quidem posset, quoniam mors sequela morborum est. A ea conditione nascatur, qua morbo mortive subjectus Immatura vero mors quomodo abesset ab eo, cui esset constituta matura? Nempe nullum hominem mori volunt, nisi cum centesimum ætatis compleverit annum. Quomodo illis in tanta repugnantia rerum ratio poterit constare? Ut enim ante annos centum mori quisque non possit, aliquid illi roboris, quod sit immortale, tribuendum est. Quo concesso, necesse est conditionem mortis excludi. Id autem ipsum cujusmodi potest esse, quod hominem contra morbos et ictus extraneos solidum atque inexpugnabilem faciat? Cum enim constet ex ossibus, et nervis, et visceribus, et sanguine, quid horum potest esse tam firmum, ut fragilitatem repellat ac mortem? Ut igitur homo indissolubilis sit ante id tempus, quod illi putant oportuisse constitui, ex qua ei materia corpus B attribuent? Fragilia sunt omnia, quæ videri, ac tangi possunt. Superest, ut aliquid ex cœlo petant, quoniam in terra nihil est, quod non sit infirmum.

sit, nisi peracto ætatis suæ spatio, ad ultimam processerit senectutem. Non igitur vident, si ita sit constitutum, quid sequatur, omni utique cætero tempore mori nullo modo posse: sed, si prohiberi ab altero victu potest, mori poterit; res igitur exigit, ut homini, qui ante certum diem mori non potest, ciborum alimentis, quia subtrahi possunt, opus non sit. Si opus cibo non erit, jam non homo ille, sed Deus fiet. Ergo (ut superius dixi) qui de fragilitate hominis queruntur, id potissimum queruntur, quod non immortales et sempiterni sint nati. Nemo, nisi senex, mori debet. Nempe ideo mori debet, quia Deus non est. Atqui mortalitas non potest cum immortalitate conjungi. Si enim mortalis est in senectute, immortalis esse in adolescentia non potest; nec est ab eo conditio mortis aliena, qui quandoque moriturus est; nec ulla immortalitas est, cui sit terminus constitutus. Ita fit, ut et immortalitas exclusa in perpetuum, et ad tempus recepta mortalitas, hominem constituat in ea conditione, ut sit in qualibet ætate mortalis.

Cum ergo homo sic formandus esset a Deo, ut mortalis esset aliquando, res ipsa exigebat, ut terreno et fragili corpore fingeretur. Necesse est igitur, ut mortem recipiat quandolibet, quoniam corporalis est; corpus enim quodlibet solubile atque mortale est. Stultissimi ergo, qui de morte immatura queruntur ; quoniam naturæ conditio locum illi facit. Ita consequens erit, ut morbis quoque subjectus sit; neque enim patitur natura, ut abesse possit infirmitas ab co corpore, quod aliquando solvendum est. Sed putemus fieri posse, quemadmodum volunt, ut homo non C cogebat eos necessitas existimare, animas cum cor

Quadrat igitur necessitas undique, nec debuisse aliter fieri, nec fas fuisse. Sed isti rationem sequen→ tium non vident, quia semel erraverunt in ipsa summa. Exclusa enim de rebus humanis divina providentia, necessario sequebatur, ut omnia sua sponte sint nata. Hinc invenerunt illas minutorum seminum plagas, et concursiones fortuitas, quia rerum originem non videbant. In quas se angustias cum conjecissent, jam

VARIORUM NOTÆ.

Matura. Ita mss. Tornes., Erasm., Cauc. cum editis Graph., Crat., Betul., Thomas. et Spark. Quæ leclio optime refertur ad illud, immatura mors, quod proxime præcedit. In 21 mss. et 5 excusis natura, corrupte. Hæc vox deest in tribus Oxoniensibus.

Quid horum. Sic reposuimus ex omnibus mss. et vulgatis, præter Clarom. et edd. tres in quibus est, quod.

Aliquando. Post aliquando, mss. 2 Bon., Tax., Bodleian., 2 Reg. rec., 2 Colb., Clarom. in marg. et edit. 1472, 1478 et 1497. Trid., Florent. et Is. addunt, et per se ipsum mobilis semper, quæ in cæteris desunt. -Cæterum hæc verba, quae glossema sunt, omittit etiam O. F. Fritzsche in sua recenti Lactantianorum operum editione.

