per licentiam utendi continentiæ experientia procederet 18. Nonne sapientes patresfamiliæ (95) de industria quædam servis suis offerunt atque permittunt, ut experiantur, an et qualiter permissis utantur, si probe, si modeste 19? Quanto autem laudabilior, qui abstinuerit in totum, qui timuerit etiam indulgentiam Domini? Sic igitur et Apostolus: Omnia, inquit, licent, sed non omnia ædificant 20 (I Cor. x, 25). Quanto facilius illicita timebit, qui licita verebitur?

autem per angelos peccatores, qui et ipsas mate- A quibus disciplina servorum ejus probaretur, ut rias prodiderunt, inductis (89), operositas (90) cum raritate commissam pretiositatem et ex ea libidinem possidendæ pretiositatis feminarum excitavit.Quod si iidem angeli, qui et materias ejusmodi et illecebras detexerunt, auri dico et lapidum illustrium et operas eorum tradiderunt, et jam ipsum calliblepharum (91) vellerumque tincturas inter cætera docuerunt 15, damnati a Deo sunt, ut Enoch refert (92): quomodo placebimus Deo, gaudentes rebus illorum,qui iram et animadversionem Dei procaverunt? 1329 Nunc Deus ista prospexerit, Deus permiserit; nullam de conchylio vestem Isaias (111, 18 et seqq.) increpet, nullas lunulas reprobet, nullum botronatum retundat (93), tamen non ut gentiles, ita nos quoque nobis adulemur, institutorem Deum solummodo existimantes, non etiam despectorem (94) institutorum suorum. Quanto enim melius 26 et cautius egerimus,si præsumamus, omnia quidem a Deo provisa tunc et in sæculo posita, uti nunc essent 17, in

CAPUT XI.

Quæ autem vobis causa est exstructius prodeundi cum remotæ sitis ab his,quæ talium indigent?Nam nec templa circuitis, nec spectacula postulatis, B nec festos dies gentilium nostis. Propter istos enim conventus et mutuum videre ac videri omnes pompæ in publicum proferuntur, ut aut luxuria negotietur aut gloria insolescat. Vobis autem nulla procedendi causa non tetrica (96) Variæ lectiones.

18 Rig.

16 Inde a vv. Adeo non veritate, etc., secuti sumus recensionem Rigaltii, quia quæ a cæteris edita sunt intelligi nequeant. Leopold. 16 Rig. utilius. 17 Ita recte h. 1. emend. Fr. Junius; cæteri, esset. cont. experimenta procederent. Rig. moderate. 18 Rig. expediunt. 19

ة

Commentarius.

(89) Artibus autem per angelos peccatores indutis. In excerptis Georgii Syncelli hæc ad hujusmodi artes pertinentia leguntur ex Zosimi Panopolitæ libro nono Imouth, sive Chimiæ, ad Theosebiam : Φάσκουσιν αἱ Ἱεραὶ Γραφαι, ἤτοι βίβλοι, ὦ γύναι, & ὅτι ἔστι τι δαιμόνων γένος ο χρῆται γυναιξίν. Εμνημόνευσε καὶ Ἑρμῆς, ἐν τοῖς Φυσικοῖς, καὶ σyεδὸν ἅπας λόγος φανερὸς καὶ ἀπόκρυφος τοῦτο ἐμνημόνευσεν. Τοῦτο οὖν ἔφασαν αἱ ἀρχαῖαι καὶ θεῖαι Γραφαι, ὅτι ἄγγελοι ἐπεθύμησαν τῶν γυναικῶν, καὶ κατελθόντες ἐδίδαξαν αὐτὰς πάντα τὰ τῆς φύσεως ἔργα ὧν χάριν προσκρούσαντες ἔξω τοῦ οὐρανοῦ, ἔμειναν, ὅτι πάντα τὰ πονηρὰ καὶ μηδὲν ὠφελοῦντα τὴν ψυχὴν ἐδίδαξαν τοὺς ἀνθρώπους. Ferunt sacræ Scripturæ, o mulier, quiddam dæmonum genus feminis commisceri. Memorat et Hermes in Physica, et fere omnis sermo vulgaris arcanusque idem comminiscitur. Illud igitur narrant priscæ divinæque Scripturæ ab angelis nempe concupitas fuisse mulieres e quorum commercio didicisse quævis naturæ opera : quapropter dejectos angelos a cælo in perpetuum exsulasse, eo quod quælibet prava et animæ noxia homines edocuissent. EDD. ex Rigalt.

