De translatione S. Hilarii Petri Damiani sermo. Syllabus manuscriptorum necnon editorum codicum ad quos exacta et emendata sunt S. Hilarii opera. Admonitio in commentarium subsequentem. Sancti Hilarii tractatus super psalmos. Commentarius in psalmos XV, XXI, XLI. Commentarius in Evangelium Matthæi. col. I-XII 9 11 125 184 Ibid. 199 203 207 219 221 231 890 917 col. 335, lin. 17: Cruterum; leg. Gruterum. col. 390, lin. 5 ab infra : quot; leg. quod. col. 467, lin. 56 ab infra: Suotonio ; leg. Suetonio. col. 478, lin. ult. : exibet ; leg. exhibet. col. 501, lin. 6 ab infra : Januam ; leg. Janum. col. 502, lin. 25: strunta; leg. structa. col. 567, lin. 5 : liv.; leg. Liv. - col. 620, lin. 13: sive; leg. five. col. cadem, lin 13 ab infra : eighth; leg. eight. col. 686, lin. 14: Cuards; leg. Guards. col. 688, lin. 18 ab infra: amond; leg. among. -col. 695, lin. 24: fornitght; leg. fortnight. -col. 696, lin. 3: presbyteris; leg. presbyters. col. 698, lin. 36: if; leg. of. col. 699, lin. 29 ab infra: wero; leg. were. col. 703, lin. 26: Wold; leg. World. duer; lcg. subdued. col. eadem, lin. 36 : Gunditur; leg. Funditur. col. 707, lin. 46 roud; leg. round. - col. 708, lin. 12: Mippodrome; leg. Hippodrome. col. 744, lin. 22 ab infra : Gentill.; leg. Genethl. col. 769, lin. 43: causis; leg. cautis. - col. 789, lin. 16 ab infra: bis ; leg. his. col. 800, lin. 8 ab infra: uviddow; leg. widow.Maximians; leg. Maximian's. -col. eadem, lin. 9 ab infra: Empres; leg. Emperess. -col. 802, lin. 15: Magno; leg. Magne. EDITIONIS MAFFEI PRÆFATIO. Bindery JAN $ 69 3 tionem, ut eruditi seculi genio morem geram, exhibere pergo. Alter ex illis opus continet de Trinitate. Liber est maximi moduli, singularem tum litterarum, tum membranæ magnificentiam ostentans, figura quadrata, lævi charta ac plerumque subtili, atramento in flavum vergente, scriptura bifida, atque a temporis injuriis intacta: oris late circumalbicantibus. Integræ paginæ exemplar vides. Cum deprehensum nuper sit S. Hilarii Pictavien- A sis opera in quam multis bibliothecis desiderari, venalia vero in Italia universa vix reperiri, præstantissimus Canonicorum Veronensium cœtus, atque adeo ejus Archipresbyter Joannes Franciscus Musellius, studiorum fautor acerrimus, piarumque ac eximiarum rerum perpetuus auctor, vetustissinis etiam Capitularibus codicibus novam editionem aut augeri, aut magnopere illustrari posse sperantes, ut præclarissimi Patris scripta in hac civitate typis denuo traderentur, constituere. Cum vero eam mihi curam demandare placuisset, viderem, ne quid editio hæc detrimenti caperet; quin si anteriores omnes novo accedente studio, atque iteratis curis supergredi nobis liceret, ut id nequaquam prætermitteretur; ad postremam præcipue, quæ a Benedictinis Maurine B congregationis Monachis elaborata est, ne dum inspiciendam, sed quantum ingenii mei tenuitas ferebat, excutiendam etiam ac pensitandam me contuli. Verumtamen illam tam docte, tam diligenter, tam studiose confectam, numerisque omnibus absolutam percipere mihi visus sum, ut ab ea recedendum minime existimarim, et piaculi loco duxerim intermiscere quidquam, laudatæque eorum editorum industrie quomodocumque manus inferre. Auctor propterea fui, ut Parisina plane editio recuderetur ; simul tamen, quod unice nobis superest, quicquid ad eam ornandam ex mss. codicibus nostris erui posset, excerperetur diligentissime atque in publicum bonum emitteretur. Neque enim assentiri profecto possem, ut in hac urbe quoque mos arriperetur eorum typo- C graphorum, qui lucrum papyraceis mercibus aucupaturi, de atramento ac de chartarum plaustris unice sunt solliciti, remque librariam e litteratis hominibus pendere ignorantes, editiones alibi