Mortem recipiat. Id est, mortis capax sit, ut mori possit. BUN.

Stultissimi ergo. Ita cum vetustioribus editis et Cellar. omnes mss. præter 2 rec. et al. edit. in quibus additur sunt.

Quod aliquando solvendum est. Sic restituimus ex mss. 5 Reg., 3 Colb., Marm., Lips., Goth., Em., Cant., Clarom. et vetustioribus editis ac Cellar. in Walch., sit; accedentibus et faventibus 1 Reg., Vict., Nav., 1 Colb., Brun. in quibus est, quod aliquando resolvendum est; et respuunt, idcirco non solidum firmumque natum est ut, quod interjiciunt mss. 2 Colb., 1 Sorbon., Clarom. in marg., multique editi inter hæc duo verba, quod aliquando.

Omni utique cætero tempore mori nullo modo posse. Ita emendavimus ex mss. Regio-Put. aliisque 2 Reg., 2 Colb., Goth., Brun. faventibus mss., 3 al. Reg., 2 Colb., Ultr., Em., Marm., in quibus est omni. Pen. et Clarom., cætero: sed in posteriore est homini, ut in 2 Colb. et Baluz. In 7 mss. est certo, corrupte. In 2 Bonon., Tax., et Lips. et in pravioribus vulgatis

D

est, hominem utique certo tempore mori nullo modo posse; in Cauc. et 7 excusis, hominem utique nisi certo tempore. Vide seq.

Si prohiberi ab altero victu potest. Præter ms. Torn. et 7 edit. rec. in quibus est altore, scripti et edd. omnes habent altero. Sic etiam Betul. codex. Optima et genuina lectio. Altero enim non refertur ad tò victu, ut quidam putaverunt. Id est, si alter, impedimento sit, quominus victu utatur, aut alimenta subtraxerit. Et sie infra loquitur Lactantius.-Ab altero victu.Nodum in scirpo Erasmus, Gallæus, lo. Cauci hic quæsierunt. Ortus hic lapsus ex falsa constructione. Omnia plana, si recte ita construas : Sed si homo ab altero (alio homine) potest victu prohiberi; sive, ut statim sequitur : Si ab altero (se. alio) ei ciborum alimenta subtrahi possunt, poterit mori. BuN.

Fiet. Omnium mss. est ac editorum, præter Thomas., Thys., Gal., Spark. in quibus est fiat.

Qui de fragilitate hominis queruntur. Ita emendavi ex omnibus mss. et editis præter Gall. qui legit, ho→ mines.

Nemo. Mss. sex rèc. totidemque editi addunt enim, quod cæteris deest. Objectio est ex adversariorum querelis nata, cui Lactantius subinde respondet. Nempe... non est. Desunt in ms. Bov.

Fieri. Hoc verbum, quod est in omnibus editis præter Cellar. et in 2 mss. Regiis, desideratur in cœteris.

Minutorum seminum. Francius suspicatur legendum esse segminum id est atomorum, de quibus lib. HE Div. Instit., c. 17, et l. de Ira Dei, c. 10.

Plagas. Ita constanter omnes libri, nihilque hic mutandum. Minutorum seminum plaga sunt atomorum impulsiones. Cicero de Fato hic expressus, c. 10: Epicurus declinatione atomi vitari fati necessitatem pu-,

poribus nasci, et item cum corporibus extingui. As· A auxilio indigeret, quæ societas esset? quæve ratio? sumpserant enim nihil fieri mente divina. Quod ipsum non aliter probare poterant, quam si ostenderent esse aliqua, in quibus videretur providentiæ ratio claudicare. Reprehenderunt igitur ea, in quibus vel maxime divinitatem suam providentia mirabiliter expressit, ut illa, quæ retuli de morbis et immatura morte, cum debuerint cogitare, his assumptis, quid necessario sequeretur (sequuntur autem illa, quæ dixi) si morbum non reciperet, neque tectis, neque vestibus indigeret. Quid enim ventos, aut imbres, aut frigora metueret, quorum vis in eo est, ut morbos afferant? Idcirco enim accepit sapientiam, ut adversus nocentia fragilitatem suam muniat. Sequatur necesse est, ut quoniam retinendæ rationis causa morbos capit, etiam mortem semper accipiat; quia is ad quem mors non venit, firmus sit necesse est: infirmitas autem habet in se mortis conditionem; firmitas vero ubi fuerit, nec senectus locum potest habere, nec mors, quæ sequitur senectutem.

