corum testimoniorum responsionibus eorum vesanam doctrinam destrueret, et fidem Ecclesiæ firmius robo trationem vocat, quidquid eo usque disseruit. Quid A bus eorum agnitis, legis et prophetarum atque evangelivero sibi velit evangelicæ fidei sacramentum, cap. 13 in Matth., n. 6, explicat his verbis: Quamquam ad fidei sacramentum, id est, ad Patris et Filii et Spiritus sancti unitatem, etc. ubi fidei sacramentum idem sibi esse significat, quod Trinitatis mysterium. Mittimus interim singulare in iis libris haberi pratrocinium fidei. Eo namque statim perducitur liber primus, ut in Dei rcbus non humano sensui, sed Dei ipsius de se testimoniis credendum esse quisque persuadeatur. Tum liber tertius in id unum niti videtur, ut ad capiendas res divinas hominem infirmitatis sux convincat, doceatque nullum ei esse nisi in fide præsidium. Quod quidem rursum quarto, quinto, aliisque libris sæpenumero inculcatur. raret. VII. Ut efficacius confutentur, simul refellitur Sabellius. Non minori quidem conatu adversus Sabellii, quam adversus Arii commenta videtur contendere sed hoc tantum agit, ut Arianos efficacius configat, quos, ut ipse notat lib. x, num. 5, validissimis licet rationum momentis conterere frustra conaretur, quam diu in se vel levissimam relinqueret Sabellianæ labis suspicionem. Sub specula enim, inquit, omnium hæreticorum ad occasiones singulorum verborum in os meum pendentium loquor. Sed pendentibus licet ita omnem de se detrahendi occasionem - V. Quomodo sint contra omnes hæreses. Hinc non B se sustulisse confidit, ut lib. x, n. 5, dicere non tiimmerito contra omnes hæreses dicti fuerint, in quibus non modo omnium generatim hæreseon caput ac principium, quo cuique fidem intra sensus sui fines concludere, et ad placita propria Scripturas detorquere permittunt, passim profligatur atque retunditur; sed et Arii, Photini, veterumque hæreticorum Hebionis, Valentini, Manichæi, Hieracæ, Sabellii jam tum propagatæ confutantur blasphemiæ; imo etiam prævertuntur nondum excitatæ Apollinarii, Macedonii, Nestorii, Eutychetis, Sacramentariorum, etc. Deinde cum Athanasius epist. ad Epictetum Synodum Nicenam vocet τροπαῖον οὖσαν πάσης αἱρέσεως, cumque hujus Synodi Symbolum contra omnes hæreses inscriptum in veteribus exemplaribus legere sit; eodem prope jure hi fidei ejusdem vindices libri titu- C lo eodem insigniri meruerunt. VI. In Ariunos potissimum intenti sunt. -Fatendum tamen est eos potissimum contra Arianam sectam fuisse conscriptos. Consilium suum declarat Hilarius ipse lib. 1, num. 17, ubi de Arianis, quorum nomini parcere solet, sermone habito statim subjicit: Horum igitur furori respondere animus exarsit. Neque illud libri septimi exordium, Septimus hic nobis adversum novæ hæreseos vesanam temeritatem liber scribitur, aliud sibi vult, nisi ut indicet in unam Arianam hæresim hactenus disputatum esse. Ac ne superfluis probationibus diutius immoremur, sufficiat illud lib. x, num. 8, ubi Hilarius ad finem hujus operis licet vergens, cum unis tamen iisdemque hæreticis, quorum stultissimis professionibus huc usque responderit, sese rem habuisse testificatur. Non enim obscurum est quas vocet stultissimas professiones, cum Arii ac sociorum ejus epistolam ad Alexandrum missam, in qua perfidiam suam consignarant, librisquarto et sexto totam describat, et in ea refellenda tum in iisdem libris tum in sequentibus totus occupetur. Quo spectat illa tituli pars, quam prae se fert exemplar Vindocinense: In hoc codice