factas nullo studio recudunt, consilio nullo. li scilicet ne de præfatiuncula addenda cogitant quidem, nedum illustrari novis curis, atque augeri veterum Scriptorum Opera satagant; quin cum duo aut tria, titulum exhibentes, de suo proferre verba cogantur, illa ipsimet adjun. gunt, atque soloco aliquo, si Deo placet, vel lepida quadam ridiculave formula libri frontem insigniunt quandoque ac distinguunt. Deplorandum hoc, et fatale propemodum Italico nomini malum haud ita profecto glisceret, modo qui libros delectu nullo, et audito tantum Auctorum nomine statim redimunt, sibi caverent aliquantisper, nec quod inconsulto et imperite in hoc genere peragitur, eadem comitate exciperent, ac quod studiose atque utiliter elaboratur. Jam vero cum duo præcipue in Capitularibus scriniis S. Hilarii codices habeantur, quibus non multas velim ex istius modi reliquiis, quacumque tandem in Bibliotheca superantibus anteponas. eorum descrip D Eadem manus, nihil prorsus ab hac amplitudine et scripturæ majestate deflectens, perstat usque ad extremum. Sub finem tres aut quatuor desiderantur charta, quapropter nec librarii, nec temporis superest nota; sed quinto aut sexto seculo exaratum codicem indicia persuadent omnia. Antiquitatis gloriam minime ergo codex noster percelebri illi concedit, qui in Archivo Vatican Basilica custoditur, et velut unice vetustissimus ad hanc diem deprædicatus est : quod enim eum P. Mabillonius dixerit, scriptum esse sub finem seculi quarti aut ineunte quinto, quæ verba P. Cutantius repetit in præfatione, id mero et involuntario lapsu viris doctissimis excidisse patet, cum ad annum decimum et quingentesimum ejusdem collationem revocent: quo constat, sub finem seculi quinti, aut ineunte sexto (Re Dipl. lib. v, pag. 350), enuntiandum fuisse. Verum suspicari me vehementer, hallucinationis, aut erroris quidpiam in judicio de eo codice ad hanc diem lato subesse, aclatitare, nequaquam dissimulo. Quamvis enim e Mabilloniano spe cimine eximia libri vetustas appareat, non ejusmodi apparet tamen, quæ secundum observationes communiter adhibitas usque eo revocari possit. Testes appello, quicumque in priscis perquirendis codicibus, ac terendis minime perfunctoriam posuerint operam. Liber siquidem de quo agimus ea scriptura constat, in quam sequiori ævo sensim deflexit Romanorum uncialis, solo N majorem ac priscam formam retinente. Illo scribendi genere multi multis in locis reperiuntur codices, quorum quempiam nemo umquam fuit qui in tantam vetustatem assereret. At de adscripta epocha quid dicemus? hæc scilicet haberi dicuntur ad calcem : Contuli in nomine Domini Jesu Christi aput Kasulis constitutus anno quartodecimo Trasamundi regis: quæ quidem verba inscriptionem cujusdam studiosi Mabillonius appellat; vere autem ab illo adjecta sunt, qui codicem, ut mos erat, contulit atque emendavit. Sic ad calcem Virgilii Medicei adnotavit Rufius Apronianus: Legi el di stincxi, etc., deinde, Distincxi emendans, etc. Cum ergo in Hilariani codicis subscriptione annum quartumdecimum Trasamundi Regis legerit Holstenius, anno saltem Christi DX scriptum fuisse omnes subinde assensi sunt. Hæc nihilominus opinio multum infirmetur necesse est, ubi animadvertamus verbum 123258 pareat, quæ diversimode prolata est. Utrum itidem libris xu ille de fide Orientalium adjungeretur, ex quo Cassiodorius tredecim libros beati Hilarii de sancta Trinitate memoravit, ex Ms. mutilatione ignoramus. Libri in capita videntur dividi, sed admodum prolixa. Quæ afferuntur auctoritates versibus arctioribus indigitantur verba si quæ fuerant omissa, minuto charactere superaddita visuntur, at ejusdem ubique figuræ ac majoris formæ. illud, prout in specimine repræsentatur, nec