adjuti potestatibus Christum prædicaverunt, gentes- A tris in lucis se angelum transformantibus, ab om que fere omnes ex idolis ad Deum transtulerunt? - 4. Fidei vis illata improbatur. At nunc, prob dolor! divinam fidem suffragia terrena commendant, inopsque virtutis 595 suæ Christus, dum ambitio nomini suo conciliatur, arguitur. Terret exsiliis et carceribus Ecclesia : credique sibi cogit, quæ exsiliis et carceribus est credita. Pendet (c) ad dignationem communicantium, quæ persequentium est consecrata terrore. Fugat sacerdotes, quæ fugatis est sacerdotibus propagata. Diligi se gloriatur a mundo, quæ Christi esse non potuit, nisi eam mundus odisset. Hæc (d) de comparatione traditæ nobis olim Ecclesia, nuncque deperditæ, res ipsa quae in oculis omnium est atque ore, clamavit. 5. Antichristi tempus jam adesse. Quid autem C illud sit, quod ignorandum ultra nou sit breviter exponam. Secundum placitam Deo plenitudinem. coarctata sunt tempora. (e) Circumscripta enim ratio eorum cœlestibus libris docetur: ac necesse est in ipsam nos ætatem antichristi incidisse, cujus, secundum Apostolum (II Cor. x1, 14), minis. nionem suscepit; postmodum in nimium illum parietum ecclesia amorem invehitur veritus haud dubie, ne episcopi, qui in imperatoris comitatu frequentes erant, in eamdem dissimulationem abirent, et hæretica communione polluerentur. (a) Sex mss. assumerent. (b) In antiquioribus miss. Vat. bas., Carnut. et Colb., Deciis. (c) Lips. et Par., a dignatione : renitentibus aliis libris. (d) In mss. Ac de, non hæc de. Mox apud Bad., Er., Mir. et in quinque mss., numquam deperditæ. D In Michaelino autem ab eadem manu et in eodem contextu adjicitur, vel, nunc quam deperditæ : quomodo legendum Erasmus ad marginem asseruit, ac post eum legere Lips. et Par. Habet ms. bas. Vat., nunc valde perditæ : ubi ex Carnut. reponimus, nuncque deperdita. (e) Editi, incircumscripta: emendantur ex mss. (f) Mirao magis placuit vero, reluctantibus omnibus veteribus libris: nec deinceps castigatus fuit; quamvis hic lilarit sententia non ea sit, ut incerta opinio anteponatur veritati, sed ut quod verum ac certum est, ab Arianis proponatur velut incerta opinio. De generatione enim Filii, quia inenarrabilis esset, nolebant quidquam definiri. Quos sigillans Phebadius Agen., Illud autem, inquit, quis ferre æquanimiter possit, ut quem initium habere pro certo ponunt, hujus nativitatem habeant in incertum. Adversus eamdem illorum nium fere sensu et conscientia is qui est Christus aboletur. Ut enim erroris affirmatio certa sit, incerta (f) veri opinio antefertur: sitque antichristo jam pervium, Christum eum esse se fallere, de quo nunc usque dissensum sit. Hinc illæ variæ opiniones, hinc sub unius (g) Christi fide prædicatio plurimorum, hinc nuper Arii spiritus ex angelo diaboli in lucis angelum (h) transfiguratus: cujus hæreditas (i) omnis ad Valentem, Ursacium, Auxentium, Germinium, Gaium successit atque defluxit. Nam ipsi nunc Christum novum, per quem antichristus subreperet, intulerunt. 6. Auxentii, Valentis, etc., de Christo opiniones. Plebi nondum nocet hæresis latens. -Volunt enim hunc suum Christum non ejus divinitatis esse cujus et Pater est; sed (j) esse potentem et præstantem cæteris aliis 596 creaturis creaturam, eumque per voluntatem Dei ex nihilo substitisse: et eum ante omnia quidem sæcula, et ante omne omnino tempus natum ex Deo Deum esse; sed non ex substantia Dei esse, neque divinæ in eo nativitatis, majestatisque ejus, (k) quæ Dei est intelligendam veritatem; ne quam verus sit Deus qui pater est, tam verus sit Deus qui filius est: ut id, quod unum esse Filius et Pater in