B esse sanitas. Propter correptionem aliquam, inquit, tenemus nos etiam a fratribus nostris, et non cum eis convivamur, ut corrigantur. Cum extraneis potius convivamur, cum paganis, quam cum his qui nobis hæren!, si viderimus eos male vivere, ut erubescant, et corrigantur. Ubi igitur Arianorum correptio ex concesso quam ex negato eis catholicorum commercio promptior sperabatur, hoc illis negare non debuit, qui ecclesiasticarum legum spiritum litteræ præponendum sciebat. 42. Exilio suo veritatem manifestam fieri gaudet. Nondum cos hic appellamus, qui Hilarium natura lenem non credunt; quique eum quadam exilii impatientia, sub specie pietatis, in convicia contra Arianos erupisse suspicantur. Illi grave non erat exi. lium, quo veritatem, quam unice deperibat, illustrari perspiceret. Namque intuens in hanc Apostoli prophetiam: Erit enim tempus, cum sanam doctrinam non sustinebunt, non modice gratulabatur: quia, inquit, iniquitas se per hoc exilii nostri tempus ostenderit, quo veritatis impatiens sanæ doctrinæ prædicatores, ut se◄ cum desideria sua coacervet sibi magistros, relegat : exilio nostro lætantes et gaudentes in Domino constitisse in nobis plenitudinem apostolicæ prophetiæ (lib. x de Trin., n. 4). Rursum sua forte contentus ac lætus exclamat alio in loco (lib. de Synod., n. 78) : Exulemus semper, dummodo incipiat verum prædicari. Eo quidem consilio orthodoxæ fidei præcones in remotas regiones ablegant, ut sana doctrina, cujus impatientes sunt, pariter cum eis exulet: ac hoc frustra sperant. Non enim cum corporibus nostris exulans vinctum et detentum esse potuit Dei verbum (ibid., n. 8). Imo ad eorum errores confutandos ac propugnandam fidem majora orta exilium præbet. Prima illa exilii sui otia libris de Trinitate conscribendis eum consecrasse nullum fere dubium est. Urgebat enim charitas, ne Christi adversarios de absentia pastorum proficere diutius sineret. Incœptum tamen opus, absoluto tertio libro, aliquandiu in ermisit: quam diu nimirum, ut opinari licet, eum detinuerunt alia majoris momenti negotia. At ubi totum perfecit, non jam timere, ne cum veritatis præconibus vera fides exularet; sed quod haec ipsius amantibus non occulta aut obscura esset, gratulari ac dicere (lib. x de Trin., n. 4): Liret nunc a multis coacervantibus sibi magistros sana doctrina exulet; non tamen a sanctis, id est, fidei orthodoxæ amantibus, quibusque prædicationis veritas exulabit : loquemur enim exsules per hos libros, et sermo Dei, qui vinciri non potest, liber excurret. Librorum illorum utilitatem eleganter exposuit Rufinus (lib. 1, c. 31) his verbis: Libros de fide nobiliter scriptos edidit, quibus et hæreticorum versutias, et nostrorum deceptiones et male credulam simplicitatem ita diligenter exposuit, ut et præsentes et longe posilos, quibus ipse per se disserere viva voce non poterat, perfectissima instructione corrigeret. tum Christi confessorem in Phrygiam deportatum A tavit Augustinus in Psal. c, n. 8, propter medicinam esse, Hieronymi, Sulpicii ac Fortunati testimoniis latet. compertum est: an in ullum certum locum, Scribit ipse modo se intra decem provincias Asianas consistere, modo se Gallis de plurimis Romanarum provinciarum urbibus significasse quid in Oriente ageretur. Ipsi etiam Galli anno 358, ei rescribentes, litterarum suarum lentitudinem de exilii illius longitudine ac secreto constitisse asseverarunt: et excusationem eorum accepit Hilarius. Unde intelligerc est, nullum certum exilii locum ei constitutum