspexit Bernardus (Lib. de Consid., cap. 9). Admirationem auget infirma utriusque valetudo, quæ feriari a labore suadere solet.

De cœlesti pane frangendo et subditis tibi populis apponendo, dum ita satagis, beatissime Pater, de ministrando cibo nutriendis corporibus necessario non minus curas; ut propensissimum Gregorii animum in pauperes æmulari jure dicatur Clemens, largus quidem et prodigus in egenos, sibi autem fratri dignissimo, fratris filiis optimæ indolis et spei adolescentibus, suis denique omnibus parcissimus. Ut vero singulorum necessitatibus providere possis, eos jubes certis diebus convenire, ac supplicantibus aures manusque aperis.

pa

Gregorius præ cæteris pauperibus eos fovere solebat, quos amor Christi spoliarat, monachos videlicet ac sanctimoniales, ut ex tot ejus epistolis intelligitur. Iis abunde necessaria suppeditavit, fundatis etiam plurimis monasteriis, eorumque tranquillitati, concessis variis privilegiis prospexit. Qua in re sedulo ipsius vestigiis insistis; cum enim ante pontificatum duplicis religiosæ familiæ protector fuisses (Chartusianorum et Minimorum), pontifex creatus, factus es pater omnium. Quod ad nos spectat dissimulare non possumus, beatissime pa, quam paterno affectu nostram complectaris congregationem, et maxime ipsius alumnos qui in recensendis sanctorum Patrum operibus laborant; quod est etiam observantiæ tuæ erga primarios illos Ecclesiæ doctores argumentum et similitudinis cum Gregorio, qui summam in sanctos Patres, maxime in Augustinum reverentiam ubique profitetur (Lib. x, epist. 37). Quam sitibundo ore tanti magistri doctrinam hauserit, altaque mente repositam servarit sactissimus pontifex, pleraque ejus clamant scripta; nolebat enim tritam a suis decessoribus viam deserere. Sed quis ex Romanis pontificibus Augustinianæ doctrinæ (a) vindex magis strenuus quam Clemens, cum non ita pridem damnavit libellum sanctissimo Patri, gratiæ Christi assertori fortissimo injuriosum ?

Ut institutam comparationem paucis absolvamus, Gregorius Francorum reges officiosissimos semper expertus est ac beneficos; maxime cum pro fide apud Anglos aut prædicanda aut

(a) « Romanorum pontificum prædecessorum nostrorum, qui ejusdem sancti Doctoris (Augustini) præcelsam doctrinam magno semper in pretio habuerunt, totoque mentis affectu amplexi fuerunt, laudabilibus vestigiis firmiter inhærere volentes, » etc. (Damnatio et prohibitio libelli typis editi" sub titulo: Véritable tradition de l'Eglise sur la Prédestination, etc.).

confirmanda eorum ope indiguit. Hinc in epistolis ad illos reges scriptis (a) toties gratiarum actiones occurrunt, quas hoc loco referre operæ pretium non est. At vero dissimulare non possummus elogium istud Childeberto regi, ob ipsius in catholicam fidem studium ab æquissimo pontifice repensum: « Quanto cæteros homines regia dignitas antecedit, tanto cæterarum gentium regna, regni vestri profecto culmen excellit. Esse autem regem, quia sunt et alii, non mirum est: sed esse catholicum, quod alii non merentur, hoc satis est. »

Præconium hoc, beatissime Pater, Christianissimo regi Ludovico Magno jure debitum, etsi taceremus, qui non intelligeret? Bellicam laudem et innumera propemodum terra marique præclare gesta, quibus cæteros reges antecellit, dissimulemus, quando Clementem alloqui nobis datur, communem scilicet Christianorum Patrem, cujus est bella sopire, pacemque inter dissidentes filios conciliare. At de Ludovici Magni in catholicam fidem studio silere non licet ; ejectos a perduellibus Anglis ob fidem orthodoxam sanctum regem, piissimam reginam, regium puerum, eorum subditos adhuc in fide integros, religionis olim in Anglia Gregorii Magni opera fundatæ veluti reliquias, hospitio exceptos, ac facultatibus pro regia munificentia et dignitate sustentatos; hæresim e regno, vel summo cum discrimine profligatam; Europæ maximam partem ea de causa in Christianissimum regem regnumque armatam, hæresis præconibus vel antesignanis classicum canentibus, bellique facem circumferentibus: neque tamen regum maximum adduci unquam potuisse, ut alicui pacis conditioni quæ hæresi tantisper favere videretur consentiret; quid Ecclesiæ primogenito dignius?

