Apud eumdem Canisium 1. c. p. 199. Clar. P. Jodocus Mezler, monasterii S. Galli professus et SS. Canonum doctor, testatur quod Notkerus Balbulus dilucidaverit « amico cuidam litteras alphabeti, quas quibusdam notulis antiphonarum affinxerat Romanus quidam (a), qui ab Adriano papa ad instantiam Caroli Magni cantor ecclesias Galliarum in cantu ad primævum morem Gregorianum reducebat aberrantes. » Ibidem Notkerus Balbulus scripsisse fertur de Musica et Symphonia librum unum. Quod tamen haud puto esse theotiscum illud opusculum de musica, quale hic exhibemus; sed alteri potius Notkero, ut jam monuimus, dicto tertio vel Labeoni, itidem San-Gallensi monacho, videtur adscribendum: cujus varia opera in lingua vete.i theotisca exarata exhibet Schilterus t. I Thesauri Antiquit. Teuton. qualia a Balbulo elaborata esse nuspiam me legissse memini.

(a) De hoc egimus Mus. Eccles. T. I, pag. 274.

QUOD SINGULÆ LITTERÆ IN SUPERSCRIPTIONE SIGNIFICENT CANTILENÆ. NOTKER LAMBERTO fratri salutem.

Quid singulæ litteræ in superscriptione significent cantilenæ, prout potui juxta tuam petitionem explanare curavi.

A, ut altius elevetur, admonet.

B, secundum litteras, quibus adjungitur, ut bene,
multum extollatur, vel gravetur, sive teneatur,
belgicat.

C, ut cito, vel celeriter dicatur, certificat.
D, ut deprimatur, demonstrat.

E, ut æqualiter sonetur, eloquitur.

F, ut cum fragore seu frendore feriatur, flagitat.

G, ut in gutture gradatim garruletur, genuine gratulatur.

H, ut tantum in scriptura aspirat, ita et in nota idipsum habitat.

I, jusum vel inferius insinuat, gratitudinemque pro
g. interdum indicat.

K, licet apud Latinos nihil valeat, apud nos tamen
Alemannos pro 7 Græca positum chlenige, id est,
X
clange, clamitat.

L, levare lætatur.

M, mediocriter, melodiam, moderari, mendicando,

memorat.

N, notare, hoc est, noscitare, notificat.

TEXTUS THEOTISCUS.

A 0, figuram sui in ore cantantis ordinat.
P, pressionem, vel prensionem prædicat.

B

Q, in significationibus notarum cur quæratur? cum etiam in verbis ad nihil aliud scribatur, nisi ut sequens V vim suam amittere quæritur.

R, rectitudinein vel rasuram non abolitionis, sed
crispationis rogitat.

S, susum vel sursum scandere, sibilat.
T, trahere vel tenere debere, testatur.

V, licet amissa in sua, veluti valde Vau Græca, vel
Hebræa, velificat.

X, quamvis Latina verba per se inchoet, tamen
exspectare expetit.

Y, apud Latinos nihil hymnizat.

Z, vero licet et ipsa mere Græca, et ob id haud necessaria Romanis, propter predictam tamen. R litteræ occupationem ad alia requirere. In sua lingua, zitise require.

Ubicunque autem duæ, vel tres, aut plures litte ræ ponuntur in uno loco, ex superiore interpretatione, maximeque illa, quam de B dixi, quid sibi velint, facile poterit adverti. Salutant te Ellinici fratres; monentes te fieri de ratione embolismi triennis, ut absque errore gnarus esse valeas biennis contempto pretio divitiarum Xerxis.

DE OCTO TONIS.

Yuuizin darmite. daz an demo sange dero stimmo echert siben uuehsela sint. die Virgilius heizet septem discrimina vocum unde diu ahtoda in qualitate diuselba ist. so diu erista. fone diu sint andero lirun. unde andero (a) rotun io siben sieten. unde sibene gelicho geuuerbet. Pe diune gat ouh andero organum. daz alphabetum nicht furder. ane ze siben buohstaben dien eristen. A BCDEFG. Tero sibeno sint fiere. ih meino. B C D E. allero sango uzlaza. Tiu des eristen toni, unde des anderen sint tiu habent uzlaz an demo B. Tiu des tritten. unde des fierden sint. an demo C. Tiu des finften unde des sehsten. an demo D. Tiu des sibenden unde des ahtoden. an demo E. Undeuuanda sangolih uuallon mag fone sinemo uzlaze nider. unz zedemo finften buohstabe. unde uf unz ze demo niunden, so daz iz.

