JOANNIS LAURENTII MOSHEIMII DE ÆTATE APOLOGETICI TERTULLIANI, INITIOQUE PERSECUTIONIS SEVERI, DISQUISITIO. § I. Summa disquisitionum ejusmodi utilitas docetur. Occasio hujus. § II. Diversarum de hoc argumento opinionum duplex classis constituitur. 537 § III. Sc. producuntur primum, qui post a. CC. Apologeticum scriptum esse volunt. Contra quos. § IV, § V, § VI. Multis ostenditur, cœpisse afflictiones Christianorum sub Severo, antequam peculiaria is decreta eam in rem rogaret. § VII. Dodwelli speciatim argutiæ examinantur. VIII. Qui post mortem Severi Apologeticum prodiisse dicunt, refelluntur. Quo facto. - § IX. Ad Alteram eorum classem acceditur qui licet concedant ante a. CC eum esse consignatum, de anno tamen dissident. - § X. Nostræ sententiæ proponendæ initium fit, ac primo sub Severo scriptum esse ostenditur. Deinde, § XI. Post motus Albini. Quo vero annus recte possil constitui. § XII, XIII. Hos motus a. CXCVI cœpisse. A. CXCVII compressos fuisse novis rationibus docetur, oppositæque rationes evidenter diluuntur. Quo facto. § XIV. Pro a. CXCVIII pronuntiatur, ac ex illustri Tertulliani loco hæc sententia diligenter confirmatur. § XV. Conclusio. - 3. I. Si, qua se utilitate commendat certa A vexationibus consignata sunt, scriptorum ætas temporum, quibus libros suos prisci doctores litteris mandavere, scientia, eo semper studio ac diligentia a viris eruditis quæsita fuisset, non dubito quin multo paucioribus hodie difficultatibus historia sacra abundaret, concinniorique instructa esset ordine. At qui barbariei sordes primi absterserunt, majores nostri, id potius agebant, ut collapsas plane litterarum res erigerent, quam ut istis, quas putabant, minutiis sibi aliisque earum conciliarent fastidium. Alia quidem iis, qui divinos illos restauratores consecuti sunt, mens fuit, quos Scaligero, Baronio, Petavio, Calvisio, aliisque præeuntibus, magna in his curis stadia confecisse constat. Sed, et patrum nostrorum, nostraque ætas summos in hoc genere viros tulit, Norisium, Pagium, Lloydium, Dodwellum, Tillemontium, Nourryum, multosque, qui Patrum edidere scripta. Benedictinæ familiæ socios. Quorum omnium de laudibus quanquam ego nihil detraho, non tamen multa ab eis relicta esse dissimulo, multa eruditius quam felicius tractata, multa quod sectæ flagrarent amore, aut novæ cuidam nimium faverent opinioni, implicata potius, quam evoluta. Nulla alia ejus rei testimonia si exsisterent, ipsa, quibus mutuo se oppugnant, scripta, ipsi, quibus novas subinde rationes constituunt, libri loquerentur. In historia præcipue calamitatum quibus vetustissimi fratrum nostrorum defuncti sunt, magno id fuisset emolumento, si librum quos pro illis imperatoribus ac præsidibus oblatos esse accepimus, cæterorumque, quæ ferventibus istis. curate definita fuisset. Sic etenim de rerum gestarum serie, malorum illatorum magnitudine, confessorum numero, invicto, quo sanctissimi homines valuerunt, animi robore, certior nobis ac plenior esset notitia. Quam quidem egregiam quibuscunque utilitatem præstare posse, nulli, quibus maturius est judicium, ignorare possunt. Certe miror, cum vir alioqui immortalis, Henricus Dodwellus, bono fortassis consilio, totos martyrum exercitus civitate sacra ejiceret, neminem illorum, qui adversus eum prodiere, in hac sese palæstra 538 exercuisse. Unde tamen illud peti poterat, quo ad audaciam hancce infringendam nil certius aut utilius esse potest. Patrum quandiu verba cum aliorum pugnant locis, semper fere elabendi facultas dabitur. Nullum si aliud perfugium adsit, aut nota quædam testibus inuritur, aut novum quoddam critices genus advocatur, quod desperatis opibus auxilium ferat. Intervalla vero temporum si curate notentur, si rerum sibi succedentium ordo diligenter explicetur, aut perfrictæ frontis infamia subeunda, aut vero error ejurandus est. Enimvero defuerunt huic causæ eruditi homines; sive quod molestiam his negotiis familiarem fugerent; sive quod eximium illius commodum non perspicue satis cernerent, sive denique quod non tam circumstantiarum, quam ipsarum rerum, rationem sibi habendam esse putarent. Fuerunt quidem, fateor, quibus