Evangeliis prædicantur (Joan. x, 30), in voluntatis tantum sit et charitatis societate, non in divinitatis veritate. Quæ si in Filio non eadem est ipsa illa quæ Dei est, ut in confessione fidei Deus unus sit; cur Deum Filium, cur ante tempora et sæcula confitentur, nisi quia Dei nomen sancto cuique per indulgentiam (1) æternitatis est destinatum? Aut regenerati omnes non vere Dei filii sunt, aut angeli omnes, per Christum utique conditi, non ante omnia tempora et ante omnia omnino sæcula sunt creati? (m) Verum ad antichristum minori invidia introducendum, miserisque credendum, tribuunt Christo Dei nomen; quia hoc et hominibus artem in Ariminensi synodo apud Athanas. lib. de Synod., p. 876, conclamabant catholici, Nos non quia fide indigeremus, huc convenimus, etc. (g) Par. cum ms. Colb. a recenti manu, Christi nomine (h) Mss. figuratus. Aliter legitur paulo superius et initio libri in Constant. (i) ta mss. At editi, hæreditas nominis : et mox post Lipsium Par., successioque defluxit. Hæc ut et superiora ad Ariminensis concilii gesta referuntur. Tantum omittit Hilarius Demophilum, quem memoratis adjungit Athanasius, lib. de Synod., p. 874. Venerunt, inquit, ad eumdum locum Germinius, Auxentius, Valens, Demophilus, et Gaius. Ibi cum cæteri episcopi ex sacris litteris verba sua formarent, illi chartulam exhibuerunt, etc. Hi omnes eam ob rem a synodo excommunicati leguntur. (j) Excusi, esse eum præstantem, omisso verbo potentem, quod habent omnes mss. (k) In ms. Colb., quæ Deus est. (1) Vox æternitatis, et mox particula non, desiderabantur in ante vulgatis. De angelorum ante tempora conditione videsis, p. 429, not. b (not. c col. 455 nost. edit.) (m) Excusi, Verum antichristum arbitror minori invidia, suppresso ad, et addito arbitror præter fidem mss. et Hilarii sententiam : quan ut conciliaret Georgius Bullus, pro invidia, legendum esse perfidia opinabatur. Aperta autem fit ope mss. sit tributum fatentur vere Dei filium; quia sacra- A Magistro præcepit, considentibus una nobiscum epimento baptismi vere Dei filius unusquisque perficitur: ante tempora et sæcula confitentur; quod de angelis atque diabolo est non negandum. Ita Domino Christo sola illa tribuuntur, quæ sunt vel angelorum propria, vel nostra. Cæterum, (a) quod Deo Christo legitimum et verum est, Christus Deus verus, id est, eadem esse Filii quæ Patris divinitas denegatur. Et hujus quidem usque adhuc (b) impietatis fraude perficitur, ut jam sub antichristi sacerdotibus Christi populus non occidat, dum hoc putant illi (c) fidei esse, quod vocis est. Audiunt Deum Christum ; 597 putant esse quod dicitur. Audiunt filium Dei; putant in Dei nativitate inesse Dei veritatem. Audiunt ante tempora; putant idipsum ante tempora esse, quod semper est. Sanctiores aures plebis, quam corda B sunt sacerdotum. Si Deum verum Ariani prædicant Christum, Deum sine fraude confessi sunt: quod si Deum dicunt, et negant verum; tribuunt nomen, et adimunt veritatem. 7. Hilarii cum Auxentio Mediolani gesta. Auxentius consubstantialitatem confitetur. Quamquam igitur impiissimis eorum blasphemiis plenæ omnes (d) ccclesiarum chartæ, plenique jam libri sint quid proxime tamen acciderit, non tacendom est. Cum edicto gravi sanctus (Carn. ms. sanctissimus) rex perturbari ecclesiam Mediolanensium, quæ Deum verum Christum et unius cum Patre divinitatis et substantiæ confitetur, sub unitatis specie et voluntate jussisset; etiam importuna interpellatione suggessi, Auxentium blasphemum esse, et omnino hos tem Christi habendum : idque adjeci, eum aliter credere, quam rex ipse, aut alii omnes haberent. Quibus (e) rex permotus; audiri nos a Quæstore