(90) Operositas. Opus, manupretium. Utitur hoc. vocabulo Irenæus, pro labore et ærumna, lib. cap. 19. RIG.

cit: Ταῦτα δὲ ἡμῖν εἴρηται, οὐ πρὸς ἄδειαν μὲν βουλομένοις ἀδιαφόρως αὐτοῖς ἐντυγχάνειν. γένοιτο. Πολλοί γὰρ ἐβλάβησαν ἐν πᾶσιν αὐτοῖς πιστεύσαντες· ὅθεν καὶ ἡ ἁγία τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησία καὶ ὁ χορὸς τῶν θεοφόρων ἡμῶν Πατέρων ἐκώλυσεν ἐντυγχάνειν αὐτοῖς ὥσπερ τῇ θείᾳ λοιπῇ Γραφῇ. CHæc a nobis dicta sint, non quod velimus temere aut sine delectu istis uti libris : absit, Multis enim nocuil nimia istiusmodi credulitas : unde sancta Dei Ecclesia et deiferorum Patrum nostrorum chorus obstiterunt, quominus ad eum modum recitarentur, ad quem reliquæ divinæ Scripturæ. Ac de hujuscemodi Scripturis olim monuit doctissimus hiteronymus, Epistola ad Lætam : « Sciendum non eorum esse quorum titulis prænotantur, multaque his admista vitiosa, et grandis esse prudentiæ aurum in luto quærore. RIG.

D
II,

(91) Ipsum calliblepharum. Nihil aliud esse hoc videtur quam purpurissum, quod pulchritudinem acuit et venustatem in feminis; aiunt nonnulli esse spumam collectam e purpura effervescente. Videsis Plinium, lib. xxi, cap. 19, ubi ex foliis rosarum exustis confieri docet, et ex nucleis palmarum, atque etiam ex bubula medulla, lib. XXVII, cap. 4. LE PR.

(92) Damnati a Deo sunt, ut Enoch refert. Iterum citat librum Enoch apcoryphum, quem se legisse testatur Hieronymus.Ex quo etiam capita quædam descripsit Gorgius Syncellus, qui et Paulum quoque ipsum nonnulla etiam citasse ostendit ex apocryphis Heliæ, Mosis et Hieremiæ; deinde subji

(93) Nullum botronatum retundat. Botronatum dicit come struicem corymbiatam. Hesychius : Bɔτρυδόν, ἑτέρα τῆς ἑτέρας ἐχομένη, ὡς οἱ βότρυες τὰς ῥάγας ἔουχσι πυκνάς. Εια.

Nullum botronatum, etc. Divinat Rhenanus esse redimiculum capillos capitis stringens, ita dictum quod botri speciem refert. Nam in Græco textu Septuaginta interpretum nihil est tale, fierique potest ut sit vocabulum quo vulgus id temporis utebatur, ad ornamentum capitis feminei explicandum. LAC.

(94) Despectorem. Ita legit Rhenanus. Despector, ut et ante plus semel, pro dispectore, qui curam habeat, et considerationem institutorum suorum. Sic et in lib.de volandis virginibus: « Sed nec inter consuetudines, inquit, despicero voluerunt illi sanctissimi antecessores. >> RHEN.

(95) Patresfamiliæ. Istud usurpat auctor, contra quem sentit Varro, lib. vII, ubi dioere debuisset patresfamilias. Eodem modo Mart lib. 1: Pater familiæ verus est Quirinalis. >> PAM.