C

INTERPRETATIO LATINA.

Sciendum itaque, quod in cantu tonorum septem duntaxat mutationes sint, quas Virgilius dicit: Septem discrimina vocum; et octava in qualitate eadem est, quæ prima. Propterea in lyra et in psalterio septem semper chordæ sunt, cæque æqualiter factæ. In his aliisque instrumentis alphabetum ulterius haud procedit, quam ad primas septem litteras A B C D E F G. Ex septem his quatuor sunt, nempe BCDE, in quas omnis cantus desinit: qui primi et secundi toni est, desinit in B ; qui tertii et quarti, in C; qui quinti et sexti, in D; qui septimi et octavi, in E. Quod si cantus descendere velit a sua conclusione deorsum usque ad quintam litteram, vel sursum ascendere usque ad nonam, ita ut tredecim

trizene uberloufe. also diu antiphona tuot an demo D superet, sicut fit in antiphona Cum fabricator mundi

eristen tono Cum fabricator mundi. bediu sint obenan zu zesezzenne, des kemachen alphabeti sehse die eristen ABCDEF. unde nidenan dri die afte. (a) Rota, vel Rocta, seu psalterium instrumentum musicum. Vid. Du Cange Glossar. med. Lat. V

in primo tono: tunc superius apponendæ sunt dicti alphabeti sex primæ litteræ ABCDEF et inferius tres ultimæ E F G, tunc sexdecim sunt: quemRocta, Item de Cantu et Mus. S. t. II, p. 165.

rosten. E F G. Tanne sint iro sehszene. so uuio A admodum veteribus musicis quindecim litteræ, te dien alten musicis finfzen buohstabo. unde finfzen seiton gnuoge duohti. Unde sie uuoltin daz tiu cithara so manige seiten habeti. unzter oberosto demo niderosten in chade in quadruplo. Taz ist tiu meista proportio. unde meista simphonia. diu bis diapason heizet. diu fone anderen simphoniis bestat. uuanda diatesseron unde diapente machont ein diapason. so aber diatesseron unde diapente daz kemacha diapason. So danne zuei, diapason ein bisdiapason. fone diu uuerdent fier simphonie an ein ero funden.

DE TETRACHORDIS.

An dien finfzen seiton. zalton sie quatuor tetrachorda. An ahto seiton zuei disiuncta. an sibenen B zuei coniuncta. daz chit zuei gezkeideniu. zuei ungeskeideniu. Uuanda aber nu einer zu getan ist. pediu sint siu alliu fieriu geskeiden. Unde daz niderosta heizet gravium. daz ander heizet fone allero sange uzlaze finale. daz tritta superiorum. daz fierda excellentium. Taz aber fure die sehszcn seiten an dero lirun driostunt sibene sint. also ouh sumelichero organum driu alphabeta sint.daz ist umbe dia sempfti getan. daz man ana geleitem beiden handen. ufstigendo folle singen muge sangolih. unde oben anne gebreste. nohturft ne uuerde. dia hant ab demo oberosten alphabeto. Ze uuehselonne an daz niderosta. Tiu driu alphabeta sint tanne note so gelih. laz an iogelichemo si diapason. unde darana diatesseron, unde diapente, unde an diatesse- C ron sin dri underlaza tonus tonus semitonium.unde an diapente fiere. tonus tonus semitonium tonus.

