skiewskiego najeżdżać nie będą, co nawzajem Moskwa dochować przyrzeka. Moskwa następujące zamki wieczystem prawem ustępuje i daruje Polakom: Smoleńsk, Białe, Rostów, Dorohobuz, Sierpiejsk, Trubeck, Nowogród siewierski z okolicznemi ziemiami z obu stron rzeki Dezny, niemniej Czerniechów, Monastersko, Mu romsk. Polacy zaś wrócą Moskalom Kozielsk, Muzajskja Mesczersk i Wiazmę z okolicznemi włościami, za odda nie zaś tych zamków, wezmą od Moskwy w nagrodę Poczapów, Starodub, Popową górę, Newle, Siebież, Krasno, Toropec i Wieliż, ze wszystkiemi ich ziemiami.

Wszystkie te zamki i miasta z mieszkańcamisich,. działami, z wszelkim rynsztunkiem wojennym, włoście zaś i powiaty ze wszystkiemi ziemianami oddane będą Polakom, wyłączywszy kupców, którym wolno będzie wynieść się, gdzie zechcą. Michał Fiederowicz nie bę dzie używał tytułów inflantskiego, smoleńskiego i czer-x niechowskiego książęcia, które to tytuły król polski do: swoich przyłączy. Obraz cudownego, najświętszego Mi kołaja, zabrany w Mozajsku, Polacy powrócą. Więźnio wie szlachetniejsi, jako to: metropolita Filoret, Wasil Galiczyn, Tomasz Lugowskoj, Sehin z żoną i synem, archipop smoleński, mają być na dzień 25 lutego wolno wypuszczeni. →→ Nawzajem Moskale uwolnią Strasia, Charlińskiego, Chocimirskiego i innych. Szujski, Trubecki, Soltyków, Massalski i inne bojary, jeżeli zechcą, mogą wrócić do Moskwy.

**

Te były przedniejsze traktatu tego w dziejach Ko bierzyckiego wymienione warunki, o pomniejszych nie wspomniał 1).

Nie należy w tem miejscu przemilczeć, jaki byłkoniec nieszczęśliwego cara Wasila Szujskiego, i brata je go Dymitra. Pokazani w tryumfie w Warszawie, odprowadzeni zostali do zamku gostyńskiego, gdzie z wszelką uczciwością i niemałym kosztem utrzymywani byli 2).

1

Kobierzycki pag. 606, 607.

* Ils furent confines dans le chateau de Gostyk, où on les traita royallement. Histoire des revolutions arrivées sous Demetrius➡pag. 376.4}

Żal utraconej korony, w rok jeden przeciął dni Wasila, podobnież ze smutku umarł brat jego Dymitr; o trze cim bracie nie wspominają dzieje. Pochowano ich tym, czasowie przed brama gostyńskiego zamku, później król ciała ich do Warszawy sprowadzić rozkazał, i wspania łym grobowcem, w kościele księży Dominikanów, kapli ca moskiewską zwanym, ozdobil, Następujący nadgrobek nad zwłokami ich wyrytym został )...

Jak po gwałtownem między ludźmi zagniewaniu,5 tak po długich między narodami wojnach, powrót do pokoju i zgody zdaje się podwojoną w serca wlewać uprzejmość; myśl zapewne, że już dłużej dojmujących cierpień doznawać się nie będzie, że zamiast przykreją zawsze nienawiści, właściwszej naturze ludzkiej przychylności podawać się im wolno, jest może przyczyną tych uczuć. Jakkolwiek bądź, od chwili podpisanego po

Regis Regum Dei Exercituum gloriae,
SIGISMUNDUS III. Rex Poloniae et Sveciae,

Exercitu Moschovitico ad Clusinum caeso, Moscoviae Metropoli deditione accepta, Smolensco Reipublicae restituto.

.:

Basileo Srujscia Magno Duci Moschoviae, et fratri ejus Demetrio, militiae praefecto, captivis jure belli receptis, et in arce Gostinensi sub custodia habitis, ibique vita functis:

Humanae sortis memor

Ossa illorum hunc deferre

Et ne se regnante etiam hostes

Injusteque sceptra parantes

Justis sepulturaque carerent,

in hoc,

A se, ad publicam posteritatis memoriam,

Regnique sui nomen,

Exstructo Trophaeo,

Deponi jussit.

Anno a partu Virginis MDCXX."

Regnorum Poloniae XXXIII.

Sveciae XXVI.

v Około roku 1685 Władysław IV, syn i następca Zygmunta, aczyniwszy pokój i wieczyste przymierze z Moskwą, na usilne nalegania Moskalów, niechcących pamiątki klęsk swoich i wstydu w obcej zostawić krainie, pozwolił posłom moskiewskim rzeczone ciała wydać; za naszej już pamięci, kamień z napisem kniaź Repnin wydobyć i polí trzaskać rozkazał. WAY

koju, powróciły między dwoma narodami przyjaźń i chęci najlepsze. Przyrzekli Moskale żołnierzom naszym, chorobą po wioskach złożonym, wszelkie bezpieczeństwo i starania o zdrowiu. Komisarze nasi wysłali co rychlej gońców do Zaporozców i Lisowczyków, z do niesieniem o zawartym pokoju, i najsurowszym rozkazem, aby się od wszelkich spustoszeń i łupiestw wstrzymali." Chodkiewicz rozporządził wojsko do powrotu; Władysław z gwardyami puścił się średnią drogą na Lewantę ku Wiazmie i Smoleńskówi, Kazanowski na Siewierz, Chodkiewicz z wojskiem litewskiem ku Wołdze. Niezmierne zawały śniegów, najtęższe mrozy, głód wśród spustoszonej krainy, wszystkie szlaki osłały trupami; ci, których śmierć nie pokonała, nosili w smutnem kalectwie wieczną tej wyprawy pamiątkę.