(96) Nulla procedendi causa non tetrica. Hoc est. Nulla procedendi causa non gravis, non seria, non sancta. RIG.

aut imbecillus aliquis ex fratribus visitandus, A nis 24 et matronalibus decoramentis coercebant, aut sacrificium offertur (97), aut Dei verbum administratur. Quidvis horum gravitatis et sanctitatis negotium, et cui opus non sit habitu extraordinario et composito et soluto 21. Ac si necessitas amicitiarum officiorumque gentilium vos vocat, cur non vestris armis induta proceditis? tanto magis, quanto ad extraneas fidei? ut sit inter ancillas diaboli et Dei discrimen, ut exemplo sitis illis, ut 1330 ædificentur in vobis, ut, quomodo ait Apostolus, magnificetur Deus in corpore vestro (Philipp. 1, 20; 1 Cor. vi, 20); magnificatur autem in corpore per pudicitiam, utique et per habitum pudicitia competentem. Sed enim dicitur a quibusdam, ne blasphemetur nomen ejus in nobis (Rom. 11, 24), si quid de pristino habitu et cultu detrahamus. Non auferamus ergo nobis et vitia pristina 22, simus et moribus iisdem, si et superficie eadem, et tunc vere non blasphemabunt nationes. Grandis blasphemia est, qua dicatur 23 Ex quo facta est Christiana, pauperius incedit. Timebis pauperior videri, ex quo locupletior facta es, et sordidior, ex quo mundior? Secundum gentilium, an secundum Dei placitum incedere Christianos oportet?

CAPUT XII.

B

jam certe sæculi improbitas quotidie insurgens honestissimis quibusque feminis usque ad errorem dignoscendi coæquavit; quanquam lenocinia forme nunquam non prostituto corpori conjuncta et debita eliam Scripturæ suggerunt. Ille civitas valida, quæ super septem montes et plurimas aquas præsidet, cum prostitutæ appellationem a Domino meruisset 25, quali habitu appellationi suæ comparata est? Sedet certe in purpura et coccino et auro et lapide pretioso. Quam maledicta sunt, sine quibus non potuit maledicta et prostituta describi Thamar illa (Gen. XXVIII, 14 seqq.), quia se expinxerat et ornaverat, idcirco Judæ suspicione visa est quæstui (98) sedere; adeo, quia sub velamento latebat, habitus qualitate quæstuariam 1331 mentiente (99), et fecit, ut quæstuariam et voluit et compellavit et pactus est 26. Unde addiscimus adversus congressus etiam et suspiciones impudicas providendum omni modo esse. Quid enim casta mentis integritas in alterius suspicione maculatur? Quid speratur in me, quod adversor? Quid non mores meos habitus pronuntiat, ne spiritus per aures ab impudentia vulneretur (1)? Liceat videri pudicam, certe impudicam non licet 27.

CAPUT XIII.

Aliqua forsitan dicat: Non est mihi necessarium hominibus probari, nec enim testimonium hominum requiro; Deus conspector est cordis (I

Optemus tantummodo ne justæ blasphemationis caussa simus. Quanto autem magis blasphemabile est, si, quæ sacerdotes pudicitiæ dicimini, impudicarum ritu procedatis cultæ et expicta? Aut quid minus habent infelicissimæ illæ publicarum C Reg. xvI, 7). Scimus omnes, cum tamen 28, quid libidinum victimæ ? quas si quæ leges a matro- idem per Apostolum dixerit, recordemur: Pro

Varia lectiones.

21 A. Neander emend. hab. extraord. et soluto, sed composito. 22 Vv. nobis et delevit Rig. 28 Gelenius aliique, blasph., si qua dic. incedere. Rig. blasph. est, ex qua dic. incedit. 24 Al. maritolibus. Rig. maritalibus. 25 Rig. præsidet, prostituta app. a Dom. meruit. Sed quali hab., etc. 26 Rig. adeoque sub vel. lat., hab. qual. quæst. ment., ut quæst. et voluerit et compellaverit et pactus sit. 27 Rig. e cod. Agob. certe impudicam scilicet. 28 Fr. Junius conj. Scimus omnes; verumtamen qui idem, etc.