partem hujus laberis suscipere placuit. Nescio vero, qui C factum sit, ut aut nimis indiligenter, aut nimis B ad alia perficienda expeditiorem paulo redderem. Si in homine non nimis erudito temerarius, honestus tamen est. De litteris ac Tertulliano si minus bene merebor, de te tamen nullo modo male meritus videri possum. Vulgus nimirum consilia ex eventu, boni viri ex affectu æstimant. par § II. Circumspicienti mihi, ut fas erat, qui de eadem re ante me eruditi viri sensissent, ab his penitus relictam, ab illis parum dextre ornatam inveni. Generatim dissensiones ac sententiarum divortia etiam hic regnare videbam. Dici quid a nonnullis audiebam: ita vero, ut rationum obliviscerentur. Diligentius alios ad calculos sedisse animadvertebam, quorum tamen conatibus non fortuna responderet. Plurimos magni nominis viros duces potius sequi, quam in his se macerare numeris voluisse, cernebam. Vel hæc sententiarum varietas, quænam cum veritate congrueret, ut examinarem, me commovit. Equidem tantum lucis, quantum intricati negotii natura 'permittit, ei conciliare conabor, ac duo propterea opinionum primum genera constituam. Sæcularis annus CC terminus esto, qui utrumque disjungat. Alterum itaque eorum erit, qui ante hunc annum, aut eo ipso, libri nostri natales quærunt. Alterum horum, qui elapso illo ducentesimo anno eum consignatum esse censent. De ultimo.quod quum longius a veritate abest, tum facilius confutatur, priori loco dicam. Prius, cujus rationes majorem postulant industriam, ac ex ipsis historiæ arcanis excutiendæ sunt, posteriori reservabo. infeliciter sese expediverint. Fuerit festinatio, A congestorum explicarem. Teque, si id addi pateris fuerit tædium, fuerit sectæ studium, aut nescio quid præterea; fuisse aliquid, quod, ut pessime interdum rationes subducerent, effecerit, exploratum est. His ego de causis, etsi illis longe inferiorem me esse sentio, saxum hocce volutandi consilium ante aliquod tempus cœpi, ac de nova quadam afflictionum Christianarum Historia, quæ cum aliis rebus, tum præcipue diligentiori temporum nolatione cmineret, cogitavi. Specimen haud ita pridem nostra de Athenagoræ ætate Disserta-tio (1) exhibuit, qua me celeberrimi Dodwelli rationibus plurimum intulisse damni, lectio testabitur. Usus quoque ea est felicitate spinosus licet labor, ut non displiceret iis quorum plurimum valet apud me auctoritas, quosve intelligentes harum rerum existimatores quidquid prudentiorum est agnoscit. Quapropter uunc denuo vires periclitari, ac num eadem dexteritate tempus celeberrimi Apologetici, quem ingeniosissimus Patrum Tertullianus reliquit, eruerem, tentare decrevi. Excitavit me, ut citius quam constitueram id oneris mihi imponerem, elegantissima Apologetici illius editio, quam curis viri longe eruditissimi,mihique in primis amici, Sigiberti Havercampi debemus. Tanto eam ultore cum præditam cernerem, tam raria elegantique eruditione munitam, tam ab omni parte illustrem ac emaculatam, id unice statim optabam, ut eodem habitu non hujus tantur, verum reliquorum etiam Patrum, potiores. prodirent libri. Sic etenim statuebam, magna tædii illius parte,quod cum litteris hisce conjunctum est, hoc pacto abstersa, fore ut non amplius relictæ fere ac orbæ a cultoribus antiquitates sacræ reperirentur. Erat tamen, quod in tam exculto opere desiderarem, de ætate nimirum ac rationibus ejus disquisitio. Polliceri quidem intelligebam eruditissimum virum, se in præparatione reliquis Tertulliani Advarsus gentes libris præmittenda (Præf.), huic etiam desiderio consulturum esse. Ego vero, 539 tantum abest ut in his promissis adquiescerem, ut vel iis instigarer potius, quo hoo onere eum levarem. Sic enim continuo mecum: Brevior erit eorum quæ comparat, exspectatio, si laboris in alium, quamvis exigua, particula devolvetur. Pondus his adjecit cogitationibus optimi viri adhortatio, quæ, ut ea quæ molirer perfice- D rem, cunctantem adhuc impulit. Quid multis? E vastigio posthabitis aliis manum labori admovi, ac, quod hic exhibeo, in chartam conjeci. Tuum jam erit dispicere, doctissime Havercampi. num tanti sit opella nostra, ut novam condendi hujus