et (a) Ms. Mich., quod de Christo : quod primum arridebat. Sed data opera Dei Christi nomen répetere videtur Hilarius, ut dignitatem illius et divinitatem magis ac magis inculcet. (b) Editi, impietatis occasio per fraudem perficitur: prava interpolatione obscuriorem reddunt Hilarii sententiam, qua observat hæreticos sub verbis piis impietatem suam ita velare, ut dum populi eorum verba ut sonant intelligunt, pravitate ipsorum nondum corrumpantur. Apposite Athanasius, epist. ad Epictet, p. 582 Istos lucifugas, qui sese etiamnum occultant, et quæ Arii sunt sapiunt, Auxentium dico Mediolanensem, Ursacium, Valentem, Guium a Pannonia uno spiritu incitatos, communi calculo anathemate percusserunt Concilia in Galliis, Hispaniis et magnæ Romæ congregata. Hujusmodi fraudes prævertens, Or. 1 cont. Arian., p. 291, ait: Si dictiones ex sacris litteris scribant, ne sustinueritis hoc genus scriptorum: etiamsi voces orthodoxæ fidei loquantur, ne ita quidem loquentibus attendite. Non enim recto animo loquuntur, sed veluti indumenta ovium hæc verba præferunt, intus autem quæ Arii sunt sapiunt, quemadmodum hæreseon princeps diabolus. (c) Apud Bad., Er., Mir. et in ms. Colb., filii Dei esse. Non alter efficitur sensus, sive intelligas, hoc putant eos credere quod verba sonant; sive, hoc putant eos sentire filii Dei esse, quod illius esse prædicant. (d) Eum ad modum Hieronymus, Dial. cont. Lucif. de Ariminensis synodi gestis, ait: Quod si quis a nobis fictum putat, serinia publica scrutetur ; plenæ sunt certe ecclesiarum arcæ. C D scopis fere decem. Primumque, ut in foro solet, de persona calumniatus est, damnatum (f) quondam me a Saturnino, audiri ut episcopum non oportere. Non est nunc temporis, quid ad hæc responsum sit, enarrare sed qui tum audiebant, de fide potius, ut regi placuerat, agitandum esse decernunt. Cumque jam in arcto esset negandi (g) periculum; credere se Auxentius Christum Deum verum, et unius cum Deo patre divinitatis et substantiæ est professus. Placuit igitur hoc scribi, et ne memoriis audientium quæ dicta essent elaberentur, continuo libellum regi per Quastorem offero, quo quid convenisset, contineretur et ne quid mentiri arguar, ejusdem exempla subjeci. Placet omnibus Auxentium hæc ipsa profiteri frequenter : qui ut (h) ipsum scriberet, est coactus. Qui diu consilia sua versans, callidissime fidem regis eludit dat scripturam stylo antichristi compositam. 8. Scripto eludit fidem quam confessus erat. Nam primum ea, quæ (i) Nicææ Thraciæ omnium impietas resolvisset, sancta 598 esse testatur: vim scilicet illatam episcopis, fidem esse veræ confessionis affirmans. Negat quoque se scire Arium: cum in Alexandria in (j) Ariana ecclesia, cui Gregorius præerat, presbyter esse cœpisset. Sed de Ariminensi synodo, quæ ab omnibus est religiose dissoluta, nihil dicamus tantum diaboli commenta pandenda sunt. Cum placuisset igitur scribi Deum verum esse Christum, et unius cum patre divinitatis atque substantiæ esse ponitur talis ab eo, ut a callidissimo : diabolo, sententia, quæ significaret Christum ante omnia tempora nalum Deum verum filium: ut secundum Arianos veritas ad filium, non ad Deum referretur. Et ut longe major differentia hujus significatio (e) Ita mss. At editi, quibus rebus permotus. Rex auditis iis, quæ ipsi ab Hilario suggerebantur, non alind, quam quod ab illo postulabatur, credendus est præcepisse adeoque dubitari nequit, quin episcopi in eo congressu ut judices sederint. Quaestor vero et Magister tantum ut testes; maxime cum Valentinianus ipse, teste Ambrosio, epist. xx1, n. 2, et Sozomeno, lib. vi, c. 7, suffragante, rerum ecclesiasticarum judicium