Commentarius.

(97) Sacrificium offertur. Sio dixit, sacrificiorum orationes, in quibus scilicet eucharistica mysteria participanda fidelibus offeruntur. RIG.

Aut sacrificium offertur. Intelligi Missæ sacrum manifestius est quam ut debeat manifestari, contra impudentiam Junii qui quaspiam orationes generatim intelligit. Videndus Gretserus noster in notis contra Junium, cap. 3, LAC.

(98) Thamar illa, etc. visa est quæstui. Id est, ad quæstum sedere, etc. Etiam hanc scripturam posteriori loco citat B. Cyprianus, ut ostendat mulierem ornari sæculariter non debere, in hæc verba Thamar cooperuit se pallio (quod appellat et B. Hieronymus theristrum) et adornavit, et cum aspexisset eam Judas, visum est er meretricem esse. Illud autem, et voluit, accipere videtur auctor, pro concupiscentia ejus exarsit. PAM.

Quæstui sedere. Sedere mulierum est quæ fornicariæ sunt. De eadem Thamar, Gen. xxxvIII, Operuit se peplo et obtexit se, conseditque in porta oculorum; vel, ut Vulgatus, Mutato habitu sedit in bivio itineris, et Jeremiæ, cap. III, Vide ubi non prostrata sis, in viis sedebas. Fuit enim solemne

D

Hebræis, ut meretrices publicas obsiderent vias. Unde illud Ezech. xvi: Ad omne caput viæ ædificasti signum prostitutionis tuæ ; et iterum: Edificasti lupanar tuum in capite omnis viæ. Inde etiam apud Romanos prosedæ, quarum meretricum frequens mentio, quod ante fores scderent. Plautus in Poen. Prosedas, pistorum amicas reliquias. alicarias. » LAC.

(99) Habitus qualitate quæstuariam mentiente. Perstringit fortasse quamdam mulierem quæ in illo luto hæserat, qua ratione, Sat. vi, Juvenalis Messalinam tangit quæ, nuda papillis Constitit oratis titulum mentita Lyciscæ, quæ scilicet cellam intravit in qua foedum prostibulum sederat mentiendo se quæstum corporis facere. LE PR.

(1) Spiritus per aures ab impudentia vulneretur. Ab impudentia scilicet juvenum protervorum, qui te in tali habitu pro impudica compellare, et impudenti alloquio spiritum tuum lacessere et inquietare audebunt, atque ita per aures tuas pudorem tuum vulnerabunt, sic « spiritum sæcularis rei gratia concutit. Et spiritum scandalo permovent. » Concil. Eliber. : « Spiritus sanctorum inquietantur. RIG.

32

bum vestrum coram (2) hominibus appareat (Phi- A occupata locum spathæ non det. Quare, benediclipp. iv, 5). Ad quid, nisi ut malitia ad vos accessum omnino non habeat, et ut inalis et exemplo et testimonio sitis? Aut quid est: Luceant opera vestra? Aut quid nos Dominus (3) lumen terræ vocavit? Quid civitati supra montem constitutæ comparavit (Matth. v, 14), si non relucemus inter tenebrosos et exstamus inter demersos ? Si lucernam tuam sub modium abstruseris, in tenebris derelicta a multis incurseris necesse est (4. Hæc sunt, quæ nos luminaria mundi faciunt, bona scilicet nostra. Bonum autem, duntaxat verum et plenum, 1332 non amat tenebras, sed gaudet videri et ipsa denotatione sui exsultat 30 (5). Pudicitiæ Christianæ satis non est esse, verum et videri. Tanta enim debet esse plenitudo ejus, ut emanet ab animo in habitum et eructet a conscientia in superficiem, ut et foris inspiciat quasi supellectilem suam, quæ conveniat fidei continendæ in perpetuum. Discutiendæ enim sunt deliciæ, quarum mollitia et fluxu fidei virtus effeminari potest. Cæterum nescio an manus spatalio circumdari solita (6) in duritia catenæ stupescere sustineat. Nescio an crus de periscelio 31 (7) in nervum se patiatur arctari. Timeo cervicem, ne margaritarum et smaragdorum laqueis