:

"

W ten sposób zakończyła się ta okropna i długa wojna; jeżeli ją uważać będziem w względzie słuszności i moralności (a bodajby rządy tak wojny uważać zaczęły) na niesprawiedliwiej od Polaków zaczęta. Okazał w niej naród nasz świetniejsze męstwo, w sztuce wojennej nierównie większą biegłość, lecz w stałości, wytrwaniu, zręczności, jak korzystać z błędów, w po śpiechu zgnębione siły na nowo tworzyć, podnosić, w tem wszystkiem nakoniec, gdzie zachodziła przebiegłość i wytrwałość, wyższymi od nas przeciwnicy nasi okazali się.

Królewic dla niezmiernych mrozów resztę zimy przepędził w Smoleńsku; lecz by coprędzej uwiadomić króla i stany o zawartym pokoju i jego warunkach, trzech z komisarzy, Adama Nowodworskiego biskupa kamienieckiego, Lwa Sapiehę kanclerza lit. i Jakóba Sobieskiego wojewodzica lubelskiego przed sobą do Warszawy wysłał. Lew Sapieha imieniem wszystkich, przed zgromadzonym sejmem z całej wyprawy obszerną zdawał sprawę. Słuchały go stany z uwagą, powstali senatorowie i posłowie, dziękując komisarzom za oddane ojczyznie usługi; lecz król, co tak niewiele uczynił, by w wojnie tej większe odnieść korzyści i sławę, cierpiał, że mu się państwo moskiewskie wyśliznęło z ręku, nie mógł ztąd żalu swego utaić, co widząc Andrzej Lipski podkan. kor., jako był z przyrodzenia zawistny, i w wy-n

razach swych cierpki, odpowiadając od tronu, powstał na komisarzy, nazywając podpisany przez nich pokój haniebnym, krzywdzącym sławę i pożytki rzpltej.es: 20)

Mógł był łatwo Sapieha na niesprawiedliwe odpo-r wiedzieć zarzuty; dosyć było pokazać w stanach listy samego Lipskiego, w których komisarzom imieniem królewskiem rozkazywał, by wszelkich zaniechawszy zwłok, jak można najrychlej wojnę z Moskwą kończyli; lecz zważył mąż cnotliwy, jak wyjawienia podobne oburzyć mogły sejmujących umysły, i całym obradom stać się szkodliwemi; godne naśladowania odniósł nad sobą zwycięstwo, wolał znieść urazę, zostawić na sobie podejrzenia, niż narazić dobro publiczne; temi więc tylko słowy odpowiedział Lipskiemu: „Nie będę się szerzył z usprawiedliwieniem mojem i moich kolegów, niech się jednak każdy z przytomnych tutaj nauczy, iż kiedy obywatel służy ojczyznie swojej poczciwie, wiarą niezłomną, umysłem niestrwożonym, nigdy na sławie swojej szwankować nie może; a gdyby go nawet na chwilę złośliwa chciała skrzywdzić obmowa, sprawiedliwsza potomność uniewinni go, i każdemu należytą odda zapłatę." Świetniejsze zapewne można było odnieść korzyści, zyskać nawet berło ruskie, lecz kiedy zważymy na wspomniane już zwłoki i niedołężność w posiłkach, na ustawiczne bunty w rycerstwie, na trapiące ludzi i zwierza krain tych nieba, nad wiszące zkądinąd nad Polską burze, zyskanie tylu zamożnych prowincyj, tylu miast i zamków, na więcej stu mil rozprzestrzenienie granic Polski i Litwy, chwalebnym pokojem godziło się nazwać.

Na początku dopiero wiosny powrócił królewic do Warszawy; w pośród powszechnej radości, którą widok młodego walecznego książęcia wszystkich serca napełniał, on jeden często z zasępionem okazywał się czolem; uskarżał się nieraz, że opieszałość, niehojność stanów w dostarczeniu potrzebnych sposobów, przeszkodziły mu odnieść z wyprawy tej tak świetnych, jak sobie zamierzał, korzyści, i jakie (gdy by lepiej był wspartym) mógł był łatwo osiągnąć 1).

1) Kobierzycki pag. 615.

Ledy by

Zebrane jednak stany królestwa, pełne uniesienia nad walecznością, którą książę w pierwszych swoich okazał obozach, udały się same do króla z prośbą, by rządy i dochody wszystkich na Moskwie podbitych prowincyj Władysławowi oddane zostały.

Życzenia te publiczną uchwałą stwierdzone były, z przydaną władzą poprawienia i utwierdzenia zamków, wyrządzania sprawiedliwości, stanowienia tego wszyst kiego, co do dobra i powodzeń tych krain ściągać sięs mogłos 1).