DE OCTO MODIS.

demo niderosten ze demo oberosten dise siben un- A mus ascendendo ab infino ad supremum hæc sepderskeita. tonum. tonum. semitonium. tonum. tonur. semitonium. tonum. Pediu liutet diu oberosta uuarba duplum gagen dero niderostun. Unde bediuternin. ube daz ypodorius modus ist. tanne uuir stillos anauahen zesingenne. unde ube ypofrigius ist. tanne uuir eines toni hohor anafahen. unde ypolidius tanne zueio. unde dorius tanne eines diatasseron. unde frigius tanne einss diapente hohor. unde ypermixolidius danne uuir folles diapason. ih menio zuiuaat hohor. daz uuir danne hohor anafahen ne mugen. uuanda ouh selbez taz sang. note stigen sol fone dero stete dar iz anagefangen uuirt. unz tara sin hobi gat. ih meino uuilon ioh ze demo ahtoden buehstabe. der zuiualt liutet. tanne der buohstab. ze demo iz anafieng. Mennisken stimma nemag fure ficrualt nicht kereichet uuerden. Tiu fierualti ist so ze fermenne. also ih nu chad. taz fone demo eristen anafange in ypodorio. so B. ist. alde. C. zuiualt in ypermixolidio. unde aber dannam ze demo C. in ypermixolidio. unde aber dannam zuiualt hina uf ze sine ahtoden buohstabe der imo zuiualt. unde enemo fierualt liutet. Tar maht tu chisen. ube daz sang ferror stiget fone sinemo anafange. danne ze demo ahtoden buohstabe. so diu fore genamda antiphona tuoi. daz iz danne in permixolidio. ana zefahenne ne ist. uuanda an demo modo nioman uber drn ahtoden buobstab kestigenne mag. Aber an so uuelichemo buohstabe imo hoho anauahentomo gebristet. aba demo sturzeter note. an daz nidera alphabetum.ze demo selben buohstabe. also erouh sar dannan. ube izimo penideret. uuidere C uf kestepfen mag an daz obera. Anafahendo habet er geuualt erbeuenne so nidero. alde so hoho er uuile. aber so er erheuet unde furder gerucchet. sone habet singendone hein geuualt. nideror aide hohor zefahenne. ana aba duplo in simplum. alde abe simplo in duplum. also erchunnen mag an demo monochordo. alde an dero organum. Ter die suegela mese der borgee desselben. des andero lirun ze borgenne Ist. uuanda ube die eristum zelang uuerdent. so sint sie selben unhelle. unde habent heisa utun. doh suh tie andere. sin lutreiste. Uuerdent sie aber ze churz. tannen sint die afterosten zechlei stimme. doh tie eristen gnuoz lutreiste sin. sone diu cheden daz einero elno langue suegela. fone dore zungun uf.an demoeristen buohstabe ze churz D si. unde zueio langiu zelang si. unde aber under dien zuisken gagen andero halbero langiu gelimflih si. so habet tiu ahtoda ane halb dtametrum. einero elno dodrantem in lengi unde diu finftazenda mer danne trientem. daz chit den drittenteil einero elno.