generis dissertationem molestia supersedere queas. Quod si minus nostra tibi placuerint, animum, scio, qui candor est tuus, probabis. Quis vero ille? ut commodis litterarum inservirem, historiam malorum in Christianos Severo Augusto C § III. Princeps in iis, quos primum audiendos esse diximus, sententiam dicat Guillel. Cavens, maximæ famæ et industriæ vir. Pro anno is pugnat CCII. «< Mihi, ait (Historia litter. Script. Eccles. T, I, p. 42 h, ed. Genev.), verisimilius videtur scriptum fuisse sub persecutione sexta, circa ann. CCII, quo Severus aliquos christianos fieri sub gravi pœna vetuit. » Adjicit his quædam probationis instar, quæ, si mihi bonum virum exagitandi animus esset, repeterem. Pars eo pertinet ut, vere imperante Severo, pacem Christianorum fuisse turbatam appareat: pars non levia fuisse mala 540 illis injecta ostendit. Quæ omnia quum a nemine unquam in dubium vocata, tum ea sunt, ut qua ratione æram, quam defendit, confirment, prorsus nesciam. Quocirca melius omissa fuisset, quam subjungit, conclusio: «Nulli itaque alii epochæ hujus scripti annum natalem majori veritatis specie assignare possumus. Fundamentum ejus non in omnibus quæ præmiserat, sed in hoc solo positum est, non ante annum CCII Severum decretis suis Christianorum fortunis molestum fuisse. Quod quam lubricum ac infirmum sit mox patebit. Scripsit certe Tertullianus cum jam malis undique fratres obsessi essent. Verumtamen hoc (1) Exstat in Bibliotheca theol. hist. philol., quæ Bremæ prodiit; t. II. D non sufficit, nisi et hoc doceatur, non antea quam A omnia fiebant, Christianos vexare incipiebat. » B edicta promulgarentur Augusti, calamo eum ma- Egregie sane, quod tum legem nullam ab Augusto § IV. Vidimus, iis, qui post ann. CCII librum in litteras esse volunt, hoc præcipue obfuisse, quod usque ad ann. CCII pacatissimas fuisse res Christianorum crediderint. Hæc vero ex eo nata est persuasio, quod hoc anno, quem dixi, decreta a Severo in Christianos proposita fuisse, multis ex testimoniis didicerant. Non patuit videlicet illis ratiocinationis hujus imbecillitas: Sanxit ann CCII in Christianos Severus leges; igitur non antea vexari poterunt. Quanquam Dodwellum hic excipi facile fero, qui ad alias simul argutias confugit, eo quod nihil in hac ratione præsidii positum esse perspiceret. Hæc quum ita sint, nulla ad hos refellendos certior via erit, quam si diu ante, quam Augusti ferrentur leges, plurima mala Christianorum incubuisse cervicibus demonstretur. Totus hicce locus a Theoderico 542 Ruinarto, qui Dodwellum sibi castigandum sumpsit, prætermissus est. Graviter is ac permoleste fert, afflictionem totam unius biennii spatio hunc complecti. (Præf. ad Acta Martyr. sincera, sect, I, § 12, p. 48, cd. Wetsten.). Generaliera vero tantum, quibus eum refellat, adducit, quorum alter similia, si quæsi visset, fortassis invenisset. Diligentiorem inquisi- A principalium rescriptorum et edictorum securibus tionem, temporumque notationem, quam negotii et vos, inquit (cap. p. 15, 49), quotidie experi- C ruscatis et cæditis? » Vide vero, quibus de legibus sermo sit. De antiquis, ut apertum est, quibus novas opponit. Pergit ad latores legum adversus Christianos (cap. 5, p. 56), quos omnes turpitudinis scelerumque infamia notatos, Neronisque simillimos fuisse contendit. Quam late hæc adseveratio paleat, non inquiro. Satis mihi est, quod ex ea Severum in eorum numero. qui in Christianos decreta sanxerint, ab eo non fuisse habitum, pateat. Ratio ipsa hujus rei testis est. Ecquis enin tam amens, ut sapientem virum sibi persuadeat hoc argumento leges impugnaturum fuisse, si penes quem tum summa rerum erat eodem sese crimine astrinxisse constitisset? Festivum profecto defensorem qui imperatorem, cujus animum emollire cupiebat, iis adnumeraret, qui mortalium nequissimi, nullisque flagitiis secundi fuerant. Laudat e contrario aliquoties Severum Noster, ac constantissimum appelpat primcipum (cap. 5, p. 52). Adeo remotus erat ab ea opinione, ac si gladium in fratres stringi jussisset. Sed se ipsum explicet Tertulianus. qui Romanos sic alloquitur (cap. 5, p. 92) « Cæterum de tot exinde