B. Hilarii quartus in ordine liber manifestissime hæreticorum pandit fallacem doctrinam. Idem ipsam illam perfidiæ eorum expositionem, quibus Ecclesiæ fidem nitebantur infirmari, ex eorum libris delatam præfatus Doctor in suo inseruit volumine: scilicet ut callidis propositioni meat Nam quoque nunc secundum sancti Spiritus donum temperavimus totius fidei demonstrationem, ut ne quid ementiri saltem adversum nos criminis pos sent. VIII. Libri scripti contra Arianos, CONTRA ARIANOS non sunt inscripti. Quamvis autem totum hoc opus contra Arianos scriptum ultro concedamus, ægre tamen dabimus inscriptum contra Arianos. Quis enim credat Hilarium, qui ab Arianis ex nomine designandis de industria abstinet, illud in ipsa librorum fronte inscripsisse? Vix enim bis Arii, semel Ariomanitarum vocabulum lib. VI, ex ipsius calamo excidit: alias vero prorsus parcit sectæ nomini. Hæc modo (Lib. VII, n. 3) nova hæresis, modo (Ibid. n. 6) novella nunc hæresis, nunc (Lib. x1, n. 17) nostri temporis infidelitas appellatur. Hujus vero auctores similiter tectis verbis vocitari audias, aut non veri Dei prædicalores, aut (Lib. 11, n. 4) aliquos nunc hujus temporis prædicatores, aut (Lib. vi, n. 6) præsentes hæreticos, aut (Ibidem) dissimilem Patri Filium prædicantes, aut (Lib. x1, n. 4) novi Christi prædicatores, vel etiam (Lib. 1, n. 26) creaturæ prædicatores; nusquam Arianos. D IX. Hilarius moderationem suam his libris patefecit. - Sicut cum solerter cavit, ne favere Sabellio videretur, egregium dedit prudentiæ specimen; ita hac agendi ratione singularem patefecit animi moderationem. Quam quidem longe clarius testatam facit, cum totis illis libris pravam Atinorum doctrinam convellere contentus, in nullum nominatim invehitur. Alicubi enim audies mala deflentem, quibus tum misere per eos afflictabatur Ecclesia: at vel unius eorum, per quos illa tam injuste patiebatur, nomen prodentem frustra exspectaris. Semel lib. x, incidit mentio exsilii sui; sed injuriæ sibi illatæ velut immemor, quærit potius unde de eo gratuletur, quam unde queratur. Neque cuiquam videri debet huic moderationis proposito adversari, quod Arianam hæresin non novellam modo, sed ei furentem et impiam frequens cognominet. Certis enim notis indicanda erat, cujus nomen proprium tacebatur. Vulgo autem furentem illam cognominabant, cum nefaria illius indole conveniente nominis ratione. Ut enim ait Gre gorius Nazianz. Or. xxi, n. 3, 'Apeños tñs pavias èmá- A ritus sancti divinitate. Hic non videntur tacenda, : ac rursum Or. xxix, n. 4, hanc sectam vocat τὴν ̓Αρείου καλῶς ὀνομασθεῖσαν μανίαν, hoc est, a furore recte cognominatam. Quidni etiam impia a temperante dicta sit, quæ a dilecto Filio Patrem optimum separabat? Denique Hilarius ipse sibi conscius quam moderate iis libris ac toto exsilii sui tempore se ges sisset, ubi adversus Constantium scribendi quadam necessitate se constrictum vidit, libere contestatus est nihil a se hactenus in tempora maledictum, nihil in eam, quæ tum se Christi Ecclesiam mentiebatur... famosum ac dignum impietate ipsorum scripsisse aut locutum esse (Lib. in Const. num. 2). Non igitur sine causa crediderimus eum, qui ita affectus erat, lucubrationes suas contra Arianos minime inscripsisse. quæ ad dicti libri xu argumentum in primo scribit, se nimirum vitiosas et irreligiosas de Spiritu sancto prædicationes ad hoc amovisse, ut illæsum atque incontaminatum regenerantis TRINITATIS sacramentum intra definitionem salutarem apostolica atque evangelica auctoritas contineret; neque jam per sensus humani sententiam Spiritum Dei inter creaturas quisquam auderet referre, quem ad immortalitatis pignus et ad divinæ naturæ consortium sumeremus (Lib. 1, n. 36). Ex his enim palam fit, eum hisce libris regenerantis Trinitatis sacramentum defendere voluisse, ut nihil de totius fidei (in baptismo suscepte) absolutione deesset. X. Inscriptio DE TRINITATE retinenda.