esse. Cum illo pariter in Phrygiam relegatus est, Tolosanus antistes Rodianus, qui quantum infirmis proficeret fortium societas, in se expertus est. Nam cum natura esset lenior (Sulpic., pag. 248), nec tam propriis viribus, quam Hilarii societate non cessisset Arianis, eamdem tamen confessionis gloriam cum llo est partitus. His de Biterrensis synodi gestis, quantum ex verbis Hilarii expiscari licuit, delibatis, quæ ipsius in exilio studia fuerint, exploremus. CAP. VI. 41. Hilarii in exilio studia ac gesta ad finem an. 358.- Fortissimus Christi confessor extra Gall us factus, locum non animum mutavit. Neque enim eum adversarii ipsius vel acerbiorem vel animo magis fractum ac nutantem experti sunt, neque qui aut error aut timore lapsi erant, elatiorem. Sed ubi in exilium ejectus est, ita de Christi confessione sibi nunquam decedendum decrevit, ut neque honestam aliquam ac probabilem ineunda unitatis rationem respuendam statueret. › (lib. in Const., num. 2.) Tum hoc etiam sibi proposuit, ut quamvis læsus et gravis- C simis affectus injuriis, de temporibus tamen minime quereretur (lib. x, de Trin., n. 4). Id vero constanter adeo præstitit, ut quarto exilii anno dicere ei licuerit; Exinde nihil in tempora maledictum, nihil in eam, quæ tum se Christi ecclesiam mentiebatur, nunc autem antechristi est synagoga, famosum aut dignum ipsorum impictate scripsi, aut locutus sum (lib. in Const., n. 2). Illum quidem ad scribendum sollicitabant, et amplis simam ipsius eloquentiæ materiam ministrabant, quæ ubique terrarum patrabant Ariani facinora: at pluris interesse sentiebat, ut ne vel levissimam impatientis animi suspicionem præberet. Non enim ignorabat, homines asperioribus verbis sanari vulgo non solere; eaque nulli esse usurpanda, nisi cum cætera, quæ clementia suggerit, tentasset adhibuissetque remedia. D Quanta autem ipse indulgentia sit usus, probant que tunc temporis permisit. Ea quippe sunt, quæ nisi excusaret legum omnium moderatrix charitas, vix possent a nimia ecclesiasticæ disciplinæ remissione vindicari : ‹ Nam criminis loco non duxit, quemcumque catholicum cum Arianis, suspensa licet sacramentorum communione, colloqui › (ibidem) aut in una ecclesia orare, iisque pacem inter salutandum optare quamvis aliud postularct concilii Laodiceni 3 canon pluribus aliis confirmatus, non oportet cum hæreticis vel schismaticis orare (Vide 10 can. Apost. et 2, can. 1, syn. Antioch. et Carthag. Iv, can. 70, 72 et 73). Sed severiores illas leges apprime no 43. Hæresim horrens, lenis est in eos qui errant. Si quid autem in his libris asperum, hoc in unos illos cadit numero pauciores, quos cæterorum duces, se ductores simplicium, et quadam impietatis volun- A ethnicos publicanosque jussisset, sibi quoque apud tate in hæresi obstinatos advertebat. Interdum enim, inquit, indulgentem officiosumque esse, non perfecte est charitatis (Hilar. lib. 1x de Trin., n. 25). Ipse vero cam fidei integritatem perfecte amaret, de iis loqui, qui hæresim omnibus malis artibus propugnabant, non sine horrore potuit. At erga cæteros, quos ignorantia in errore detinebat (lib. vi, n. 2 et 15), misericordia potius quam ulla indignatione affectus, omni qua potuit ratione eis succurrere conatus est : et quo magis eos ad emendationem proclives speravit, eo etiam propensiore cura ad explicando eis planius fidei nostræ mysteria incubuit. Imo erga omnes eo fuit moderatus, quod odiosum sectæ Arianæ nomen tolo opere suo siluerit. 