pro A bium revocaret non defuit, nec Operis inscriptio apTrasamundi, nec pro Trasamund legi posse; ubi enim m? ubi a duplex? ubi u? vereor ergo ne aliud quoddam ibi latitet nomen; circa illud vero, qui codicem non viderim, divinationibus parco. Dictio quoque, quam pro Putzalis accepit Holstenius, et pro Kasulis Mabillonius habet, de Casula explicans Byzacenæ provinciæ civitate, valde in ambiguo est; neque enim primam litteram, ut ibi effingitur, pro Kappa recipient diplomaticorum hominum filii; et mirum videri possit, Augustini, Cypriani, Tertulliani in Africa scripta exemplaria non haberi, haberi autem Hilarii Pictaviensis. At de his quidquid unicuique libet credatur, neque enim quidquam præfracte statuo, neque aliud in præsentia ad rem pertinet nostram, nisi ut ex utrius- B que speciminis collatione vetustatis laude Veronensem codicem anteferendum esse, doctus lector agnoscat. Quod si vetustate nequaquam præcelleret, satis præcellit emendatione ac fide; menda siquidem in Vaticano abundare monuit Cutantius, cum in Veronensi perraro occurrant, ita ut paragrammatis minus contaminatos codices paucos viderim. Priscæ etiam orthographiæ commendatur usu; propterea ubi exempli gratia in editis attingimus (hujus editionis col. 34), in ms. est adtingimus; ubi c. 225, ut id de quo agitur assequatur; in ms, adsequamur: quibus lectionibus sensus quoque restituitur. Plura in Auctores veteres invecta sunt ænigmata, quod librarii vulgarem pronuntiandi mollitiem sequentes, a recta hac scribendi norma deflexerint. Quis explicet, exempli gra- C tia, Horatii versum illum, ut communiter legitur? Cum ridentibus arrident, cum flentibus adsunt. At cui constet scripsisse Poetam adrident, intelligit Cum multis abhinc annis (neque enim exeσivos, aut hornus hic labor est) in hunc præclarum codicem primo incidissem, impetu quodam ad decantatum libri secundi, capite in postrema editione vigesimo septimo, inspiciendum locum me contuli: ex eo siquidem acerrimæ cum octavo ac nono seculo contentiones, tum eo maxime tempore iteratæ inter eruditos viros fervebant disceptationes. Censebam equidem eam controversiæ partem, quæ ex antiquis codicibus pendet, hoc potissimum supra cæteros antiquo atque eximio codice diremptum iri: sed mirum, in hoc quoque quod nos ancipites adhuc relinquat, me deprehendisse. Quæstionis caput est, utrum in fine prædicti capitis legendum sit, dum carnis humilitas adoratur, an vero, dum carnis humilitas adoplatur; cumque discrepent eo loco non excusi tantum, sed et scripti libri, utra præferenda sit lectio, utra ab auctore ipso defluxerit. Id quidem tot concertationibus nequaquam disquirendum erat, cum ab utraque lectione sensus fluat orthodoxus: patet enim verbum adoptatur de humanitate intelligendum esse a Filio adsumpia, non a Patre adoptata. Historiæ tamen intererat, ut præcipue quod ad Felicem Orgelitanum Episcopum spectat, facti veritas detegeretur: huic exponendo supersedeo, cum satis innotescal, et a recentibus Scriptoribus fuse atque eleganter proponatur discutiaturque. Ego quid codex noster ferat bona fide exhibebo. Primum igitur pro comperto habeatur in hoc libro ADORATUR Scriptum esse, nullo abrasionis vestigio, nulla superinductionis suspicione: at cum post eam dictionem a capite resumatur versus, in vacuo quod remanet spatio, sive eadem, sive paulo posteriori manu, ADOPTATUR adjectum fuisse. Priori verbo nulla quidem irrogata est contumelia, sed lineolis superpositis, atque R in superiori margine adscripto, indicatur de more, adjectam dictionem anteriori subɔlituendam esse, in aliis tamen codicibus certius adhuc testimonium requirendum. Id in hoc libro, ut et in aliis, ad dubia loca græce etiam quandoque innuitur, pro