Ad hæc vero quid dicturus esset Gregorius Magnus? Quas in laudes erumperet, si foret superstes? At vivit adhuc in Clemente; nec dubium quin pro tantis in Ecclesiam collatis beneficiis, gratum se probaturus sit æquissimus pontifex erga regem christianissimum.

Hæc sunt, sanctissime Pater, præcipua lineamenta, quibus in te Gregorii Magni effigies perfectius exprimitur, qualibet imagine aut in ære incisa, aut coloribus depicta. Hinc ipsam in operum ejus veluti limine affigendam pro more censuimus; ut si monimentum quovis ære perennius tum devoti erga sanctissimum Doctorem animi, tum singularis observantiæ in apostolicam sedem, tum demissi obsequii quod pollicentur.

(a) Ad Theodericum, Theodebertum, Clotarium, Brunichildem.

PRÆFATIO GENERALIS

A BENEDICTINIS SUÆ S. GREGORII OPERUM EDITIONI PRÆFIXA

I. Novæ SS. Patrum Editiones jam a nobis adornatæ. Quanto reipublicæ tum litterariæ, tum Christianæ emolumento, jam insigniorum e sanctis Patribus opera, nostrorum labore ac studio castigata, novo cultu in lucem prodierint, commemorare neque decorum nobis est, neque, testante id publica gratulatione, necessarium. Ad quem vero ab Athanasio, Hilario, Hieronymo, Ambrosio, Augustino gradum faceremus, nisi ad Gregorium, dignitate, doctrina, sanctitate ter maximum? Neque tanti doctoris, quem ut summum familiæ nostræ decus veneramur, scripta mendorum quodammodo spinis obsita diutius relinquere nos decebat, ne alienis colendis insudantes, agrum proprium incultum deseruisse videremur.

II. Variæ operum S. Gregorii Magni Editiones. Prodierunt sane jam sæpius omnia sancti Gregorii opera, ut de singulis ejusdem scriptis seorsim editis interim sileamus. Prior Editio est Parisiensis, a Bertholdo Rembolt adornata an. 1518, complectiturque libros Moralium, Pastorale, Dialogos, Commentarium in Cantica, et in septem Psalmos pœnitentiales; Homilias in Ezechielem et in Evangelia, ac Epistolarum Registrum.

Hanc brevi excepit, quæ Rothomagi facta est apud Franciscum Regnaut, an. 1521. Biennio post alia Parisiensis ex officina Claudii Chevalom prodiit. In eadem urbe iterum excusa sunt omnia sancti Gregorii opera apud Carolum Guillart, an. 1542. Editionem hanc antecessit Lugdunensis, an. 1539 et 1540, in duobus tomis, aucta Comentario in lib. I Regum.

Longum et tædiosum foret omnes commemorare quæ deinceps Parisiis, Lugduni, Basileæ, Antuer

piæ, Duaci accuratæ sunt; insigniores itaque tantum attingendæ in his Basileensis, an. 1551 et 1564, Frobenianis typis excusa, cura Coccii, qui multum laboravitut sancti Gregorii opera pristinam puritatem integritatemque recuperarent; verum ut id consequeretur, conjecturis potius suis (ita ferebat hæc ætas) quam antiquis optimisque Mss. credidit. Hac in Editione alia est in libris Moralium capitum divisio quam in superioribus.

Joannes Gilotius Campanus, vir doctissimus, in edendis etiam sancti Gregorii Magni operibus omnibus, repurgandisque non parum laboravit. Ejus Editio publici juris facta est Parisiis, an. 1571, et iterum paucis post annis.

Quæ Romæ Vaticanis typis, anno 1589, inchoata est auctoritate Sixti V, et postmodum absoluta, cui doctissimus episcopus Venusinus præfuit, omnium superiorum visa est accuratior, non tamen heterodoxis, quorum criminationibus et querelis mox respondebimus.

III. Quarum emendatior Gussanvillæana in multis emendanda. Ultimo tandem loco an. 1675, vulgata sunt Parisiis, labore et studio Petri Gussanvillæi presbyteri omnia sancti Gregorii Magni opera eæ quamplurimis codicibus, ait vir clarissimus, emendata. Verum quantis qualibusve erratis ultima hæc Editio adhuc scateat, ex paucis huc adducendis, indeque quanta sit Editionis castigatioris necessitas, intelligere licebit.