44. Librum Job enarrat. ·Inter fructus exilii ip sius recensere licet laudatas ab antiquis illius in Job lucubrationes. Nam quamvis quæcumque sacris paginis scripta sunt, ad nostram consolationem scripta sint; aptior tamen est libri hujus meditatio ad ferendos exilii labores, et ad constantiam illam obtinendam, qua inter ævi sui præsules maxime enituit. - eos tacendum constituit, nullam deinceps nisi ex impolluta conscientiæ testimonio quæritans consolationem.› Ad hæc, anno 357, cumulus ei doloris accessit (Ibid. n. 2), cum rescivit Osii Cordubensis lapsum, ac blasphemiam Sirmii editam: unde hæresis publica auctoritate prorumpens, jam veluti victrix palam profi · teri cœpit, quod antea furtim et in angulis mussitabat. 46. Quantum recreetur ex faustioribus Galliarum nuntis. Verum Deus, qui servos suos aliquando probat, nunquam tamen diutius omni consolatione destituit, haud modice recreavit Hilarium, cum anno 358 ineunte ab episcopis Galliarum atque Britanciarum acceptis litteris, didicit eos, negata huc usque Saturnino communione. ipsi fide ac spiritu B cohærere; neque solum non cessisse Saturnini minis, potestatibus, bellis, sed et missam e Sirmiensi oppido infidelis fidei impietatem damnasse. Quanta ex his nuntiis lætitia perfusus sit, testis est ipsius liber de Synodis, in quo cum passim se prodant animi sancle lætantis vehementissimi affectus, sarpe tamen ei verba videntur deesse, quibus gaudium pro sensu suo testetur. Gaudium hoc nonnihil temperabant mina, potestates ac bella, quibus Saturninum adhuc per Gallias grassari audiebat. Iis tamen minus movebatur, quibus fortiter a fratribus suis resisti certior fiebat. Non enim tam lugendi quam gratulandi causae sunt calamitates, quæ virtute suscipiuntur ac superantur. Ea porro Saturnini bella tum proxime post Biterren se concilium intentata, tum anno insequenti denuo excitata esse valde probabile est primum quidem, ut qui Hilario auctore communionem ipsi negaverant, cam illo submoto redderent; postea autem, ut missa e Sirmiensi oppido fidei formula ab omnibus susciperetur. Alia præterea ei fuit nominatim in Ecclesiam Tolosanam sæviendi occasio; ut cum sanctus illius antistes Rodanius exul in Phrygia vitam finisset, omnem moverit lapidem, quo Arianus in ejus sedem intruderetur. Neque deest conjectura, ad id tempus referendam esse persecutionem, qua, Hilario teste, Tolosa clerici fustibus cœsi, diacones plumbo elisi, et in ipsum Christum manus missæ ( lib. in Constant. n. Ex earum occasione litterarum, quibus et de Saturnini violentia, et de Gallorum in retinenda fide constantia certior factus est (lib. de Synod., n. 5), significarunt nonnulli episcopi, sese ab eo cupere rescire quæ Orientales in fidei professionibus gererent ac gessissent, et quid ipse super omnibus eorum dictis sentiret. Nec alio, uti videtur, tempore ad eum delata est Abræ charissimæ filiæ epistola, qua se miro illius desiderio teneri nuntiabat. 45. Quanta patiatur ex tristi Ecclesiæ facie. — Jam ex quo beatæ vitæ spem concepit, propria incommoda nulla reputare didicerat, certo sciens præsentis vite ærumnis ad ea pervenit bona, quorum amore flagrabat; idque rerum præsentium tolerantiam immortalitatis præmium expetentibus esse, quod pueri tie informandæ litteras quod ægris medicinam, quod naufragis natatum, quod adolescentibus disciplinam, quod militiam imperaturis. At quanto dolore crucia- C batur, cum quas ubique ederet hæresis Ariana strages, aut intuebatur ipse, aut ex aliis audiebat? Quam sæpe flevit; cum earum