ad se minime pertinere declararit. (f) Sex mss. cum Bad., Er. et Mir., a quodam Saturnino. Melius potiores cum Lips et Par., quondam a Saturnino. (g) Apud Mir., Lips. et Par., periculo: refragantibus aliis libris. (h) Editi, ipse. Vetustiores mss. Vat. bas. et Carnut., ipsud, quod vocabulum sic etiam alibi exprimunt. In cæteris ipsum; hoc est, idem. Hinc num. 9, arguitur, quod non idem, sed aliud scripsit quam professus est. Proximum frequenter idem sonat, quod coram multitudine. (i) lu ms. Carnut., Nicia et Thracia. Forte pro Nicia in Thracia, tacito verbo gesta. Tum in vulgatis omnium impietas ex se solvisset. Sequimur miss. Quamquam mallemus, omnium jam pietas resolvisset. Quid enim hoc sibi vult aliud, quam quod mox enuntiatur his verbis, Sed de Ariminensi synodo, quæ ab omnibus est religiose dissoluta? Eam autem variis Conciliis dissolutam esse declarant Sulpicius, lib. 11, pag. 262, et Hieronymus, Dial. contra Lucif. (j) In antiquioribus libris, Aria. nis exsisteret, subjicitur, Ex vero Deo Patre: ut in A næ arte circumvenis? Christum Deum dicis : quid Patre veritas Dei esset, in Christo veritas tantum fi lii scriberetur. Dehinc procedente sermone, una ab Auxentio divinitas prædicatur, et in ea non confitetur et (a) Filium : ut in solo Patre, non etiam in Filio, esset sola una divinitas. fallis in nomine? Nega Moysen Pharaoni deum dictum (Exod. vii, 1). Christum filium et primogenitum Dei loqueris nega primogenitum filium Israel Deo esse (Esai. 1, 2). Christum ante tempora natum asseris (Vid. l. xu de Trin. n. 55) et creatum nega diabolum ante tempora et sæcula substitisse. Christum similem Patri memoras: nega ad imaginem et similitudinem Dei hominem esse cœpisse. Solum Christo quod est denegas, ne Deus verus et unius cum Patre divinitatis atque substantiæ sit. Et solitus es una cum magistris tuis me hæreticum arguere expone, quibus potes litteris, impietatis meæ causam, et blasphemiarum mearum titulum propone. Mihi autem antichristus est ille, qui unius divinitatis 9. Quasi recte sentiens divulgatur. Hilarius fraudem relegens jubetur exire. Spargitur vero per populos Auxentium verum Deum Christum, et unius cum Patre divinitatis ac substantiæ scripsisse, neque ab expositæ per me fidei dissidere sententia: post quæ ad communionem ejus rex pro fidei sinceritate advenit. Sed cum hoc mysterium impietatis diu occultatum jam non laceretur, diceremque fingi (b) omnia, fidem denegari, Deum atque homines illudi; jubeor de Mediolano proficisci, cum consistendi mihi in ea B esse Filium cum Patre non confitetur : quique non invito rege nulla esset libertas. 10. Hæc igitur, Fratres, quibus Dei judicium in metu est, ita gesta esse significo. Auxentius quod negare timuit, noluit confiteri : nam expositionis ipsius exempla subjeci. Si idem scripsit, arguite fallentem si vero aliud (Ms. Carn. aliter) scripsit quam professus est, intelligite jam Christum per cum alium, id est, antichristum prædicari. Lusit quidem ille verbis, quibus possit fallere et electos; sed patet impietatis tantæ professio. 1 11. Auxentii perfidia exponitur. Negat se duos deos prædicare, quia non duo patres sunt. Quis secundum hæc non videt, unius Dei confessionem idcirco tantum Patri propriam esse, quia solus esset? 