quæ humanitas? aut quid esset tetrius homine? quid efferacius? quid immanius? Sed quoniam imbecillis est, nec per se potest sine homine vivere, societatem appetit, ut vita communis et ornatior fiat, et tutior. Vides igitur omnem hominis rationem in eo vel maxime stare, quod nudus fragilisque nascitur, quod morbis afficitur, quod immatura morte multatur. Que si homini detrahantur, rationem quoque ac sapien tiam detrabi, necesse est. Sed nimis diu de rebus apertis disputo, cum sit liquidum, nihil sine providentia, nec factum esse unquam, nec fieri potuisse. De cujus operibus universis, si nunc libeat disputare per ordinem, infinita materia est. Sed ego de uno corpore hominis tantum institui dicere, ut in co diB vinæ providentia potestatem, quanta fucrit, ostendam his dumtaxat in rebus, quæ sunt comprehensibiles et aperta; nam illa quæ sunt animæ, nec subjici oculis, nec comprehendi queunt. Nunc de ipso vase hominis loquimur, quod videmus.

Praeterea, si mors certe constituta esset ætati, fieret homo insolentissimus, et humanitate omni careret. Nam fere jura omnia humanitatis, quibus inter nos cohæremus, ex metu, et conscientia fragilitatis oriuntur. Denique imbecilliora, et timidiora quæque animalia congregantur, ut quoniam viribus tueri se nequeunt, multitudine tueantur: fortiora vero solitudines appetunt, quoniam robore viribusque confidunt. Homo quoque si eodem modo haberet ad propulsanda pericula suppetens robur, nec ullius alterius C

CAPUT V.

De figuris animalium et membris.

In principio, cum Deus fingeret animalia, noluit ea in rotundam formæ speciem conglobare atque colligere, ut et moveri ad ambulandum, et flectere sc in quamlibet partem facile possent: sed ex ipsa corporis summa produxit caput; item produxit membra quædam longius, quæ vocantur pedes, ut alternis motibus solo fixa producerent animal, quo mens tulisset, aut quo petendi cibi necessitas provocasset. Ex ipso auVARIORUM NOTÆ.

His assumptis, quid necessario sequeretur. Scilicet illa providentia. Hac est lectio 2 Bononien., 2 al. Reg., Tax., 2 Colb., Baluz.; in ms. Regio Put., quidem necessario sequeretur, male. Nullus enim tunc phrasis integræ nexus. In 4 al. Reg., 4 Colb., Em., Cantab., Clarom., Brun. et cunctis ferme vulgatis est, quæ necessario sequerentur, In editis Ald. el Paris. 1525, quæ necessario sequentur.

Si morbum non reciperet, neque vestibus indigeret... aut frigora metueret. Sic castigavimus ex mss. RegioPuteano tribusque aliis Reg., 4 Colb., Goth., Lips. ac vetustioribus editis. Hæc enim referuntur ad hominem de quo supra, ut sit in qualibet ætate mortalis, et mox infra accepit sapientiam... muniat; morbos capit, etiam mortem semper accipiat. In recentioribus mss. 2 Reg., 2 Colb., Clarom., Baluz. et edit. 4 pluraLivo numero reciperen!, indigerent, metuerent; vitiose. Sequatur necesse est. Phrasis Lactantiana. Sic emen

D

datum ex mss. et vetustioribus editis. Sequitur necessario, in vulgaribus libris. Sed necesse est ut quoniam in Clar.