regionum, in quibus exulabat, statum contemplabatur ita miserum, ut vel inter episcopos vix occurreret, qui vere Deum cognosceret, et sinceræ fidei nonnulla retineret vestigia? Nam absque Elusio, inquit, et paucis cum eo, Asianæ decem provinciæ, intra quas consisto, vere Deum nesciunt (lib. de Synod., n. 63, ibid., n. 1). Anxietates haud parum auxit summum Gallorum silentium, quamvis iis quid cum Orientis episcopis fidei studiique esset, frequenter de plurimis Romanarum provinciarum urbibus significasset. Tum vereri, ne in tanto ac tam plurium episcoporum calamitosæ impietatis periculo, taciturnitas eorum de pollutæ atque impiatæ conscientiæ esset despe- D ratione suscepta. Quod ei tanto luctuosius, quanto Galliam ardentius adamabat, non modo ut patriam charissimam, sed ut selectam hæreditatis Christi portionem, quæ hactenus prope omnis ab hæresis Arianæ contagione incontaminata permanserat. Stat tamen in fide sua immotus, et omnibus licet ab ea discedentibus, ipse ne leviter quidem nutat. Neque eliam ira præcipiti in gentiles suos effervescit, quos et suspicatur lapsos, el a se frequenter admonitos certo scit ex ignorantia labi non potuisse. ‹ Sed memor dominicæ sententiæ, qua post primam atque iteratam conventionem eos, qui etiam sub testimonio Ecclesiæ inobedientes exsisterent, haberi sicut 11). 47. Continuo per Orientem, Hilario haud dubie monente et instigante, Gallorum imperturbatæ inconcussæque fidei fama percrebuit, eorumque in damnandis hæreticis studium quosdam Orientalium episcoporum sero jam ad aliquem pudorem nutritæ exinde hæreseos auctæque commovit. Hi exempli eorum auctoritate incitati paulo ante festum Pachæ anni 358, Ancyram, ubi erant plures jam ad consecrandam ec bat de Constantii pietate, ut si ei exponendæ fidei potestas sibi fieret; quem ille hæreticis hactenus præstiteral favorem, deinceps in gratiam catholicorum convertendum esse non ambigeret. Ut igitur votis potiretur (vide 3, Responsum apologet.), Orientalium, qui apud imperatorem præpollebant, bene volentiam sibi necessariam ratus, propen›ius exinde captare eam studuit. Ac licet hoc se eo facilius consecuturum speraret, quo cum Orientales Arianis acre bellum indixissent, minus jam abhorrerent a catholicis, hos inter et illos veluti medii; id tamen sibi arte procurandum duxit. Qua autem sit usus, sequentia illius gesta explicabunt. clesiam congregati, quotquot quam primum possunt A causæ suæ bonitate securus, sic etiam bene sentieconvenire sibi adjungunt, et ea in odium Sirmiensis proximeque secuti Antiocheni conventus edunt decreta, quæ sine fidei Nicænæ professione tueri nemo recte valeat. In uno quidem ex posterioribus homousion damnant; sed legati eorum Sirmium statim missi, sive catholicorum gratiam sibi conciliare cuperent, sive hoc decretum adverterent cum superioribus minime stare posse, illud cum paucis aliis supprimunt, et fidei professionem sic castigatam imperatori offerunt. Imperator ipse dum hanc legationem honorifice excipit, ac monitus a legatis, dum falsitatem eorum, quorum auctoritate in invidiam deducebatur, adeoque errorem non tam suum, quam adhortantium agnoscit; sese invidia apud Deum liberat atque apud homines. Tum (num. 79 et 81 ) Valens, B concilium Seleuciense egerit, Litteræ a Gallicanis Ursacius, Germinius, aliique qui in Potamii et Osii sententiam ita et ipsi (num. 3) sentientes confirmantesque concesserant, ac forte fortuna Sirmio nondum recesserant, coacti rationem reddere cur homousion et homæusion