599 Unde et ille satanæ (c) stylus exstitit: Novimus C unum solum verum Deum patrem. Et post malevolas significationes, Similem, inquit, secundum Scripturas Filium genitori suo patri. Si usquam in sanctis voluminibus hoc scriptum est, habet innocentia professionem. Si (d) vero veritate divinitatis Filius et Pater unum sunt, quid similitudinis imperfecta opinio antefertur? Imago quidem Dei Christus est (Vid. lib. in Constant. n. 20): sed et hominem imaginem Dei esse non dubium est, cum ad imaginem et similitudinem Dei Adam factus sit. Quid tu, hæres Arii, Christo tantum nostra concedis? Quid Regem, quid Comites, quid Dei Ecclesiam, patris tui, id est, sala (a) Carn. et Colb., filii. Hic notantur verba Auxentii, n. 14: Propter quod et unam deitatem prædicamus: quibus Filium a divinitate callide excludit. (b) In duobus mss. nomina; ac deinde Carnut. codex, Deo atque hominibus illudi: tum cum ms. bas. Vat., de Mediolanio, non de Mediolano. (c) In quinque mss. filius exstitit. Satanas quidem, quia mendacii auctor et fallacium parens est, Auxentii pater mox prædicatur: sed hic vox filius cum subsequentibus non satis cohæret. Tum in vulgatis, Novi unum. Rectius in vetustioribus mss. Novimus unum: hæc enim verba, sicut et subsequentia, similem secundum Scripturas, etc., sunt formula Arimini seu Nicææ in Thracia editæ, cujus se defensorem Auxentius profitetur. (d) Ex mss. revocatur particula vero, qua perspicuior sit Hilarii sententia : puta, si contra in Scripturis Pater et Filius unum dicuntur naturæ veritate, non qualicumque similitudine. D : ita unum verum Deum Patrem prædicat, ut veritas quoque divinitatis non intelligatur in Filio. Si unius divinitatis Christus et Deus sunt, cur hoc non simpliciter scripsisti? Si tibi non sunt, cur hoc non simpliciter denegasti ? 12. Ecclesiæ parietum ne nimius sit amor. — Arcanum igitur tam pestiferi mysterii optassem, Fratres, ipse potius quam per litteras revelare, et omnes blasphemias Auxentii verbis singulis explicare. Verum quia id non licet, saltem unusquisque quod sibi liceat intelligat. Multa alia proferre Ecclesiæ me pudor inhibet, et committere epistola Arianorum blasphemiarum dedecora pertimesco. Unum moneo: cavete antichristum 600: male enim vos parietum amor cepit, male Ecclesiam Dei in tectis ædificiisque veneramini, male sub his pacis nomen ingeritis (hæc citat Facundus, Spicil. t. 1, p. 118). Anne ambiguum est, in his antichristum esse sessurum? Montes mihi, et sylvæ, et (e) lacus, et carceres, et voragines sunt tutiores in his enim prophetæ, aut manentes, aut demersi, Dei spiritu prophetabant. Absistite itaque ab Auxentio satanæ angelo, hoste Christi, vastatore perdito, fidei negatore: quam sic est regi professus, ut falleret; sic fefellit, ut blasphemaret. Congreget nunc ille quas volet in me synodos, et hæreticum me, ut sæpe jam fecit, publico titulo proscribat, et quantam volet iram in me potentium molia (e) Mss. summo consensu, lucus: quam vocem, nisi luci non lucus obtineret rectus casus pluralis, præferre licuisset : quasi affectasset Hilarius ecclesiis hæreticorum ingressu pollutis gentilium lucos conferre, imo anteferre. Quamquam si cum his comparemus illud capitis v in Matth. n. 1: In omni loco precem fundere edocemur: et sanctorum oratio inter feras, carceres, flammas, et de profundo maris ac bestia ventre suscepta est; patet retinendum esse lacus vocabulum, eoque alludi vel ad profundum maris, in quod Jonas demersus est; vel ad lacum leonum, in quem dejectus Daniel, ac positus inter feras, a Deo respici meruit. Huc conferre licet, quod scribit Dionysius Alexandr, apud Euseb. edit. Vales., Hib 1 Hist. Eccl. c. 22: Cum soli ab omnibus fugaremur atque opprimeremur, nihilominus tunc quoque festos egimus dies. Quivis denique locus, in quo varias ærumnas singillatim pertulimus; ager, inquam, solitudo, navis, stabulum, carcer, instar lempli ad sacros conventus peragendos fuit. tur mihi certe ille numquam aliud quam diabolus A scriptum est in Evangelio: Hæc est autem vita æterna, erit, quia Arianus est: neque pax aliquorum umquam optabitur, nisi eorum, qui secundum patrum nostrorum apud Nicæam tractatum, anathematizatis Arianis, Christum Deum verum prædicabunt. (a) (b) EXEMPLUM BLASPHEMIÆ AUXENTII. Beatissimis et gloriosissimis imperatoribus Valentiniano et Valenti Augustis, Auxentius episcopus ecclesiæ (c) catholicæ Mediolanensium. 