Ad quem mors non venit. Ita emendavimus ex mss, 5 Reg., 5 Colb., Goth., Lips., Clarom., Em., Cant., Brun., Bov. et vulgatis Rom. 1470, 1474, Parrhas., Is., Cellar., Walch. In recentissimis 2 Reg., 1 Colbert., Baluz. et recent. edd., morbus non venit. Vid. seqq.

Imbecilliora et timidiora quæque. Rariora sunt exempla, ubi quisque comparativis jungitur. Iterum, cap. 14, placidiora quæque. Ad sectionem integram, conf. lib. II, c. 15. Bun.

Quæve ratio. Ita reposui ex vetustioribus editis et mss. multis, rejectis iis, quæ in recentioribus quinque et in vulgatis novem interseruntur, quæ reverentia inter se? quis ordo? At in ms. Bov., quæ societas esset quæ reverentia, quæve ratio, etc.

Quid esset letrius homine. Sic 23 mss. et 6 editi; et apud Ciceronem, lib. 11 Officior. n. 77, et lib. u, n. 36. In cæteris vulgatis et septem mss. rec. legitur deterius homine. Sic infra in fine capitis 5: horribile atque te

trum.

Sine homine. Supple, altero aliquo. FRANCIUS.

Loquimur, quod videmus. Ita restitui ex vetustioribus tum editis, tum mss. 4 Reg., 2 Bonon., Tax., Pen., Cauc., Goth., 4 Colb., Baluz., Em., Cant., Brun. At in rec. 2 Reg., 2 Colbert., Clarom. et rec. excusis est, loquantur. Thomasiana editio loquamur. - Nunc loquimur. Rectior, ni fallor, respectu præcedentium est indicandi modus; determinat enim et explicat his verbis distinctius propositionem sive thema libri hujus, et ipsam demum tractationem de corpore hominis suscipit cap. 8. BUN.

Producerent animal. Sic reposui ex vetustioribus

tem vasculo corporis quatuor fecit extantia: bina pos- A nimium brevibus, propter firmitatem, sed et paucis terius, quæ sunt in omnibus pedes; item bina capiti et collo proxima, quæ varios animantibus usus præbent. In pecudibus enim ac feris sunt posterioribus pedes similes, in homine autem manus; quæ non sunt ad ambulandum, sed ad faciendum temperandumque sunt natæ. Est et tertium genus, in quo priora illa, neque pedes, neque manus sunt, sed alæ, in quibus pennæ per ordinem fixæ volandi exhibent usum. Ita una fictio diversas species et usus habet. Atque ut ipsam corporis crassitudinem firmiter comprehenderet, majoribus et brevibus ossibus invicem colligatis, quasi carinam compegit, quam nos spinam dicimus, eamque noluit ex uno perpetuoque osse formare, ne gradiendi flectendique se facultatem animal non haberet. Ex ejus parte quasi media costas, id est transversa B et plana ossa porrexit in diversum, quibus clementer curvatis, et in se velut in circulum pene conductis, interna viscera contegantur, ut ea, quæ mollia et minus valida fieri opus erat, illius solida cralis amplexu possent esse munita. In summa vero constructionis ejus, quam similem navis carinæ diximus, caput collocavit, in quo esset regimen totius animantis; datumque illi hoc nomen est, ut quidem Varro ad Ciceronem scribit, quod hinc capiant initium sensus ac nervi. Ea vero, quæ diximus de corpore, vel ambulandi,

vel faciendi, vel volandi causa esse producta, neque

et magnis ossibus constare voluit. Aut enim bina sunt ut in homine; aut quaterna, ut in quadrupede: quæ tamen non fecit solida, ne in gradiendo pigritia et gravitas retardaret, sed cavata et ad vigorem corporis conservandum medullis intrinsecus plena; eaque rursus non æqualiter porrecta finivit: sed summas eorum partes crassioribus nodis conglobavit, ut et substringi nervis facilius, et verti tutius possent, unde sunt vertibula nominata. Eos nodos firmiter solidatos leni quodam operculo texit, quod dicitur cartilago; scilicet, ut sine attritu et sine sensu doloris aliquo flecterentur. Eosdem tamen non in unum modum informavit: alios enim fecit simplices, et in orbem rotundos, in iis dumtaxat articulis, in quibus moveri membra in omnes partes oportebat, ut in scapulis; quoniam manus utrolibet agitari et contorqueri necessarium est: alios autem latos, et æquales, et in unam partem rotundos, et in his utique locis, ubi tantummodo curvari membra oportebat, ut in genibus et in cubitis, et in manibus ipsis. Nam sicut manus ex eo loco, unde oriuntur, ubique versus moveri, speciosum simul et utile fuit: sic profecto, si hoc idem etiam cubitis accideret, et supervacuus esset ejus modi motus, et turpis.