tæ, meditemur duriora, et non sentiemus; relinquamus lætiora, et non desiderabimus; stemus expeditæ ad omnem vim, nihil habentes quod relinquere timeamus. Retinacula ista sunt spei nostræ. Projiciamus ornamenta terrena, si cœlestia optamus. Ne dilexeritis aurum, in quo prima delicta populi Israelis denotantur (cf. Exod. XXXII, 2 seqq.). Odisse debetis, quod Judæos perdidit 33, quod derelinquentes Deum adoraverunt. Etiam tunc aurum ignis est (8) esca. Cæterum tempora Christianorum semper et nunc vel maxime non auro, sed ferro transiguntur. Stolæ martyriorum præparantur, angelis bajulis 35 sustinentur (9). Prodite vos jam medicamentis 1333 et ornamentis exstructa 36 prophetarum B et apostolorum, sumentes de simplicitate candorem, de pudicitia ruborem, depictæ oculos verecundia et os taciturnitate 3", inserentes in aures sermonem Dei, annectentes cervicibus jugum Christi. Caput 1334 maritis subjicite, et satis ornatæ eritis. Manus lanis occupate 38, pedes domi figite, et plus quam in auro placebunt 39. Vestite vos serico probitatis, byssino sanctitatis, purpura pudicitiæ. Taliter pigmentatæ Deum habebitis umatorem.

Variæ lectiones.

31 Rig.

29 Rig. reluc. in tenebris; alii, reluc. inter tenebras. 10 Rig. in ipsas denotationes exultat. crus periscelio lætatum, etc. 82 Rig. omnia. 33 Rig. patres. 3 Rig. quod relinquentibus Deum adoratum est. Etiam (alii jam) tunc aurum ignis est. Cæterum, etc. 36 Rig. angeli bajuli sust. 36 Prophetarum omitt. Seml. 37 Alii et spiritus taciturnitate. 38 Occupate Paris. 39 Placebitis alii.

Commentarius.

<< Nec enim interest, nuptam alienam aut viduam quis incurset. » PAM.

(2) Probum vestrum coram, etc. Ad verbum Cerres, extraneam incursans. » Et libro de Pudic.: expressit quod Græce est apud Apostolum, quo nomine ubique S. Paulum apostolum intelligit, Philipp., 11, Tò έmiεixès úμãν pro quo noster vul gatus interpres paraphrasticus, modestia vestra. PAM.

(3) Aut quid nos Dominus. Cum apud Matth. Græce legatur τὸ φῶς τοῦ κόσμου, nusquam autem xóouoc pro terra usurpetur, etiam hic videtur memoria lapsus auctor, eo quod paulo ante præcessit, sal terræ, cum alioqui debuisset dicere lumen mundi, quemadmodum luminaria mundi.

(5) In ipsas denotationes, etc. Fabius, declam. 19, Omnium denotatione damnatus. PAM.

(6) An manus spatalio circumdari solita. Spathalium muliebre ornamentum ἀπὸ τοῦ σπαθᾷ quod deliciari significat. RHEN.

(7) Nescio an crus periscelio. Periscelide sive periscelio crura vel tibiæ exornabantur : ozéλos Græci crus vocant. RHEN.

(8) Etiam tunc aurum ignis est. Libro superiore dixit de auro, « Nomen terræ in igne reliquit. » Itaque jam ab igne habet quod aurum est. Ignis autem mentione, perpetuo alludit ad ignem paratum supplicio profanorum. RIG.

(9) Angeli bajuli sustinentur. Hoc est, angeli spectantur, qui eos in cœlum sublevent obviam Christo. Sic ipse Tertullianus præcedenti libro: « Videbo an cum cerussa et purpurisso, et croco et illo ambitu capitis resurgatis an taliter expictas angeli in nubila sublevent obviam Christo in aere. » RIG.