13. Auxentius hæreticus appellatus. ‹ Ego quidem, piissimi Imperatores, æstimo non oportere sexcentorum episcoporum unitatem post tantos labores ex contentione paucorum hominum refricari (d) ab abjectis ante annos decem, sicut et scripta manifestant. Sed si aliqui ex plebe, qui numquam communi- B caverant, nec his qui ante me fuerunt episcopis, nune amplius excitati ab Hilario et Eusebio, perturbantes quosdam, hæreticum me vocaverunt: jussit vero pietas vestra cognoscere de his viros laudabiles, Quæstorem et Magistrum : et sicut prædixi, non eos personam habere accusatorum aut judicare qui semel depositi sunt (dico autem Hilarium et qui ei consentiunt) tamen obediens Serenitati vestræ, 601 processi manifestare falsa (e) dicentibus, et blasphemantibus, et vocantibus me Arianum, et quasi non confitentem Christum filium Dei Deum esse. 14. Fidem suam exponit. Exposui (1) amicis pietatis vestræ mean confessionem, primum satisfaciens, quia numquam (g) scivi Arium, non vidi oculis, non cognovi ejus doctrinam sed ex infantía, quemadmodum doctus sum, sicut accepi de sanctis Scripturis, credidi, et credo in unum solum verum Deum patrem omnipotentem, invisibilem, impassibilem, immortalem et in filium ejus unigenitum Dominum nostrum Jesum Christum, ante omnia sæcula et ante omne principium natum ex Patre DEUM (4) VERUM FILIUM ex vero Deo patre, secundum quod (a) In ms. Carn. adjicitur clausula Amen. (b) Ita mss., nec aliter solet Hilarius hæretica Opuscula inscribere. At editi, Auxentii Mediolanensis epistola. (c) Abest catholicæ a mis. Mich. (d) Editi, refricari abjectis decretis. Ne in uno quidem ms. exstat vocabulum decretis: quod a primis editoribus haud dubie adjectum est, ut oratio suis numeris absolveretur. Sed præpositio ab, ante abjectis, propter consequentem ejusdem soni syllabam facilius excidere potuit, quam decretis, eaque restituta tam efficitur sensus veritati consentaneus, quam efficiebatur falsus adjectione verbi decretis. Hilarii enim atque Eusebii exsilia hic indicari jam præmonuimus, et ex calce hujus blasphemiæ manifestum est, ubi idipsum apertius declaratur. Sic mss. Editi vero, fulsa docentibus. Hunc versum, exposui amicis pietatis vestræ meam confessionem, non habent mss. (g) Ita fere Palladius in gestis concilii Aquileien C D ut cognoscant te solum verum Deum, et quem misisti Jesum Christum (Joan. xvII, 3). Per ipsum enim omnia facta sunt, visibilia et invisibilia. Qui descendit de cœlis voluntate Patris propter nostram salutem, natus de Spiritu sancto et Maria Virgine secundum carnem, sicut scriptum est, et crucifixum sub Pontio Pilato, sepultum, tertia die resurrexisse, adscendisse in cœlis, sedere ad dexteram Patris, venturum judicare vivos et mortuos. Et in Spiritum sanctum paracletum, quem misit Dominus et Deus noster salvator Jesus 602 Christus discipulis, Spiritum veritatis. Sic credidi, et credo, sicuti et adscendens in cœlos unicus filius Dei tradidit discipulis, dicens: Euntes docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti (Matth. xxviii, 19) (i). Duos autem deos 15. Ariminensi fidei adhæret. numquam prædicavi : nec enim sunt duo patres, ut duo dii dicantur, nec duo filii; sed unus filius ex uno patre, solus a solo, Deus ex Deo, sicut scriptum est: Unus Pater Deus ex quo