- Minus constat an non de fide eas nuncuparit. At inscriptioni huic quamvis, ut superius ostensum est, multa faveant, iisque accedat exemplum Ambrosii, qui libros a se contra Arianam sectam scriptos de fide compellavit; cum tamen non vera sit, nisi quatenus fidei nomine Trinitatis mysterium significatur, nulla succurrit ratio satis gravis, ut antiquum et a multis jam sæculis receptum de Trinitate titulum immutemus: buic præsertim suffragante Fortunato, cujus auctoritas eo pluris omnibus facienda, quo ipsummet Hilarii autographum vidisse potuit. Si enim illius ætate pii præsulis ad Abram epistola Pictavis tenebatur pro munere conservata, quanto magis in-ignes illi libri ? Titulum eumdem confirmant liturgica preces in annua B. Hilarii solemnitate legi consueta, quæ etiam- C consideratissime abstinuerit, dum interim in aliis XII. Spiritum sanctum Deum non nominari perperam notat Erasmus. Erasmo hic non succensere vix B sustinemus, de docto præsule nostro, et antiquis Patribus in præfatione sua perinde scriptitanti, ac si Spiritus sancti divinitatem asserere formidassent. Hos quidem Spiritus sancti cultores facit, sed ita ut simul in animum inducat aut eos coluisse quem non certo cognoscerent Deum, aut non ausos esse ore vel scriptis confiteri quod animo crederent. Neque novæ sunt Erasmi argutiæ. Longe ante illum Gregorio Nazianzeno teste Or. xxxvII, num. 52, objecerant Pneumatomachi, nusquam se in Scripturis reperire Dei nomen Spiritui sancto adscriptum. Et Basilium quidem laudat idem præsul Or. xx, n. 100, quod corum disputationi non nihil cedens, quos benigne ad veritatem reducere peroptabat, in libris de Spiritu sancto ab ea voce, a qua abhorrebant, pro tempore vocibus e Scriptura petitis, testimoniisque minime dubris eamdem vim habentibus, necessariisque argumentis adversarios ita comprimebat, ut nullo modo repugnare ac contra niti possent. Alias vero tum privatis, cum publicis sermonibus Spiritum sanctum Deum dicere numquam eum dubitasse testificatur. num in duobus Ecclesiæ S. Gatiani Turonensis codicibus ab annis saltem 800 exaratis asservantur : in uno quidem ad primam novembris diem, in altero autem ad decimam tertiam januarii. Sic porro habent: Deus, qui venerabilem B. Hilarii confessoris tui alque pontificis festivitatem solemniter recurrentem populo tuo dedicasti, cujus lingua in sæculo pro SANCTÆ TRINITATIS æqualitate sic tonuit, ut mundi hujus principem miles tuus prosterneret, etc. Exstat eadem oratio kal. novemb. assignata in Sacramentario regia bibliothecæ not. 5865, annos circiter 900 præ ferente, in quo Symbolum Nicænum habetur sine additione Filioque. XIII. Deus ab antiquis et in Scripturis appellatur.