Ex omnibus quæ Gussanvillæi Editio complectitur, Vitam Gregorii Magni a Joanne Diacono scriptam, veterum Codicum manu exaratorum ope correctam, hic in specimen totius operis exhibendam selegimus: tum quod in hac Editione statim occurrat, tum quod in ipsa multa ex moralibus in Job, et ex epistolis excerpta restituerimus. Ad quos autem mss. Codices hanc Vitam recensuerimus, dicendum in præfatione ipsi præfixa.

Lib. 1, cap. 28, col. 19, hæc in ultima Editione leguntur: In illa ergo cœlestis regni gloria caro secundum naturam erit, sed secundum corruptionem, vel etiam passionis desideria, non erit, in æterna incorruptione regnabit. Quo in loco ex Moralibus descripto, hæc aut suppleri debent ex Mss. aut corrigi: In illa ergo cœlesti gloria, caro secundum naturam erit, sed secundum passionis desideria non erit, quia, devicto mortis aculeo, in æterna incorruptione regna

bit.

Cap. 29, col. eadem : Tum piæ memoriæ Tiberius Constantinopolitanus imperator, etc. Lege ex Mss. Joannis Diaconi, et Moralium: Tum piæ memoriæ Tiberius Constantinus imperator. Tiberius enim Constantini cognomine gloriabatur. Aliunde vero quem latet Constantinopoli imperatoris titulum, his temporibus inauditum, diviso postea inclinatoque imperio plurimis inde sæculis

ortum?

Cap. 32, col. 20: Ut nisi Deus piissimi in corde principis inspiraverit, ut insitam sibi misericordiam suis famulis largiatur, et super illam diacoposin vel unum magistrum militum, et unum ducem dignetur Ecclesia concedere, in omni simus angustia destituti; quia maximæ partes Romanæ omni præsidio vacuatæ videntur. Quis hæc legens: unum magistrum militum, etc., dignetur Ecclesia concedere, continuo non intelligat, preces esse gementium populorum in rebus desperatis, opem Ecclesiæ, summique pontificis suppliciter postulantium? Ipsius tamen summi pontificis gemitus sunt, imperatoris auxilium implorantis. At sic legi debent: Ut nisi Deus piissimi in corde principis inspiraverit, ut insitam sibi misericordiam suis famulis largiatur, et super illa (Utic., super illa omnia) diacopiosin, vel unum magistrum militum, et unum ducem dignetur concedere, in omni simus angustia destituti, quia maxime partes Romanæ omni præsidio vacuatæ videntur. In duobus Mss. Bigotiano et Uticensi, ad verbum diacopiosin, interpretationis gratia, eadem manu additur: id est, ærarium publi

сит.

Eodem cap. Quia et in ministerio tuo, et in opere cui eum præposuimus, necessarius omnino cognoscitur. In Mss. autem: Quia et in monasterio tuo (scilicet Romano sancti Andreæ monasterio) et in opus quo eum præposuimus, necessarius esse omnino cognoscitur, vel, ut habetur in Uticensi, necessarium esse omnino cognoscimus. Porro legendum hic, monasterio non ministerio, probant hæc Joannis Diaconi verba immediate subjecta: Huic siquidem monasterio cujus hic papa Pelagius meminil, etc.

Cap. 48, col. 24 et pro culpis meis in occupationis exsilium facie dominantis missus, quasi destitutæ [Al., destructæ] viduæ vocibus cum propheta dico: « Qui consolabatur me, longe recessit a me. » Quis hac in salebra non hæreat? in Manuscriptis vero sive Joannis Diaconi, sive Epistolarum, planus est hic locus: Et pro culpis meis in occupationis exsilium a facie dominantis missus, quasi destructæ

Judææ vocibus cum propheta dico : « Qui consolabatur me, longe recessit a me. « Enimvero alludit sanctus Doctor ad Jeremiæ Threnos, quibus Judææ calamitas, et Jerusalem eversio deflentur.

Cap. 52, eadem col. : Inter hæc omnia turbatus cogor, modo in ipsum [Al. ipsam] clavum adversitatem dirigere, modo curvata navi impetum fluctuum latere minas fluctuum ex obliquo declinare [Al., ex obliquo latere declinare]. Corruptus hic locus ex iisdem Mss. sanandus est atque ita restituendus: Interque hæc omnia turbatus cogor, modo in ipsam clavum adversitatem dirigere, modo curvato navis latere, minas fluctuum ex obliquo declinare.