R require, Z adposito, hoc est, tel. In verbo adoptatur eadem litterarum figura, idem prorsus atramenti color; at levi cultello fuisse olim apparet, qui litteras, et superpositas lineolas abducere tentarit, ac delere. Quæ quidem omnia in has conjecturas me pertrahunt. Liquido primum, nullaque hæsitatione exaravit librarius adoratur; at sive ab ipso alia postmodum exemplaria inspiciente, sive ab alio quopiam adoptatur additum est, et simul ut adoratur expunge, tis aucupentur fidem. S. Hilarii Tractatus in Psalmos complectitur, quorum rara admodum occurrunt scripta exemplaria. Illos in ix, xu et xc in ms. Vaticano unice ad banc diem repertos comprobat noster, qui pariter recenset. Libri forma media et oblonga, ne quadrata unice in pretio sit: membrana ubi inoffensa, candida est, adeoque subtilis ac tenuis, ut quædam folia tactum effugere videantur: atramentum xerampelinum est, et subalbicans: scriptura in duas columnas discreta, ut in specimine conspicis diligenter quidem efficto, nec tamen codicis faciem, ac litterarum elegantiam satis exprimente. Ubi Græca incidunt verba, accentibus ac spiritibus nullis effinguntur. Quæcumque sive ex aliis Psalmis, exemplo, priori etiam versu rubricato. Rubricata autem verba auri olim superinducti alicubi vestigia retinent. Scriptionis species Virgilium Mediceum (parum feliciter ab editis speciminibus repræsentatum) in eo præcipue refert, quod litteræ mediocris pariter sint magnitudinis, et calamo subtiliori exaratæ: quod Pet Q descendant numquam, neque infra protendantur; et quod in T transversa linea vix appareat, ut etiam in G et in L inferiores ductus. Caterum noster magis affabre, distincteque ac æqualiter descriptus est: ne quid a recta linea in versibus exarandis manus deflecteret, calami via stylo desi. gnata visitur. Ab emendatione quoque generatim laudandus liber: quamobrem librarii jure merito in hominum memoriam nomen revocabimus, quod præter morem, ubi minus exspectandum erat, incurrimus in alphabetico scilicet Psalmo cxvi, post illa, Littera IIII explicit, incipit Littera V feliciter, exiguis, sed majusculæ pariter, ut vocamus, figuræ characteribus legitur inferius: Scribit antiquarius Eutalius NT ita colligantur N, quod compendii genus veterum lapidum usum sapit. In eodem Psalmo post litteram decimam, intra circulum Christi monogramma in apice præ se ferentem; Scribtori vita, legenti doctrina. retur monitum. Alter exinde accessit, cui secunda A certent, facieque ipsa ac conspectu majoris vetustalectio non probabatur; propterea verbum adoptatur conatus est auferre, abrasionis nubeculis id satis testantibus. Colligi hinc potest, libenter quidem adoratur lectum olim fuisse, de ea tamen lectione antiquitus quoque, et multo ante Felicem Orgelitanum dubitatum esse. Neque hunc codicem unum ex iis esse, quibus Felix, vel ejus fautores manus injecerint, suspicari possumus, cum adoratur minime abrasum sit. Hinc et in Vaticano codice, ut audio, controversa dictio a secundo calamo immutationem est passa. Ex eo accidit ut adoratur legerint Hincmarus atque Alcuinus, adoptatur vero Agobardus Lugdunensis; qui Felicem confutans, atque omnia quæ præcesserant probe callens, ab omni fraude sibi satis cavisse credendus est. Satis ergo verisimile apparet, lectionem B sive aliunde sumpta afferantur, seponuntur ut in adoptatur a Felice non primo excogitatam, sed in aliquo codice inventam esse; cumque sibi propitiam, ac ut accidere solet præjudicio quodam occupatis, errori suo faventem male reputaret, in Aquisgranenses codices dolose induxisse: Forte etiam lectionem illam odio deinde habuerunt Catholici ex hoc ipso, quem Felix illi superstruere errorem conatus est; adoptionis cæteroquin voce satis ipsis suspecta post Arianam hæresim. Non per adoptionem hæc facta sunt, absit: ita in Capitulari alio Concilium Ephesinum continente codice ea verba S. Athanasii in Epistola ad Epictetum latine redduntur : οὐ θέσει δὲ ταῦτα ἐγένετο, μὴ yévoto: quæ in Conciliis edita versio prave contorquet. Cassiodorius in Psalm. 