omnia, et unus Dominus Jesus Christus per quem omnia (I Cor. vii, 6): propter quod et unam deitatem prædicamus. Omnes ergo hæreses, quæ adversus catholicam fidem veniunt, semper quidem congregati episcopi catholici condemnaverunt et anathematizaverunt, specialiter autem convenientes Arimino, et inde condemnavimus. Catholicam autem et Evangeliorum, quam tradiderunt Apostoli, hanc fideliter custodivimus. Ut autem pietas vestra verius cognosceret ea, quæ gesta sunt in concilio Ariminensi, transmisi, et peto ut ea libenter legi præcipiatis: sic enim cognoscet Serenitas vestra, quia qui jam dudum (j) depositi sunt, hoc est, Hilarius et Eusebius, contendunt ubique schismata facere. Quæ enim bene de sanctis Scripturis catholicæ fidei exposita sunt, pietas vestra pervidet hæc retractari non oportere. › sis n. 14, apud Ambrosium t. 11, p. 790, nova editionis, rogantibus ut Arii doctrinam damnet, respondet: Arium nec vidi, nec scio qui sit. (h) Ex vetustissimo Vaticanæ basilica codice nunc primum restituuntur verba, verum filium, quorum in ambiguo Auxentius ludebat et illudebat tanto facilius, quod interpunctionum distinctio tum nesciebatur. Quamquam si verus est Deus qui verus est Dei filius, uti demonstrat Hilarius lib. vii de Trin. n. 14, parvi interesse videbatur, utrum verum ad Deum, an ad fi lium referret. Ea tamen arte ac dicendi ratione non ille solus, sed alii etiam usi sunt Ariani, de quibus Augustinus lib. 1 con ra Maximin. c. 6: Ejusdem naturæ, cujus est Pater, negatis esse Deum filium, quamvis verum esse filium non negetis. Verum hoc loco sic restaurato, omnis jam tollitur eruditis de hujus epistolæ veritate dubitandi ratio. (i) Subtexitur Amen in ms. Mich. (j) Editi, quia jam dudum damnati, depositi, hoc est, etc.; castigantur ex mss. PATROL. X. 20 20 603-604 IN FRAGMENTA S. HILARII PRÆFATIO. B eædem erant inscriptiones. Hoc quidem exemplar frustra quæsivimus: sed Stephanus Baluzius litteris juvandis natus, varias Sirmondi lectiones suppeditando, jacturam nostram utcumque resarcivit. His accedit, quod cum Baronius ad an. 357, ex Cresconiana Collectione ac duobus mss., Liberii litteras Fragmento vi insertas describat, in novissima editione fatetur se in suis mss. easdem quas in his Fragmentis reperisse interpolationes Hilario pariter adscriptas. I. An hoc opus Hilarii sit. Quædam dubitandi ra- A siense pervetus vocat; in quo idem rerum ordo, et tiones. Præclarum hoc antiquitatis monimentum Nicolai Fabri opera ex bibliotheca P. Pithoei anno 1598 Fragmentorum nomine editum, summo omnium plausu exceptum fuit. Nulli palam, quod sciamus, totum respuerunt quasi Hilario male adscriplum: de illius tamen auctoritate subdubitare non nulli videntur atque contra mussitare. Ipsi etiam initio nonnihil movebamur primo, quod epistola synodi Sardicensis ad universas ecclesias Fragmento contenta, et Ariminensis concilii ad Constantium litteræ, quæ primam Fragmenti vi partem conficiunt, cum latine scriptæ sint, longe tamen castigatiores, pleniores ac mutuo sententiarum nexu elegantiores in græcis exemplaribus, quam in his Fragmentis reperiantur: deinde quod alia sit libro de synodis num. 34, alia Fragmento 1, n. 29, pseudo-Sardicensis fidei translatio. Tertio cum eo tempore, quo sibi restitutus Liberius Ecclesiæ fidem egregie tueretur, hoc opus scriptum fuisse necesse sit; incredibile videbatur, ut ei jam correcto, etiam acerrimo fidei patrono, tot anathemata Frag. vi, num. 6, diceret Hilarius, qui Orientalibus necdum recte sentientibus, quia tamen ad veritatem propius accederent, libro de Synodis ita pepercit, ut nec laudes negarit. Deterrebat præterea monstruosa quædam