— Longius a scopo aberraret oratio, si quotquot ex antiquis id ipsum asseruerunt, hic recensere aggrederemur. Unum itaque sit omnium instar illud TertulJiani testimonium lib. adversus Praxeam num. 15: Duos quidem definimus Patrem et Filium, et jam tres cum Spiritu sancto, secundum rationem œconomiæ quæ facit numerum; ne, ut vestra perversitas infert, Pater ipse credatur natus et passus, quod non licet credi, quoniam non ita traditum est. Duos tamen Deos et duos Dominos numquam ex ore nostro proferimus: non quasi non et Pater Deus, et Filius Deus, et SPIRITUS SANCTUS DEUS, et Deus unusquisque, etc. Neque etiam concedendum Spiritum sanctum in Scripturis minime Deum nuncupari. Ambrosius lib. III de Spiritu sancto, c., aliud probat præsertim ex verbis Petri, Act. 1, 3, etc., quibus ait primo, Anania, cur implevit satanas cor tuum ad mentiendum Spiritui sancto; ac deinde subjicit, Non es mentitus hominibus, sed Deo. XIV. Nugatur qui, cum rem habeat, quærit rei nomen. Cur Spiritui sancto Dei nomen Hilarius non attribuat. Sed quidquid sit de hac disputatione, quod ― XI. Titulo huic qui satis fiat. - Certe Hilarius ipse quodam modo videtur festinare ut titulum hunc im- D pleat, cum in asserenda vera Trinitatis fide et in disserendo singillatim de Patre, Filio et Spiritu sancto librum secundum totum consumit, quem propterea lib. 1, n. 22, brevem demonstratæ Trinitatis sermonem cognominat: ut non immerito libri IV initio profiteatur, sese fidem et confessionem Patris et Filii et Spiritus sancti superioribus libris sufficienter tradidisse. Et deinceps quidem ad defendendam Patris et Filii consubstantialitatem, de qua pene omnis erat controversia, diligentius incumbit: propositi tamen sui non immemor, ad scopum titulo præscriptum ante operis finem revertit, et librum XII non concludit, nisi propugnata totius Trinitatis, ac nominatim Spi ad immortalitatis pignus et ad divinæ naturæ consortium sumeremus. Qui plura volet, adeat librum XII, 54, etc., ubi Spiritus sanctus ejusdem cum Patre naturæ, virtutis ac substantia esse luculenter adstruitur. n. mentum. prædictis hæreticis litteram, non spiritum sapientibus A ut incorruptæ ac divinæ naturæ non esset, quem respondit Gregorius Or. XXXVII, num. 56, nunc in promptu est in Erasmum retorquere, quem tamen Pueumatomachis ita in hac argutandi ratione comparamus, ut nullo pacto comparatum velimus in fide. Illos porro Gregorius nugari docet qui, relictis rebus syllabas consectantur, quique audientes ea in Scripturis Spiritui sancto attribui, quæ non consentanea sint nisi Deo, adhuc quærant ubi illud Dei nomen ei adscribatur. Quid enim interest, utrum decem, an bis quinque, utrum homo, an ratione præditum et mortale animal dicatur? Sane quibus placebit hæc Gregorii ratio, i non inani scrupulo tribuendum existimabunt, quod Hilarius Spiritus sancti vocabulo Dei nomen non adjiciat. Hoc potius ita factum crediderint, quia ipsammet Dei naturam vel solo Spiritus nomine B tute scrutantis inest, quasi diceret: Qui omnia etiam profunda Dei scrutatur, immensam majestatem metitur non metitur autem nisi immensus et æqualis eidem majestati. Item: Qui scrutatur profunda Dei, internus sit necesse est ipsi Deo: internum autem ei non est, quidquid alienum ab eo est, ant non ejusdem cum eo substantiæ. Confitendus est igitur Spiritus sanctus immensus, et æqualis Deo, ejusdemque cum eo virtutis ac substantiæ. Brevius, sed non minus clare idipsum docet lib. 11, n. 31, cum scribit Deum in Spiritu sancto adorari, ubi in Spiritu adoratur; et ubi in Spiritu adoratur, jam non nisi in semetipso adorari. XVI. Luculentum de Spiritus sancti divinitate arguUnum dumtaxat ex eo loco proferimus argumentum, petitum ex verbis apostoli, Spiritus enim omnia scrutatur, etiam profunda Dei. Ex quibus ad Patrem conversus, sic eum cum magna Spiritus sancti reverentia alloquitur: Nulla te