Jam enim manus amissa dignitate, quam nunc habet, mobilitate nimia proboscidi similis videretur, nimium longis, propter celerem mobilitatem, neque C essetque homo plane anguimanus: quod genus in illa

VARIORUM NOTE.

editis et omnibus mss. codicibus, uno dempto recentissimo Colbertino, in quo, sicut et in vulgatis, est perducerent: quod idem est. Eodem sensu producere, pro perducere, apud Terentium. Nec dubito quin hæc genuina sit Lactantii lectio. Eodem sensu producere, apud Columellam. Quis enim librarius in producerent, commutasset perducerent, vocem omnibus notam?

Enim ac feris. Desunt hæc in ms. Bov.

Sed ad faciendum temperandumque. Vera, ut cum Cellario opinor, Lactantii lectio, quæ est manuscriptorum 4 Reg., Cauc., Goth., 3 Colb., Nav., Vict., Ult., Lips. i Brun. ac edd. Rom. 1470, 1474, et Betul. cum mss. 1 Colb. et Marm., in quibus est temperandumque, omissis sed ad faciendum. Ed. Rom. 1468 habet reparandumque, pro temperandumque; quod verbum non intelligentes plures librarii, ei substituerunt tenendumque, ut 2 Bon., 2 Reg., 2 Colb., Tax., Bold., 1 Sorb., Clar., Baluz., 1 Brun. quod idem est. Sed quid sibi volunt cæteri editi complures, in quibus est, D sed ad faciendum operandumque? quasi facere, non idem sit ac operari.

Majoribus et brevibus ossibus. Mss. Brun. et edit. Betul. majoribus et brevioribus ossibus.

Mollia. Mss. 1 Bonon., 2 Reg., 2 Colbert., Baluz. molliora. Cæteri cum omnibus editis, ut in textu nostro.

Solidæ cratis. Virgil., xn Æn. v. 508:

Transadigit costas et crates pectoris ensem. Ovid. lib. viu Metam. vers. 806:

Pectus et a spinæ tantummodo crate teneri.

Lib. xu Metam. vers. 370:

Desideratur in edd. Thys. et Gall.

Finivit. In ms. Bov. finirent.

Informavit. Restitui ex vetustioribus editis cunctisque mss., demptis 2 Colb. rec. in quibus est reformavit, et uno Reg. item rec. in quo, sicut et in vulgatis rec. est formavit, quod idem est. Sæpe enim Laciantius verba composita usurpat pro simplicibus, et simplicia pro compositis: quæ recentiores emendare volentes perperam immutarunt. — Informavit. Compositum scite pro simplici posuit, ut cap. 8: Noluit Deus (aures) mollibus pelliculis informare; cap. 12: Utraque coagulata informari; c. 19, corporis informa

tio. BUN.

Ex eo loco unde oriuntur ubique, etc. Sic reposui ex vetustioribus editis et quamplurimis mss. Quinque alii et vulgati rec. eo omittunt, et post oriuntur addunt, a corpore: quod superfluum.

Proboscidi similis videretur. Proboscis manus est elephantis, qua obvia quæque sibi objecta submovere dicitur: quæ cum serpentis instar flexilis sit, ab hac elephantum anguimanum dixit Lucret., lib i et v. De eadem Cicero, n de Nat. Deor., et Aristot., lib. II de Partib. anim., cap. 16, Isidorus lib. x, cap. 2. Rostrum elephanti promuscis dicitur, quo ille pabulum ori admovet, et est angui similis. RITTERSHUsius. Mss. septem habent proboscidis similis; octo cum ed. Rom. 1470, promuscidis; 2 Reg. rec. et Marm., promoscidis.