Sirmiensi formula rejecissent nulla se alia excusare valuerunt, nisi quod his verbis quid significaretur ignorarent. Hac eorum excusatione accepta, compulsi sunt damnare quod antea Sirmii fecerant,et fidei abAncyranis legatis propositæ subscribere, 48. Laudat Hilarius (num. 63) hanc Orientalium patientiam, quibus suffecit post blasphemiæ voluntatem, coactæ saltem fidei professio. Quamvis enim suspecta omnino sit plerorumque subscriptio, ipsi tamen gratulandum videtur in tanta blasphemantium episcoporum hæretica pertinacia aliquem ex his suscipi C pœnitentem. Neque ipsum fugit, eos facile falsi convinci potuisse tum quod alias semper fefellissent, tum quod omni fide esset destituta quæ ab eis obtendebatur ignorantiæ excusatio. Sed vir natura lenis et placidus non admodum queritur (num. 69) de venia facilius data: quia religiosum est Deo sua reservare, et ignorationis error humanus est. Et cum diflicillimum esse dicat, ne nominatim Ursacius et Valens non mentiri existimentur; hoc tam modeste ostendit, ut vel hinc se prodat innata ipsius mansue CAP. VII. 50. Quid Hilarius a fine anni 358, ad episcopis Hilario data rescripto ei occasionem præbuerunt, quod vulgo juxta Hieronymum Liber de Synodis appellatur. De quo quamvis speciali præfatione agendum, silere tamen hic non licet, ne potiori parte careat tam præclaræ vitæ series. Nam quæ in Hilarium cum naturæ, tum gratiæ bona Deus contulerit, ex nullo alio monumento perspicies evidentius. In hoc si quidem emical sincera in Deum pietas; in Dei Ecclesiæque rebus singularis prudentia (num. 78), reverentia in regem (num. 8), in patriam amor, pacis studium, humilitas christiana, zelus secundum piæ discretionis scientiam temperatus, uno verbo omnes quæ piissimum juxta at.... que fortissimum Ecclesiæ Principcin decent virtutes, 51. In quo Orientales et Occidentales ad pacem mutuam præparat.-Maxime ut optatis satisfaceret Gallorum, qui de Orientalium rebus certiores ab eo fieri postularant, exeunte anno 358, aut anno 359, ineunte hoc opus suscepit; non sine demissa sui præfatione, qua grave onus sibi imperitissimo atque indoctissimo omnium impositum testatur. Id in eo ab exordio sibi præscripsit, ut quia non ignoraret Gallos Orientalesque mutuis suspicionibus detineri, eas non augeret, sed imminueret, et utrosque ad concordiam in proxime habendis conciliis firmandam præpararet. Res sane ardua, el caute admodum prudenterque tractanda, tudo. Sed ignoscant, inquit (ibid.) mihi duo epi-Ipse hujus difficultatis conscius, non ingenio, non scopi Valens el Ursacius, quod eos pro ætate atque exercitatione sua ignorasse non credo, Et difficillimum est, ne mentiri existimentur, qui se in alio negotio non pos propria sagacitate et industria confisus est (num. 65), sed ad consequendum quod ex uno Christi amore tentabat, opem divinam assiduis precibus exoravit, sunt nisi mendacio purgare. Sed Dominus hoc magis D et impetravit. Quippe non sine Dei numine sic ser. monem temperavit, ut et sibi conciliaret Orientales, nec justam offensæ causam Gallis relinqueret. Illos porro sic judicavit tractandos, velut qui ex morbo convalescerent, et in quibus ita esset spes perfecta sanitatis, ut ægritudinis pristinæ reliquiae non deessent. Fovendi adhuc erant, adjuvandi erant, et ab erroris profundo assurgentibus auxiliaris manus præbenda, ut inde penitus emergerent. Huic illorum infirmitati morem gerere cupiens, eos modo excusat, modo laudibus extollit, et ubique a conviciis se absti tribuat, ut nos male opinemur, quam illi non ignoraverint. Quam non temere de bis judicaverit, rei probavit eventus; sicut et quod interdum utile esse sensit, ut hæretici etiam inviti cogantur ad fidei rectæ professionem, confirmavit summa illa constantia, qua tandem Germinius propugnavit, quod Sirmii coactus subscriptione sua ratum fecerat (Frag, xm. et xv). 