nisi RES TUA penetrat nec profundum immensæ majestatis tuæ, peregrinæ atque alienæ a te virtutis causa METITUR. TUUM EST, quidquid te init : neque alienum est, quidquid vir intelligere soleat. Neque vero dubium est eum externo illo litterarum sono expressius aliquid scriptis suis consignasse, quo Spiritus sancti divinitatem commendaret. Ac XV. Dei in eo naturam constanter prædical. primo quidem quoties inculcat, quod saepius facit, verbis baptismi Filium indicari et credi Patri consubstantialem, toties Spiritum sanctum utrique pariter consubstantialem esse profitetur. Non enim baptismi verba Filium magis quam Spiritum sanctum unius cum Patre naturæ ac substantia esse significant. Sed et cap. 13 in Matth. num. 6, diserte declarat, quod in Patre et Filio et Spiritu sancto absque ullo causæ externæ subsidio, quæ fermenti in morem eos copulet atque conjungat, omnia unum sint. Sic C lib. 11 de Trinit. num. 28, Patrem et Filium et Spiritum sanctum spectat velut aliquod totum, quod nullatenus separari queat. Qui enim, inquit nominatim de Spiritu sancto, confessioni Patris et Filii connexнs est, non potest a confessione Patris et Filii separari. Imperfectum enim est nobis totum, si aliquid desit a toto. Hinc in eodem lib. n, n. 4, Arianorum doctrinas ut novas et humano ingenio confictas notat, quod dissolvant perfecti hujus sacramenti veritatem, dum substantias diversitatum IN REBUS TAM COMMUNIBUS moliuntur. Hoc igitur a Deo traditum, et in Ecclesia semper creditum existimavit, Patrem et Filium et Spiritum sanctum res communes esse, neque in eis haberi substantiarum diversitates. Ita vero persuasum ei erat Patri consubstantialem esse Spiritum sanctum, ut unam Patris et Filii esse substantiam lib. ix, num. 72, hinc demonstret, quod Spiritus sanctus, ut ex iis quæ Patris sunt, ita et ex iis quæ sunt Filii, suam accipiat. Non enim, inquit ibi, de creaturis sumebat Spiritus sanctus. Sumebat igitur de Creatore. Ut enim habet Ferrandus Diaconus epist. ad Anatolium, Omnis res aut Deus est, aut creatura: si Deus est, creatura non est ; si creatura est, Deus non est. Quia porro noster Hilarius Spiritum sanctum de Deo Creatore substantiam suam sumere certo sciebat; magno etiam studio laboravit, uti ex libro 1, num. 36, audivimus, ne quisquam eum inter creatuvas auderet referre. Ei quippe videbatur absurdum, - XVII. Ex dictis de Spiritu sancto non sequitur hos libros post exortam Macedonii hæresim confectos esse. -Propter hæc aliaque tam clara ad probandam Spiritus sancti divinitatem argumenta, hos libros nonnulli conscriptos volunt post exortam Macedonii hæresim, proindeque post annum 560, quo Macedonius, Constantinopolitana Synodo episcopatu dejectus, errorem suum disseminare cœpit. Nihil tamen inde necessario conficitur. Quis enim nesciat, ut Filii, ita et Spiritus sancti divinitatem ab Ario labefactatam? Ipse in Thalia sua apud Athanasium Or. 2 contra Arianos, p. 312, divisas, et abunitas, et disjunctas, et alie· nas, et incommunicabiles esse Patris et Filii et Spiritus sancti substantias prædicat. Quem deinde perstringens Athanasius pag. 315: Quomodo, inquit, de Spiritu sancto recte opinaretur, qui blasphemus est in Verbum quod Spiritum suppeditat? Simili omnino ratione Hilarius noster, lib. 11, n. 4 : Quid mirum ut de Spiritu sancto diversa sentiant, qui in largitore ejus (Verbo scilicet) creando, et demutando, et abolendo tam temerarii sint auctores? Quibus mox adjungit, Spiritum sanctum ab illis nesciri, quia