Anguimanus. Notat Lucretium, qui elephantum anguimanum cognominat, lib. 11, eo quod proboscis, an, guium instar, in omnes partes circumflectitur,

immanissima bellua mirabiliter effectum est. Deus A Providentia inesse rationem, quæ ( malum ! ) vanicnim, qui providentiam et potestatem suam multa- tas erat dicere fuisse animalia prodigiosa, in quibus rum rerum mirabili varietate voluit ostendere, quo- nascendi ratio cessaret? niam caput ejus animalis non tam longe porrexerat, ut terram posset ore contingere, quod erat futurum horribile atque tetrum, et quia os ipsum profusis dentibus sic armaverat, ut etiamsi contingeret, pascendi tamen facultatem dentes adimerent; produxit inter eos a summa fronte molle ac flexibile membrum, quo prendere, quo tenere quodlibet posset, ne rationem victus capiendi, vel dentium prominens magnitudo, vel cervicis brevitas impediret.

CAPUT VI.

Quoniam igitur omnia quæ videmus cum ratione nata sunt, id enim ipsum nasci, efficere nisi ratio non potest, manifestum est, nihil omnino rationis expers potuisse generari. Ante enim provisum est in singulis quibusque fingendis, quatenus et ministerio membrorum ad necessaria vitæ uteretur, et quatenus adjugatis corporibus elata soboles, universas generatim conservaret animantes. Nam si peritus architectus, cum magnum aliquod ædificium facere constituit, primo omnium cogitat, quæ summa perfecti ædificii fu tura sit, et ante emetitur, quem locum leve pondus expectet, ubi magni operis statura sit moles, quæ coB lumnarum intervalla, qui, aut ubi aquarum cadentium decursus et exitus, et receptacula, hæc, inquam, prius providet, ut quæcumque sunt perfecto jam operi necessaria, cum ipsis fundamentis pariter ordiatur : cur Deum quisquam putet in machinandis animalibus non ante providisse, quæ ad vivendum necessaria essent, quam ipsam vitam daret? Quæ utique constare non posset, nisi prius effecta essent quibus constat.

De Epicuri errore; et de membris eorumque usu. Non possum hoc loco teneri, quominus Epicuri stultitiam rursum coarguam; illius enim sunt omnia quæ delirat Lucretius: qui, ut ostenderet animalia non artificio aliquo divinæ mentis, sed, ut solet, fortuito esse nata; dixit, in principio mundi alias quasdam innumerabiles animantes miranda specie et magnitudine fuisse natas, sed eas permanere non potuisse, quod illas aut sumendi cibi facultas, aut coeundi generandique ratio defecisset. Videlicet ut et atomis suis locum faceret per infinitum et inane volitantibus, divinam providentiam voluit excludere. Sed cum videret in omnibus quæ spirant. mirabilem superiori congruens. Dixit enim, neque oculos ad

Videbat igitur Epicurus in corporibus animalium divinæ rationis solertiam: sed ut efficeret, quod ante imprudenter assumpserat, adjecit aliud deliramentum

VARIORUM NOTÆ.

Immanissima. Frequens epitheton de elephantis : C est ista voluntaria servitus; lib. n Offic. cap. 15: Quæ hinc cap. 8 dixit: Boves lucas cum immunissimis corporibus.

Deus enim, qui. Omnium mss. et editorum est hæc lectio, si excipias 1 Reg, ac ed. Gall. et Spark. in quibus est quod.

Ne. Sic restitui ex 17 mss. et ed. Betul. et Cellar. In 6 mss. editisque multis est ut.

Sed ut solet. Omnes libri, sed, ut solet; ita solet 1. 1 Instit., cap. 12: Stoici ut solent; lib. vn, c. 7: Ut Academici solent. Posui cum ed. Paris. 1513, in parenthesi (ut solet). BUN.

Ut alomis suis locum faceret. Vulgo addunt nonnulla verba quæ nec in mss. insunt, neque in ed. Rom. Et mox recentiores, in quibus nascendi ratio cessasset. Sed neque nascendi in vet. libris est. CELL.