Duo hic observare lubet circa varias lectiones, quas Gussanvillæus, ultimæ Editionis Gregorianæ curator annotavit : primum, quod taceat unde diversas illas lectiones deprompserit. Paucas sane profert tota Editionis serie; at nusquam, aut rarissime admonet quibus ex Codicibus fuerint eruta. Alterum, quod optimam lectionem a textu exsulare jubeat, retenta vitiosa, qualis est, in ipsum clavum adversitatem dirigere; in qua sensus penitus desideratur. Eadem oscitantia in variarum lectionum delectu per totum opus perseverat.

Nonnulla forsitan ex his erratis, typographorum incuriæ sunt ascribenda. Et sane innumeræ pene hic occurrunt hujusmodi corruptelæ, quæ typographi prælique vitio irrepserunt; ut col. 15, intra paucas lineas: A liter senior pro alter senior, accessis pro accessit; cœpit temere ingentes voces emittere, pro cœpit tremere, ingentes voces emittere. At dormitantibus qui preli curam gerebant, invigilare debebat Editoris diligentia, ut tot errata emendarentur, aut saltem de his lector, quod etiam prætermissum est admoneretur.

Interim dissimulo viginti duos versus, qui sic incipiunt: Suscipe Romuleos, etc., in Gussanvillæana Editione deesse, licet in omnibus Mss. quos consuluimus et in plerisque libris editis inveniantur. Neque vero ambigitur utrum Joannis Diaconi fetus sint, aut ad vitam Gregorii Magn pertineant, cujus sunt velut epistola dedicatoria ad Joannem papam VIII, stricta oratione scripta.

Hæc sunt præcipua quæ castigatione in primo Vitæ Gregorianæ libro indigeant. In ipso secundi limine statim offenditur ad lapidem, unde non leve cadendi periculum. Nimirum hæresim sapiunt hæc, quæ ut a Gregorio scripta cap. 4, col. 27, referuntur : Quintum quoque concilium pariter veneror, in quo. . . . . et Theodorus personam Mediatoris in duabus substantiis separans, ad impietatis perfidiam cecidisse convincitur; Theodorus Mopsuestenus in Nestorianismi suspicionem adductus est, non quod duas in Christo substantias agnosceret (quis enim, nisi Eutychi favens, negare audeat Christum ex duabus constare substantiis ?), sed quod in duas subsistentias ipsum partiri crederetur. In Mss. quoque Vitæ et Epistolarum legimus: Theodorus personam Mediatoris in duabus subsistentiis separans.

Leviores allucinationes, nec tamen sine emendatione relinquendæ sunt, col. 28, a Vitelliano sit præsule destinatus, pro a Vitaliano; col. 29, ob hoc se nulli, pro ob hoc se nonnulli; ibid. : Qui in divino amore districtionem subire appetit servitutem; pro qui in divino obsequio districtiorem subire appetit servitutem; ibid., in hac sede, pro in hac re; col. 34, sancto crucis signo, pro facto crucis signaculo; col. 37, divino intus auxilio, pro divino jutus, seu adjutus auxilio; col. 38, in eis clericis vel hi qui in sacro sunt ordine constituti, pro in eis clerici, vel hi qui in sacro surt ordine constituti; ibid. ; Volo autem ut domnæ sancti Paterichiæ [Al. Patriarchiæ] meæ offeras solidos quadraginta, pro domnæ Pateriæ thiæ meæ ut legitur in omnibus Mss. tum Vitæ sancti Gregorii tum ejus epistolarum. Thia autem vox est Græca amitam significans.

Cætera omittimus quæ vel in eodem libro II, vel in duobus sequentibus ex Mss. corrigenda sese obtulerunt. Inviti enim ad aliena errata revelanda accessimus; at nostri erat instituti paucis saltem demonstrare novæ Editionis necessitatem. Quæ etiam ratio fuit ut in singulis præfationibus quas unicuique Gregorianorum operum præmisimus, quorumdam erratorum a nobis castigatorum specimen curaverimus exhibere.

IV. Gussanvillæus et Romani Editores excusantur. Absit tamen ut debitæ P. Gussanvillæo laudi ob edita sancti Gregorii opera detractum quidquam velimus. At arduum erat, ne dicamus impossibile, doctum illum presbyterum, nemine fere juvante, in tenui fortuna, tantæ molis operi sufficere. Aliorum quoque qui Gussanvillæum præcesserunt Editorum gloriam obscurare non est animus, maxime Romanorum : imo vero eos a Thomæ Jamesii scriptoris heterodoxi maledictis et criminationibus vindicare (Vindicia Gregor., p. 2), hic operæ pretium judicavimus.

Suas Jamesius vindicias Gregorianas orditur ab illis verbis epistolæ ad sanctum Leandrum, quæ