Filium, auctorem ejus, ignorant. An hæc. quæso, adversus Macedonfi fautores dixerit, qui de Verbo prava sentire non audiebant, quos ipse libro de Synodis laudavit ut qui veræ fidei revocandæ spem attulissent, quibus deni. que Constantino oli post concilium Seleuciense communionem non negavit suam, imo etiam cæterorum ex Galliis episcoporum coacto Parisiis concilio litteras obtinuit? D XVIII. Probabilius est contra Arianos, quam contra Macedonianos, assertam esse Spiritus sancti divinita- A illumque de hoc hæretico ne quidem cogitasse. Et tem. Longe igitur probabilius est, Hilarium in iis, que de Spiritu sancto disserit, unos Arianos respexisse; quos non plane devicisse videretur, nisi etiam Spiritus sancti divinitatem asseruisset. Sed quia Filii divinitate, ex eo quod a Patre substantiam suam accipit, demonstrata, consectarium erat Spiritum sanctum, qui suam ab utroque sumit neutri esse inferiorem; paucioribus hoc præstandum fuit, cum illud pluribus confectum jam fuisset. Itaque quemadmodum Gregorius Nazianz. Or. 27, n. 1, Alexan drum Alexandrinum, cui nullum contra Macedonianos certamen fuerat, magni Trinitatis propugnatoris et præconis elogio donat, et antea Or. xx1, num. 36, Athanasii ab Arianis, non a Macedonianis expulsi fugam pro Trinitate et cum Trinitate susceptam vo- B xcvi, ad Monachos Palæstina, c. 2, et alibi, Apolli vero cum Sirmiensi concilio anni 351, damnatos legamus can. 8, qui prolativum verbum Filium Dei dicant; et can. 11 et 12, qui Verbum in carnem translatum, aut demutationem, corruptionem, et passionem, cum crucifixus est Dei Filius, in sua divinitate sustinuisse prædicent; cum etiam in generali præsatione § 3, ex Theodoreto, Augustino, Gregorio Nazianzeno et Athanasio demonstraverimus Arianos animam Christo negasse, quo in ipsummet Verbum caderent tristitia, dolor, aliæque, quae ipsi ut homini adscribuntur, infirmitates: cum hæc, inquam, ita se habeant, perspicuum est Apollinaristas commentis illis, quae ab Hilario lib. x confutantur, esse recentiores ac sicut Eutyches, Leone teste epist. nunc cat ita credibile est Patris et Filii et Spiritus sancti æqualitatem ab Ililario adversus Arianos non adversus Macedonianos fuisse propugnatam. narii suscitavit errores; ita Apollinarium ab Arianis pravarum opinionum semina collegisse et disseminasse; nec proinde earum tam auctorem habendum esse, quam fautorem. Si cui adhuc dubii aliquid supersit, an liber decimus adversus Arianos scriptus sit, necne; ipsummet librum consulat, eosque ipsos, quibus in superioribus libellis responsum sit, in co refutari audiet, cum hoc tamen temperamento, ut non jam quod omnes unanimi consensu, sed quod plerique eorum volunt, excutiatur. XIX. Liber decimus est contra errores Apollinarii. - Expendendum hic venit, an non libro x, contra Apollinaristas disputetur: non enim repugnat magis libro duodecimo aliisve locis contra Macedonianos disceptari, quam contra Apollinaristas decimo; cum illorum princeps anno 360, horum autem non ante annum 361 prava sentire deprehensus sit. Negandum sane non est, totum librum decimum scriptum esse adversus errores, quorum auctor Apollinarius vulgo existimatur. Namque a num. 15 usque ad 23, magno studio defenditur, Christum verum ac totum hominem ex anima et corpore perfectum assumpsisse; C simulque eorum refellitur opinio, qui eumdem Dominum nostrum non modo carnem, sed et animam ab Adam propagatam suscepisse arbitrantur. Imperfectum autem hominem, ut ignorat nemo, a Christo