49. Ob hæc Orientalium Ancyræ ac deinde Sirmij gesta, spes Hilario maxima affulsit veritatis in eam orbis partem revocanda, unde antea prope omnis exulabat. Jamjam adesse sibi videbatur tempus il-net. Tum ubi benigno sermone animi sui specimen lud optatum, quo imperatorem alloqui liceret, ac toto orbe Arianam hæresim fugare. Ipse enim de eis præbuit, veritatem ita blande insinuat, ut hanc non valeant prorsus respuere. Sic cnim eis indulget, ut ipsis ad veram fidem nonnihil deesse non dissimu- A benevolentia, ab imperatore contra Ursacium et Valet (num. 65), sic excusat quod uni fidei non stelerint ut eos longe beatiores gloriosioresque prædicet, qui perfectam atque apostolicam fidem conscientiæ professione retinentes, conscriptas fides huc usque nesciunt ita eos laudat quod hæreticis restiterint, ut neque taceat justæ adhuc reprehensioni esse obnoxios: sic denique eorum homæusion probe intellectum non respuit (quod indignum judicet de verbis litigare, ubi de rebus ipsis consensio est), ut tamen homousion præferendum et Nicæno Concilio adhærendum esse demonstret. Hoc eis tantum concedit, ut ad hujus vocis interpretationem si quid addendum, communiter, inquit, consulamus. Potest inter nos optimus fidei status condi, ut nec ea quæ bene sunt constituta vexentur, et quæ male sunt intellecta resecentur (n. 90). B 52. Offendit libri sui reprehensores. Ea ratione prudentissime cavit, ne Gallorum aliorumve, quibus ut cara admodum fides Nicæna, ita suspecti valde erant novarum formularum conditores, offensam incurreret. Non omnem tamen vitare potuit. Mox enim ei a nonnullis, nominatimque a Lucifero exprobratum, quod approbato homoeusio, defensores ejus Orientales orthodoxos habuisset, et in laudes corum ita fuisset effusus, ut turpis adulationis notam declinare nullatenus posset. Id non sine speciali Dei nutu factum putamus: cum ex Hilarii responsis, quæ e mss. nunc primum eruimus, illustrentur multa, quæ hactenus non satis manifesta fuerant. 53. Apologiam illius permodestis verbis instituit. Ac primo quidem hinc certius innotescit Hilarii inge- C nium. Qualis enim quisque apud se lateat, contumelia illata probat, inquit Gregorius papa (lib. 1 Dial., c. 5). Neque graviorem contumeliam pati potuit vir recti fideique amantis-imus, quam ut præ adulandi vitio fidem non rectam approbasse insimularetur. At vero Hilarius nedum injuriam injuriis repellit (lib. de Synod., n. 6), sed neque etiam queritur de se temere judicatum quamvis initio operis sui tam obnixe obtestatus sit, ne quisquam non comperta usque ad fi nem ratione dictorum, de se judicandum existimaret. Totam autem culpam velut in se suspiciens, quasi obscurior ipsius sermo justæ reprehensioni locum dedisset, se parum intellectum respondet (Respons. 4, apolog.): idque modeste demonstrat ex dictis suis, quibus ita laudat Orientales, ut non verum eos fidem D sed spem dumtaxat veræ fidei attulisse prædicet. Non ninori cum modestia laudum earum, quas illis tribuit, mysterium aperit, hoc se scilicet præstitisse, primo ut quod episcopum maxime decet procacium conviciorum effugeret fœditatem (Respons. 