Per infinitum et inane volitantibus. Hæc absunt a 15 mss. et ed. Rom. Extant autem in cæteris editis et mss. 2 Bonon., 2 Reg., 3 Colb., Sorb., Cauc., Tax., Pen., Ultr., Baluz. Per infinitum et inane volitantibus. Hæc respondent stylo Lactantii lib. 1, cap. 17: Non est providentia opus. Sunt enim semina per inane volitantia; de Ira, cap. 10: Si quidem per inane atomi volitant. Heumannus: Per infinitum inane. BUNEMAN.

Quæ (malum!) vanitas erat. Sic legunt miss. cod. 2 Bon., 2 Reg., Canc., Erasm., 1 Colb., Baluz. et typis vulgati Crat., Betul., Antwerp. 1570, Tornes., Soubron., 2 Paris., Is., Spark., Gall. caque lectio probatur ab Erasmo, hanc sententiam Terentianæ illi similem dicente, qui, malum! alii. Malum enim hic interjectionis vim obtinet. Cæteri miss. et editi babent, quod malum vanitatis erat; vitiose, ut recte sensit Erasmus. In Lips. quid malum vanitatis erat; in 1 Colb. quod multum vanitatis erat. Lectio nostra confirmatur ex auctoribus Latinis. Sic Q. Curtius, lib. v, Quæ, malum! amentia te coegit belli fortunam experiri; sic Plautus, Menech. v. 242 : Quæ hæc, matum! impudentia est? Quæ, malum, vanitas erat. Ita Cicero, Orat. 1 Philipp. cap. 6: Quænam, malum,

D

te, malum, inquit, ratio in istam spem induxit; adde pro Roscio Comodo, in fine. Livius, lib. v, cap. 54: Quæ, malum, ratio est? Seneca ad Marciam, cap. 3 : Quæ enim, malum, amentia est? BUN.

In quibus nascendi ratio. Male omissa est hæc nascendi dictio in mss. 20 et pluribus vulgatis, quæ legitur in 1 Reg., 1 Bonon., Tax., 1 Colb., Baluz. aliisque optimis, necnon in editis Thomas., Is., Thys., Gall., Spark.

Cessaret. Ita emendavi ex mss. 1 Bonon. antiq., I Colb., Marm., Clarom. Quæ lectio nobis melior visa est, quam in cæteris cessasset.

Nihil omnino rationis expers, potuisse generari. Id est, nihil potuisse generari, in quo non aliquo modo ratio, et providentia conditoris eluceret. ISAUS.

Ante enim. Sic reposui ex mss. 2 Bonon., 2 Reg., 4 Colb. multisque aliis. In sex scriptis totidemque vulgatis est At enim; in ms. Ultr., Aut enim; in 1 Reg. et 1 Colb., Adeo enim.

Adjugatis corporibus. Sic omnes. Verbum alii ex Pacuvio et Plinio probarunt; rariora ex glossis antiquis, abjugassere, abjugare, abjugus. BUN.

Ubi magni operis. Ms. 1 Bonon. antiq., oneris. Magni operis. Bon. apud Isæum prave, magnum oneris: sic modo infra, perfecto operi; lib. vii, cap. 1 : Fundamenta firma et idonea... operi perferendo. Seneca, ep. 55: speluncæ... magni operis. Plura Gronov. ad Liv. lib. xxi, cap. 57. BuN.

videndum esse natos, neque aures ad audiendum, ne- A animal ejusmodi, quod naribus potius audiret, odo

Deus igitur solidamenta corporis, que ossa dicuntur, nodata et adjuncta invicem nervis alligavit atque constrinxit, quibus mens, si excurrere, aut resistere velit, tanquam retinaculis uteretur; et quidem nullo labore, nulloque conatu: sed vel minimo nutu totius corporis molem temperaret ac flecteret. Hæc autem visceribus operuit, ut quemque locum decebat, ut quæ solida essent, conclusa tegerentur. Item visceribus ipsis venas admiscuit, quasi rivos VARIORUM NOTÆ.