susceptum prædicabat Apollinarius: qui etiam, ut Nemesius cap. 2, testis est, existimabat animos ab hominibus gigni, ut a corporibus corpora; progredi enim ut propagationem primi hominis in omnes qui ex illo generantur. Unde Monachi ab Apollinario ad Alexandrinum concilium missi, ut a suspicionibus quibus adspersus erat se purgaret, profitentes Verbum ex Maria hominem esse genitum (Apud Athanasiam epist. ad Antioch.), non sine causa adjicere videntur, quantum ad carnem attinet, ne videlicet suspicio relinquatur, eos Christum ex Maria secundum D animam genitum sentire. Ex eodem concilio Alexandrino apparet, Apollinarium insimulatum esse, quod Verbum Domini ut in prophetis, ita et in Jesu fuisse crederet. Hæc porro opinio etiam notatur et exploditur prædicto n. 21 libri x, quo deinceps per totum confutantur tum iidem illi errores, tum maxime impietas eorum, qui Christum in sua divinitate passum esse asserebant. Nihil autem apud Leonem et alios Patres solemnius, quam ut Apollinaristis hæc impietas attribuatur. XXI. Opus hoc in exsilio Hilarii conscriptum.—Sed quid moramur? Hoc Hilarii opus in exsilio illius lucubratum, antiqui mss. fidem faciunt, ipse lib. x, n. 4, conceptis verbis testatur: adeoque confectum fucrit necesse est ante annum 360, quo patriæ ac propriæ ecclesiæ redditus est, et perinde ante exortas Macedonii aut Apollinarii hæreses. Certe in patria ac propria ecclesia, quamvis absque exsilii indulgentia, jam manenti non congruunt hæc libri x verba: Loquemur exsules per hos libros: et sermo Dei, qui vinciri non potest, liber excurret. Ut enim hæc, quemadmodum vult non nemo, eum nondum exsulem, sed ad exsilium animo dumtaxat paratum ac promptum dixisse vel scripsisse intelligamus, alia quæ illis proxime cohærent non permittunt. Quo autem exsilii anno animum ad hoc opus appulerit, non constat. Veri tamen simillimum est eum non distulisse, quin illud susciperet. XX. Errorum eorumdem auctores Ariani in eo refel luntur-A que tamen affirmare liceat, nullum Hilario in bi libris cum Apollinario conflictum fuisse, XXII. Tres primi libri pridem ante cæteros absoluti. Ex initio quarti libri perspicuum est, tres primos pridem ante subsequentes fuisse absolutos. Photini autem hæresim tunc temporis Hilario nondum notam fuisse hinc suspicamur, quod commentum a Photino suscitatum libro 1, ad argumentum libri vi proponens, ac lib. 11, n. 23, resellens, de hoc utrobique agit unius Hebionis nomine, non Photini: cujus, utpote recentioris, et perinde nocentioris, nomen potius exprimendum erat, quam Hebionis. Contra vero libro vn, jam doctior factus, argumentum, quod libro 1 adversus Hebionem sibi proposuerat, ita prudens in Photinum retorquet, ut ne propositi immemor videatur, n. 3 et 7, consulto repetat Hebionem esse Photinum. XXIII. Non deest unde primus putetur scriptus, qui A dicis, quem in Aquisgranensi bibliotheca ab Hine maro et Alcuino consultum fuisse ad lib. II, n. 27, primus est. Hlac ratione nonnihil prohibemur, quo XXV. An illi libri ad Constantium ab Hilario sint missi.