tem discrimina: tonum, tonum, semitonium,tonum, tonum, semitonium, tonum. Ad hæc sonat supremus modus duplum respectu infimi. Porro ubi hypodorius modus est, tunc profundissime cantare incipimus; et ubi hypophrygius, tunc uno tono altius incipimus; et ubi hypolidius, duobus ; et ubi Dorius, tunc uno diatessaron; et ubi Phrygius, tunc uno diapente altius; et ubi hypermixolydius, tunc plenum cantamus diapason, nempe duplo altius, ut altius deinceps incipere non possimus. Quod si etiam cantus ipse ascendere deberet a loco, ubi inchoatur quam altissime potest, quia nempe ad octavam litteram, quæ duplum sonat ejus litteræ, a qua inceperat, hominum vox per quadruplum passim pertingere non potest: ideo quadruplum ita accipienB dum est, sicut nunc dixi, ut a primo initio in hypodorio, quod B. est vel C. duplum sit sursum usque ad B. vel C. in hypermixolydio, hinc vero duplum sursum ad octavam suam litteram, quæ huic duplum, et illi quadruplum sonat: tunc eligere potes, an cantus altius debeat ascendere ab initio quam ad octavam litteram, quemadmodum fit in prædicta antiphona. Ut adeo in hypermixolydio incipiendum non sit, cum in eo modo nemo supra octavam litteram ascendere possit: sed in quacunque littera altius ascendi non potest, ab illa littera necessario ad eamdem litteram alphabeti inferioris descendendum est. Sic quoque mox inde, ubi nimis descendit, iterum ad superius alphabetum ascendere potest. In incipiendo potestatem habet intonandi tam profunde vel alte quam velit: ubi vero inceperit et perrexerit, cantans haud amplius sive profundius sive altius progredi potest, quam a duplo in simplum, vel a simplo in duplum,uti cognosci potest in monochordo vel in organo. Qui fistulam metitur, in ea evitet quod in lyra vitandum est: quia ubi primæ [f chordæ] nimis longæ fiunt, haud sonoræ sunt, tonumque raucum efficiunt, etiamsi alteræ sint sonoræ si vero nimium breves fiant, infimæ tonum nimis exilem faciunt, etsi primæ satis sint sonora. De his dicitur, quod fistula longitudine unius ulna a labio ejus sursum in primam litteram nimis brevis sit, et duarum ulnarum nimis longa, sed inter binas has, quæ longitudine unius et dimidiæ sunt, congruæ sint. Sic habet octava pro dimidia diametro unius uinæ dodrantem in longitudine, et quintadecima plusquam trientem, quod facit tertiam partem unius ulnæ.

DE MENSURA FISTULARUM ORGANICARUM.

TEXTUS THEOTISCUS.

Sidtu nu becennest. uuio alle die suegela ein anderen encheden. Sone bedrieze dih ouh iro maza zelir nenne. Macha dia eristun so langa. so dar fore gesaget ist. ube du uullest. unde so uuita du uuel

INTERPRETATIO LATINA.

Postquam cognovisti quomodo omnes fistulæ invicem sibi respondeant, jam mensuram earum etiam discere ne graveris. Fac primam tam, longam, uti ante dictum est, quam velis, tamque amplam, quam

Iest. tero uuiti sulen sie alle sin. Unde iniztia an- A placuerit:ejusdem amplitudinis omnes esse debent derun bi dero eristum fus. sih ze erist uuio uuit si si. diu uuiti heizet diametrum. Tara nah la an dero eristum suegelun lengi. fore den ahtoden teil dero uuiti. unde teile sia dannan nider unz ze dero zungun diu plectrum heizet. in niun teil eben micheliu. Dero niun teilo. gib ahto teil dero anderun. taz ist iro lengi. fone dero zungun ul. la dara nah fore an dero anderun suegelun lengi. zuene ahtoteila des diametri. unde teile daz ander aber also in niuniu. unde gib tero niuno ahtoteil. dero dtittun. daz ist iro lengi. fone dero zungun uf. Nim danne dia eristun. unde la fore an iro lengi den dritten teil des diametri. unde teile sia dannan niderunz ze dero zungun in fier teil. unde dero gib triu dero fierdun. taz ist iro lengi.unde tara gat distessaron.mit tono B tono somitonio Unde fernim io ze io gelichemo. male. fone dero zungun uf.So nim aber dia eristun. unde la. an iro lengi fore den halben teil iro uuiti unde teila sia in driu teil. unde gib tero zuei dero finftun. Daz ist iro lengi. Nim daranah selbun dia finftun. unde la in iro lengi fore den ahtoden teil des diametri. unde teile daz ander in fieriu. unde gib tero driu dero sibendum.Tanne miz tia ahtodum bi dero eristun. la andero eristun fore. so uilo des diametri si.daz chit la fore alta dia uuiti.unde teile daz ander in zuei eben micheliu teil. unde gib einez tero ahtodun.daz ist iro lengi fone demo plectro uf. Unztara gat diapente.mit tono tono semitonio tono Taranah kib tia selbun maza dien anderen sibenen. tia du nah tero eristun dien ereren sibenin gabe.So habet tanne diu erista zuo lengi dero ahtodun. unde ein diametrum ubere. Unde so samo habet liu ahtoda zuo lengi dero finftozendun. eunde ein diametrum ubere. Aber diu erista habet fier lengi dero finftozendun. Unde dara ubere triu diametra. Ulbe dih uuunder ist. zui iro driu sin. nalszuei. ih kibo dir is rationem.Uuanda so man an dero eristum fore lazet ein diametrum. unde si noh tanne dupla ist gagen dero ahtodun. diu iro simpla ist. unde aber dero lengi fore ferlazanemo diametro. halbiu uuirt tero finftozendun. so ist tero ahtodun note zuiualt, tane dero finftozendun, unde ein diametrum. unde dero eristun note fierualt.unde zuei diametra. ane daz erista diametrum. Uuile aber der organicus fure fin zen. alde sehszen seiten buohstaba. folliu