rerum facies, et inordinata confusaque variarum epistolarum congeries, Hilario alias tanto cum ordine singula enarrante indigna. Angebamur denique, quod omnia hæc Fragmenta non eo in mss. modo, quo illa Nicolaus Faber edidit, sub uno titulo C atque Hilarii nomine occurrant; sed in duas veluti partes dividantur, quarum prima, quæ Fragmentis XI, XIII, II, VII, IX, v et vii, constat, nec Hilarii nec cujusvis alterius nomine inscribatur; quamvis illi cum in fronte tum ad calcem adscribatur altera, quæ Fragmenta 1, 11, IV, XII, XIV, XV, vi et x, comprehendit. Ex quo auctoritas prima saltem partis, quæ in prius vulgatis postrema est, sublesta videbatur ac levis. imo II. Hilario asseritur mss. auctoritate. - llis omnibus permoti, ad rei veritatem diligentius investigandam animum adjecimus. Ac primo quidem minime contemnendam esse duximus mss. auctoritatem, hoc opus non semel, sed iterum ac tertio S. Hilario adscribentium, nimirum initio primi Fragmenti, Incipit liber S. Hilarii Pistavensis provinciæ Aquitaniæ, etc., rursumque in medio, Fragmento VI, Sanctus Hilarius anathema illi dicit, ac demum in fine Fragmentix, Explicit liber S. Hilarii ex Opere historico. Namque si quis Pithæo codici chartaceo, quod recentior sit et ab annis dumtaxat 300 descriptus, non satis tuto credi putet; fidem non negabit habendam S. Remigii Remensis exemplari, quod Sirmondus, cujus in potestate fuit, notis in Concilium Pari III. Hieronymi testimonio. Mss. suffragatur Hieronymus. Qui enim ab illo de Scriptor. eccles. inter 605-606 opera Hilarii recensetur, Liber adversus Valentem et Ursacium, historiam Ariminensis et Seleuciensis synodi continens, haud obscure promittitur titulo in fronte Fragm. 1 prænotato: Incipit liber S. Hilarii Pictavensis provinciæ Aquitaniæ, in quo sunt omnia, quæ ostendunt vel quomodo, quibusnam causis, quibus instantibus sub imp. Constantio factum est Ariminense concilium, etc. Expressius tantum dixit Hieronymus adversus Ursacium et Valentem, quod hic generalius enuntiatum est quomodo, quibusnam causis, quibus instantibus. Nam quod hæc Fragmenta sint operis adversus Valentem et Ursacium scripti, cum ex aliis, tum maxime ex secundo, decimo, ac duobus postremis est manifestum. Titulus quidem noster de Seleuciensi concilio nihil spondet, cujus tamen historiam, secundum Hieronymum, Hilarii liber debet continere. At Hieronymus, qui, ut ad libros de Trinitate ac de Synodis observatum est, operibus aliorum inspectis titulos de suo imponere solebat, ad Seleuciense concilium referre potuit monimenta, quæ Fragmento x habentur, et indicantur secutura. Namque quæ in eo narrantur inter Seleuciensis et Ariminensis concilii legatos Constantinopoli gesta, et ad Seleuciense et ad Ariminense indifferenter pertinent : ad Seleuciense quidem, cujus continuatio esse Constantinopolitana synodus videbatur; ad Ariminense vero, in cujus sententiam quodam modo abiit Seleuciensis synodus, dum ipsius legati fidem in illo concilio editam suscipere Constantinopoli coacti sunt. IV. Hilarium præ se fert 1 fragmentum. Fragmenta alia cum primo affinia sunt. Tituli autem veritatem non mediocriter confirmat fragmentum 1: Episcopum D quippe præ se fert Gallicanum, qui a rebus in Gallia gestis (num. 6.). exordium facturus sit; qui exsilium maluerit subire, quam prodita Ecclesiæ fide domestico otio frui (num. 4); qui ut veram imperatori fidem persuaderet, impensiore cura audientiam poposcerit (num. 5), nec potuerit impetrare; qui fidei depra. vationem, et corruptionem Evangeliorum jam raptim ingesserit, qui denique quo animo velit legi (num. 7), lectorem præmoneat. Ita se Hilarius in ipso exordio |