-Si Gregorio Turonensi fidem habere quis volet, non modo totum hoc opus in exsilio absolutum, sed etiam inde ad Constantium ab Hilario missum credat necesse est. Non enim aliud indicare videtur lib. Hist. Franc. c. 38, ubi ait: Beatissimus Hilarius Pictavensis episcopus suasu hæreticorum exsilio deputatur ibique libros pro fide catholica scribens Constantio misit. Hoc quippe de libellis ad Constantium loqui non intelligendus est, quorum unum ante exsilium misit Hilarius, alterum non misit, sed ipse Constantio dedit. Verumtamen conjectare licet, Gre- D gorium confudisse quod pro fide catholica confessor strenuus et fecit libros illos conscribendo, et tentavit libellis Constantio aut missis aut datis audientiam deprecando. XXVI. Barbario presbyter. Rationem tituli expendentes, necdum diximus quis sit ille presbyter Barbario, cujus nomen in Corbeiensi aliisque duobus codicibus adscriptum reperimus; isne fuerit, ad quem Hilarius ipse autographum destinarit, an ad quem apographum longe post Hilarium alter vel sponte sua, vel rogatus miserit. Hoc postremum siguificatur his ms. Pratellensis verbis, utere felix curationibus tuis. Ex antiquitate autem Corbeiensis co XXVII. Quibus causis ad scribendum adductus sit Hilarius. Porro ipse non Barbarione, non aliquo alio suasore, sed charitate sola et episcopalis officii necessitate urgente se ad scribendum permotum fuisse declarat lib. vt, n. 1: Ac mihi quidem, inquit, præter officii mei necessitatem, qua hoc Ecclesiæ episcopus prædicationis evangelicæ debeo ministerium ; tamen eo propensior cura ad scribendum fuit, quo magis plures periculo infidelis intelligentiæ detinebantur, uberius gaudium consectans ex salute multorum, si cognitis sacramentis perfectæ in Deum fidei, impia humanæ stultitie instituta desererent, et se Deo redderent. Hunc locum aliosque non attendisse convincuntur, qui cum velint plurimos non mala fide hæresim amplexatos, clementiam erga illos in Hilario desiderant. Eos certe, qui Arii partibus errore et ignorantiá favebant, apprime distinguere noverat ab illis qui in eadem hæresi pravo quodam voluntatis affectu detinebantur. Et horum quidem malitiam ac sensus pravitatem non sine horrore et indignatione cogitabat: at singulari in illos misericordia commovebatur. Sed quia utrisque subvenire cupiebat, utrisque scripsit. XXVIII. Quid de Arianorum affectione sentiebat. Scripsit enim et propter magistros nequitiæ vel corrigendos, vel saltem refellendos: scripsit et propter eos, quos illi deceperant, erudiendos. Illorum cum emendationem perdifficilem prævideret, quia, inquit lib. vi, num. 11, ab ipsis et ratio intelligentice non quæritur, et deinceps ab intelligente intimata non capitur, refutationem et facilem propter ipsorum imprudentiam, et propter simplices necessariam existimabat. De cæteris vero spes ei longe alia erat, de quibus codem in loco subjicit: Sed si quos amor Dei et intelligentiæ ignoratio, NON IMPIETATIS VOLUNTAS per stultitiæ sensum detinuerit in errore; spero ut ad emendationem proclives sint, cum impietatis studium absolutæ veritatis sit demonstratio proditura. flac spe nonnihil recreatus superius aiebat, Uberius gaudium conseclans ex salute plurimorum, si cognitis sacramentis perfecte fidei, impia humanæ stultitiæ instituta desererent, et se Deo redderent. XXIX. Effecit his libris ne sana doctrina cum sanctis exsularet. Neque vero propter Arianos solum aut refellendos aut emendandos, sed et propter fideles instruendos, has lucubrationes aggressus est; ut nimirum exsulantium Doctorum quodam modo vicariæ essent, et quos ipse præsens nequibat, absens doceret per illas firmaretque. Licet, inquit lib. x, num. 4, nunc a multis coacervantibus sibi secundum desideria sua magistros sana doctrina exsulet ; non lamen a sanctis quibusque prædicationis veritas exsulabit : loquemur enim exsules per hos libros, etc. Triplicem illam scribendi causam lib. 11, num 5, paucis |