1, propter humilitatem carnis adsumptæ. Hinc Alcuinus Felici: tu omnino per- C rersissime dicis adoptatur : quamvis non ea perversa essent verba, sed interpretatio. Hæc autem omnia, ut constet, quam ab antiquo, et cur is locus dupliciter in libris describeretur. Cæterum quomodo Hilarius ipse scripserit, mihi quidem facile cognitu videtur omnino; contextum enim percurrentibus statim patebit vocem adoratur oratoriæ elegantiæ, quam Auctor ibi sectatur, minime convenire. Parit Virgo, parlus a Deo est; infans vagit, laudantes Angeli audiuntur; panni sordent, Deus adoratur : ita potestatis dignitas non amittitur, dum carnis humilitas adoratur. Neque apte immediata orationis membra bis eodem verbo clauduntur, neque mirificum illud, quod ex oppositis aucupatur Hilarius, oritur ullo modo, si dignitatem non amittat, qui adoratur; oritur autem optime, si dignitatem non amittat, qui carnis humilitatem adoptat. Cur vero Felix criminationem falsi veteri aliquo prolato codice adoptatur exhibente non repulerit, vel invidiam saltem non minuerit, profecto non intelligo. Eodem certe sensu Hilarius in expositione Psalmi cxxvII protulit per adoptionem corporis frustra vero legendum esse per adeptionem, quamvis Erasmiana editione suffragante, vir ingeniosus conjiciebat ( De vell. Hærr., etc., p. 460); nam adoptionem præfert præstantissimus omnium Capituli nostri liber alter, cujus jam relationem ingredimur. Paucos quidem ex Ecclesiasticis præsertim manuscriptos codices reperias, qui cum hoc antiquitate D : Antiquariorum munus, quorum frequens apud veteres mentio, Valentis lex anno CCCLXXп lata probe describit. Antiquarios ad bibliothecæ codices componendos, vel pro vetustate reparandos, quatuor Græcos et tres Latinos scribendi peritos legi jubemus (C. Th. de Antiqu. l. 1). Isidorus ita dictos putat, quia tantummodo vetera scriberent (Orig. lib. vi), sed repugnat Euthalii nostri auctoritas, qui se antiquarium vocat, Hilarii nequaquam tunc vetustos, sed forte calentes adhuc commentarios transcribens. Ego inter librarios eo præsertim nomine donatos opinor, qui non cursoriis, seu celeribus, quæ barbaris nominibus non sine miro et universali errore designari solent, sed majoribus, accurateque effictis litteris, ac diligentia singulari codices construere profiterentur. Græcum vocabulum docet Kaλ pápos, siquidem Antiquarius redditur in veteribus Glossis. Præcepit Imperator Constantinus epistola a Theodorito in Ecclesiastica Historia (lib. 1, c. 16) re lata, ut ad multarum Urbis suæ Ecclesiarum usum A sacrarum Scripturarum quinquaginta membranei codices conficerentur ὑπὸ τεχνιτών Καλλιγράφων, καὶ ἀκριβῶς τὴν τέχνην ἐπισταμένων, ab artificibus pulchre scribentibus, atque artem perfecte callentibus: vertit Epiphanius Scholasticus in Tripartita, ab artificibus antiquariis, et perfecte artem scientibus (lib. 11, c. 6). Propterea Augustinus in Sermone de Verbis Domini: Qui videt litteras in codice optime scripto, et non novit legere, laudat antiquarii manum, admirans apicum pulchritudinem. Id autem nominis sequiori ævo librariis majoris formæ litteris codices effingentibus adhæsisse puto, quod antiquos imitantes primævam litterarum figuram servarent: neque enim prima aut secunda linguæ Latinæ ætate ea significatione, sed pro antiquitatis cultore antiquarius usurpabatur: propterea auctor Dia logi de Oratoribus : criminabimur te antiquariis ; et in