principibus ad hodiernum divinum humanumque sapientibus edite aliquem debellatorem Christianorum ? » Quis Hodiernus ille ? Severus puto. Hunc vero in debellatoribus Christianorum numerandum esse negat. Quid clarius? Prætereo celebrem ex eadem dissertatione locum (cap. 5, p. 63, 65): « Quales ergo leges istæ, quas adversus nos soli exsequuntur impii, quas nullus Hadrianus, nullus Vespasianus, nultus Verus impressit. » Sunt codices qui Severum hic legunt. Ego vero tibi, Havercampi doctissime, assentior, virisque egregiis, qui tecum meliorum librorum beneficio Verum nobis restituere. Quam lectionem etsi minus probat Dodwellus (Dissert. Cyprian. II. § 44, p. 69), diffiteri tamen non potuit, sæpius in antiquis monumentis Severi et Veri nomina confundi. - § V. Hæc sunt, quæ pro nostra sententia ipse nobis subministrat Apologeticus, quibus quid reponi possit, non video. Alius jam succedat Tertulliani locus, ex alio ejus libro, eo videlicet quem ad Martyres in carcere constitutos misit, petitus. Eos intelligi hic martyres debere, qui Severo imperante correpti erant, extra dubium est. Ad hos vero corroborandos ultimi argumenti loco hæc ponit (Libro ad Martyres, c. 4. p. 468, Opp.): « Nemo non etiam homnis causa pati potest, quod in causa Dei pati dubitat. Ad hoc quidem vel præsentia nobis tempora documenta sint, quantæ qualesque persone inopinatos natalibus et dignitatibus, et corporibus et ætatibus suis exitus referant, hominis causa: aut ab ipso, si contra eum fecerint, aut ab adversariis ejus, si pro eo steterint. » Statim hic monere possem, apparere satis, 544 quod imperatorem, quem hominem hic dicit, malorum martyribus illis illatorum auctorem Ter tullianus esse noluerit. Alioqui enim scripsisset A lib. vi, cap. 11, p. 212, 213) viri docti bene ob servarunt. Quo quidem turbulento ac calamitoso tempore tam laborioso operi eum vacare potuisse, nullus facile dixerit. Ipse celeberrimus Dodwellus, qui sua sæpe vineta cædit, hoc agnovit, ac diu ante ann. CCI Stromata ista exarata fuisse pluribus rationibus binis locis docuit (Diss. III in Irenæum, § 27, p. 276 s; et Diss. de Roman. Pontif. primæva successione, cap. 15, § 4, p. 209). Quod itaque præcipue nobis optandum erat, id consecuti sumus. Reum habemus confitentem. Quod si non multum provecto Severi imperio Clemens scripsit, erroris esse reos, qui ante ann. CCII vexationem cœpisse Christianorum negant, exploratum est. Cædes enim ac supplicia fratrum scribenti ob oculos quotidie versabantur. En quæ dicat: 'Huiv B δὲ ἄφθονοι μαρτύρων πηγαὶ ἐκάστης ἡμέρας, εν ὀφθαλμοῖς ἡμῶν θεωρούμενοι, παροπτωμένων, ἀνασκινυλευομένων τὰς κεφαλὰς ἀποτεμνομέ νων (Stromatum lib, 11, p. 494): « Nobis autem sunt quotidie redundantes martyrum fontes, qui nostris spectantur oculis, qui torrentur, torquentur et capite truncantur. » Respondeant hic, quibus Dodwelli præcepta sequi gloriosum ducitur,ào ante omnia virum cum se ipso concilient Fatis, quod pueri norunt, ea nocte, quæ annos CXCII et CXCIII sejungebat, satisfecit Commodus. Scripserit Clemens primum suum librum tribus post mortem ejus annis, ann. CXCV. Intercesserint iterum, id quod tamen haud verisimile est, duo prope anni inter primum et secundum Stromatum volumen. Nihilominus, jam ann. CXCVII pulchram Alexandriæ eorum cohortem inveniemus, quæ hoc inspectante cruentam pro Servatore mortem oppetierint. Hic vero acumen Baronii mirari liceat, qui ob hæc Clementis verba libros ejus post decimum Severi annum conscriptos fuisse asseverat : « Cæterunt, inquit (Annal. tom. II, ad ann. CXCVI, 11. XXII, p. 278, 279), cum constet in ipsis Stromatum libris de Christianorum persecutione tunc vigente mentionem fieri, affirmare necesse est ipsum post annum decimum Severi scripsisse. » Indignum Annalium scriptore judicium! Obliviscitur vir illustrissimus eorum, quæ mox ipse defensurus erat, jam ann. CXCVIII. Plautiano instigante, Christianis injurias fuisse illatas, quo nomine duplicem committit errorem. Recentiores facit et Christianorum miserias, quam ipse putabat, et Clementis libros, quam rerum permittit conditio. << hominis istius, quivos excruciat, causa. » Mitto I, C |