C

Metire reliquas ad mensuram primæ. Vide primo quam ampla sit; amplitudo dicitur diameter.Dein relinque pro primæ fistulæ longitudine octavam partem ejusdem amplitudinis, et divide illam ab hinc deorsum usque ad labium, quod plectrum dicitur in novem partes æqualis magnitudinis, Harum novem partium ocio paries da secundæ. et hæc est longitudo ejus a labio sursum. Relinque dein pro secundæ fistulæ longitudine bis octo partes diametri,et divide reliquum denuo sic in novem, harumque novem octo partes da tertiæ; hæc est longitudo ejus, a labio sursum. Sume dein primam,et relinque pro ejus longitudine tertiam partem dimetri, et divide eam abhinc deorsum usque ad labium in quatuor partes et harum tres da quartæ : hæc est longitudo ejus, et huc convenit diatessaron cum tono, tono, semitonio; et perge ita æquali modo a labio ejus sursum. Sume denuo primam,et relinque pro ejus longitudine dimidiam partem ejus amplitudinis et divide eam in tres partes, et da harum duas quintæ hæc est longitudo ejus. Sume dein eamdem quintam et relinque pro ejus longitudine octavam partem diametri reliquumque divide in quatuor et tribue ex his tria septimæ. Tunc metire octavam per primam relinque in prima quantum diameter est,id est,relinque omnem amplitudinem et divide reliquum in duas ejusdem magnitudinis partes et da unam octavæ; hæc est longitudo ejus a plectro sursum. Usque huc it diapente cum tono tono,semitonio, tono.Tunc tribue eamdem mensuram reliquis septem quam post primam prioribus septem tribuisti. Habet itaque prima duas longitudines octavæ,cum una diametro supra ;et similiter habet octava duas longitudines decimæ quintæ, et unam diametrum supra.Prima vero quatuor longitudines habet decimæ quinta, et insuper tres diametros. Si miraris, cur tres sint et non duo, ejus rationem accipe. Nam si in prima relinquatur una diameter, et ea tamen dupla est respectu oc:avæ, quæ ejus simpla est,ejus autem longitudo ante protensionem diametri dimidium fit decimæ quintæ ; tunc ejus octava necessario dupla est puta decima quinta. et una diameter, ejusque primu necessario quadrupla,et duæ diametri absque prima diametro Quod si velit organicus pro quindecim vel sexdecim

driu alphabeta machon. so sol er daz dritta mezen D chordarum litteris plena tria alphabeta facere,

nah tien ereren zuein. also er daz ander maz nah temo eristen.

tunc metiatur tertium juxta duo priora,sicut secundum juxta primum metiebatur.

ANNO DOMINI DCCCCXII

HATTO

MOGUNTINUS ARCHIEPISCOPUS.

HATTONIS

EJUSQUE SUFFRAGANEORUM

EPISTOLA AD JOANNEM IX PAPAM.

De morte Arnulphi imperatoris, de Ludovico ejus filio septenni, rege Germaniæ salutato, de archiepiscopatu apud Moravos erecto.

(Apud Labb. Concil. general., tom. IX, col. 496).

Dommo sanctæ et apostolicæ et universalis Roma- A quamvis parvissimus,communi consilio principum næ ecclesiæ papæ, HATTO indignus præsul Moguntinensis Ecclesiæ,cum universis suffraganeis nostræ exiguitati adjunctis, debitum orationis obsequium et fidelem servitutem.