4); 2° ne in his, quæ possent tanquam excusabilia defendi, videretur calumniari (Respons. 5); quia religiosum est Deo sua reservare, et ubi non est evidens malitia, de aliis tutius bene quam male judicatur; 3° ut blandus allocutionis sermo illos, ad ea utilius audienda præpararet, in quibus occulta quarumdam expositionum scandala amarius atque probrosius proderentur (Respons. 4); postremo ut hoc pacto adjuncta sibi eorum Jentem Orientis Occidentisque perturbatores posset audiri, non secus ac illi auditi jam fuerant adversus Eudoxium aliosque Anomœorum fautores. Sed quam morum suavitatem spirat illud ad objectum de similitudinis approbatione responsum? Satis absolute, domine frater Lucifer, cognosci potuit, invitum me homæusii mentionem habere. Sed quia tu similitudinem Filii ad Patrem prædicabas, demonstratio ejus a me fuit exponenda sine vitio (Resp. 6). Tantum Hilario studium pacis fuit, tanta erga Confessores Christi religio, ut ne ab aliquo ex illis dissideret, sese ad eorum etiam haud satis accuratas loquendi rationes accommodarit. Utinam Lucifer ipsius imitator potius fuisset, quam reprehensor. Sane confessionis gloriam pertinaci schismate non turpasset. 54. Orientalium fidem semper suspectam habuit. Habent et in his responsis scriptores catholici rarum ejus modestia exemplum, qua rationem iis reddere teneantur, quibus forte aliquid ex scriptis suis displicuerit. Ex iisdem quoque tollitur omnis dubitatio, habuerit ne lilarius Orientales velut orthodoxos et hæresis minime suspectos, necne. Plane euim declarat, se suspicionem ab his nullatenus ademisse, nec dixisse veram ab eis fidem allatam, Adjicit præterea, se similis substantiæ piam intelligentiam non solum dixisse, quia esse et impiam intelligeret; sed et eam solam esse piam admonuisse, quæ unitatem substantiæ prædicaret. Quocirca de illis hoc unum testatur, quod eorum aliqui nonnulla pie verbis præferebant (lib. in Constant., n. 12; lib. de Synod., n. 8): at de pio cujusquam sensu nihil asseverat. Eamdem ob causam Gallos in Orientem accitos laudat, quod se intra communionem ipsius continentes a cæteris extra Gallias abstinerent: ne videlicet incauta eorum, qui homæusion impie prædicarent, communione polluerentur. Ipse ne de Basilio quidem Eleusio, et Eustathio, quos in primis commendat, se sine timore ac suspicione esse significat. Vereor enim, inquit ad eos, nondum integram esse ipsorum fidem contestans, vereor Orientis hæreses in tempora singula pullulantes (num. 90). Hos quidem ab Arianis recedere gratulabatur, sed eosdem de fermento veteri aliquid adhuc retinere ingemiscebat. Certe Arianam doctrinam etsi damnabant, non suscipiebant tamen catholicam. Imo cum decretum adversus homousion edebant, videbantur Ariani; cum postea supprimebant, ad catholicos redire velle existimabantur. Ea in causa sic se gessit Hilarius, ut ad ejus exemplum componere se quisque possit, qui offendit hæreticos ad saniorem sententiam revertentes, quos tamen nondum constet ab antiquis erroribus esse alienos. Tum enim prudentis est benigne suscipere ab hæresi deficientes, et ad fidem orthodoxam allicere; sic laudare quod fecerint, ut et intelligant aliquid adhuc sibi deesse; sic apud catholicos, ut ab eis recipiendis minus abhorreant, efficere, ut nec temere eis credant, nec præcipiti cum ipsis communione in discrimen fidei yeniant. Hac agendi ratione flilarius etsi non omnino consecutus est, proxime tamen perve tandum erat interesset. At vero si generalis jussio; cur Lucifer, cur Eusebius Vercellensis