codem libro nec quemquam adeo antiquarium pulo, etc. Vocem eodem sensu adhibent Juvenalis ac Suetonius. Cæterum antiquarium nostrum, quamvis Græcum nomen præ se ferentem, Græcum fuisse nequaquam suspicemur, cum Latinis libris operam daret, et pro Euthalio (ab évtɑλeïv siquidem deducitur) Eutalium scriberet. Jam vero ut quidquid ad detergendum atque amplificandum Hilarium conferre utrique codices possent, ob oculos haberetur, Joseph Blanchinius, Veronensis Ecclesia Canonicus, ac Bibliothecarius, maximæ spei juvenis, percelebrisque patrui condignus hæres, cum Benedictina editione solidos contulit, et variantes lectiones omnes summa diligentia ac fide adnotavit distincte, atque ordinatim congessit. Multum etiam operæ in iis erudite posuerunt Sacerdos eximius Dominicus Vallarsius, nec non P. Alexander Bonifacius ex Oratorii Congregatione, quæ magno ei pietatis et litterarum bono paucis abhinc annis in hac civitate coaluit. Varietates autem nostras, ut a cæteris, quæ supponuntur textui, facilius secernantur, numericis designamus notis: neque B tamen universas omnino exhibuimus; quid enim utilitatis ubi patens error in codicem irrepserit, vel ubi res nibili moneantur? Adscribentur quidem aliquando, etiamsi a præcedente editore recensitæ item fuerint, ut constet, quibusnam e diversis lectionibus tam insignium membranarum calculus accedat. In textum ea tantum recepimus, quæ illum omnino resarcire, vel tuto restituere pateat; quod locis pluribus, præcipue tractatuum in Psalmos, præstare contigit: prioribus tamen lectionibus perpetuo adpositis, ut integrum unicuique liberumque judicium sit. Idem prorsus, cum Cassiodorii Complexiones primo emitterem, præstiti, ex quarum Præfatione, ut de consilio in hac etiam recensione adhibito satis constet, duo liceat verba transcribere : In vacuo, quod remanserat, spatio ad finem Psalmi CXXI diverso prorsus scribendi genere, et recentiori atramento verba hæc posterior manus adposuit quasi ludibunda: In nomine Domini Ihum Xpi Ariperto Rege fuit vera justitia et sincera..... Deinde, Builius Abbas de Monastirium sci Thome Apostoli cuit vocapolo est Pincolo. S. Thoma Templum, et Conventus, quem C Emendationum, quas raro adhibui, ubi operæ pretium modo PP. Carmelite possident, ad pontem est situs sit, admonebo, ut et ipsæ ab aliis emendari possint : hoc si præstitissent transactis temporibus Critici, veterum scripta aliquanto melius pernosceremus; innumeros enim locos ex arbitrio reficientes, antiquorum codicum lectiones nobis subduxerunt. Exiles autem ac minutas quandoque animadversiones culpandas in his rebus non esse, vel contemnendas, Hilarius ipse, quem doctissimum Patrem Cassiodorius nuncupat, docet; Arianam enim impietatem increpat, quæ se ad fraudem syllaba adjectione, quæ in libris non exstat, instruxit. Ego quidem tum ex omnium congerie, quæ mihi exhibendæ viderentur, varietates excerpseram, tum adnotatiunculas quasdam, paucis tamen locis, adjeceram: verumtamen cum acciderit me, antequam prælo singula traderentur, peregre exire et impressionis tempore abesse, autographas, quas dederam schedas, qui operis et emendationi præerant ob implexam scripturam nequaquam assequentes, quædam omittere coacti sunt, quædam aliquanto immutare. Id vero etiamsi parum `referat, sunt qui me adigant, ut ex prætermissis aut interpolatis hic sequentes exhibeam. Adscripseram ergo. Col. 15, 1. Priore Veronensis libri quaternione abscisso, variantium lectionum prima occurrit tenet pro tenuit; ut habetur paulo ante: Quartus liber auspicatur. Ab iis verbis sub finem paragraphi decimi a suis non receptum nunc ms. incipit. C. 17, 2. Pia doctrinæ in textum receperam, subtus monens ita ms. noster, ubi in anteriori editione |