non leguntur accersiti? cur unus tot inter exules Hilarius adesse compellitur? Num id potius factum Basilii Ancyrani opera (cujus nutu plurima tum gerebantur): cum ab eo partes suas non parum adjuvandas sperare, quem proxime laudatorem habuisset. Neque is erat Hilarius, qui multum repugnaret, cum illustrandæ ac defendendæ veritatis occasio, quam studiose quæritabat, per se oblata videretur. Interea vero Deus sanctitatem ipsius illustri signo declaravit. nit ad id quod expetebat. Exinde enim Orientales bene. A divinarum rerum instructissimus, cum de fide discep- forma, divitiisque admodum spectabili. Ipse vero CAP. VII. 56. Qui Hilarius Seleuciæ, se gesserit. -Dum hæc domesticæ simul, et ecclesiasticæ charitatis pignora deportarentur in Gallias, Hilarius quar. tum jam exilii annum in Phrygia agens inter reliquos episcopos per vicarium ac præsidem data evectionis copia Seleuciæ adesse compellitur. Hæc ubi dixit Sulpicius (pag. 254), addit imperatorem de eo nihil specialiter mandasse, sed judices generalem jussionem secutos, qua ommes episcopos ad concilium cogere jubebantur, hunc quoque inter reliquos vont es miscuisse; idque Dei nutu ita gestum, ut vir 57. Die enim Dominico castelli cujusdam templum vix erat ingressus (Fortunat., lib. 1, n. 7), cum puella gentilis, nomine Florentia, multitudinem populi ir testata est. Quæ statim ad pedes ejus provoluta, illumque ut se sacro crucis signo Christo initiaret obtestans, non surrexit donec voli compos fieret. Moxque cum Florentio patre ac tota familia baptizata, sanctum Christi confessorem Pictavos usque sacuta est; eum sibi jam patrem solita dicere, non a quo generata, sed per quem regenerata erat. 58. Is ubi Seleuciam venit, inquit Sulpicius (pag. 255), magno cum favore exceptus, omnium in se animos et studia converterat. Ac primum quæsitum ab eo, quæ esset Gallorum fides: quia tum, Arianis prava de iis vulgantibus, suspecti ab Orientalibus habebantur trionymem solitarii Dei unionem secundum Sabellium credidisse. Sed exposita fide sua juxta ea quæ Nicæ erant a patribus conscripta, Occidentalibus perhibuit testimonium.Ita absolutis omnium animis, intra conscientiam communionis necnon etiam in societatem receptus, concilioque adscitus est. › 59. In eo concilio non sine ingenti dolore tantum blasphemorum reperit, quantum Constantio placuerat (Hilarius in Constant., n. 12). Ut tamen pluribus prodesset; et dolorem suum dissimulandum, et affabilem omnibus sese exhibendum esse existimavit. Interim quæ unicujusque fides, quæ studia essent, diligenter explorabat. Ac primo quidem consessu, qui anno 359, die septemb. 27, habitus est, cum tres in partes secessisset concilium, deprehendit centum et quinque episcopos pro homæusio, pro anomæusio autem decem et novem stare, nec homousion constantissime defendi nisi ab unis Ægyptiis, a quibus etiam Georgium Alexandrinum excipit. Et fatetur quidem aliquos ex iis, qui homæusion prædicabant, nonnulla pie verbis præferre; at neque hoc de omnibus, de horum etiam sensu incertus, audet affirmare: cum contra ab anomæusii defensoribus nihil nisi profanissimum asseri testetur. Quanto autem perculsus horrore est, cum, eo præsente, publico in conventu recitatæ sunt infandæ Eudoxii blasphemiæ, quibus generationem in Deum cadere nullatenus posse propugnabat? O miseras, exclamat (num 15), aures meas, quæ tam funestæ vocis sonum audierunt ; hæc de Deo ab homine dici, et de Christo in ecclesia prædicari! Neque vero hæc patienter ferre potuerunt, |