tribuunt, nusquam cerebro, nec omnino capiti: non alia quantum apparet ratione, quam quia in corde effinguntur, ut ait philosophus, rerum imagines. Scripturae passim obviae sunt: Ut quid cogitatis mala in cordibus vestris? Ex abundantia cordis os loquitur. De corde exeunt cogitationes malae. Matth. 9. 12. 15. Item dicere in corde, pro cogitare, Psal. 4. 10. 13. 34. 52.

Quin et apud Latinos, eosque profanos autores cor pro animo sumitur, ut quum dicunt: Haec res mihi cordi est. Unde cordati, et (compositis nominibus) excordes, vecordes, socordes et concordes dicti sunt. Estque hujus rei signum naturale, quod poenitentes non caput, sed pectus tundimus, sub quo cor situm est; tanquam culpam a corde profectam agnoscentes.

Et

Confirmant hanc sententiam Christiani doctores, nominatim Hieronymus in comment. Matthaei, quum ad illa verba: De corde exeunt cogitationes malae, sic infert: Ergo animae principale non secundum Platonem in cerebro, sed juxta Christum in corde est. ante eum Tertullianus tum lib. de resurrect. carnis cap. 15. ubi principale, quod reμovixov appellant Graeci, cordi consecrat; tum maxime lib. de anima cap. 15., quo loco recitatis facile decem de hegemonico veterum philosophorum opinionibus, eam solam recipit, et scripturis divinis consentaneam esse docet, quae sedem illi in corde constituit. Quamquam alii hanc rem in dubio relinquere malunt, ut Lactantius lib. de opificio Dei cap. 16., Theodoretus serm. 3. de providentia, Philo Judaeus lib. de sacrificiis Abel et Cain; et altero, de eo quod deterius priori insidietur.

Porro Gregorius Nyssenus etsi sermone 1. de resurr. Christi cum iis sentire videatur, qui sedem mentis in corde ponunt; attamen lib. de creatione hominis cap. 12. nec cordi nec cerebro principale hominis assignandum putat, nec proprie cuiquam aliarum partium, sed aeque per omnes diffundi

juxta suum cujusque temperamentum. Qui vero de philosophia scribit (ut vel hinc intelligas a Nysseno diversum esse) lib. 4. cap. 6. et 7. ex professo docet, interiores vires imaginativam, cogitativam et memorativam, quae menti proxime subserviunt, in cerebro sua sensoria singulas habere, totidem ventriculis, ut loquitur, inter se disjuncta. Quin et Ambrosius lib. de Noe et arca cap. 7. mentem in capite locatam scribit secundum plurimorum sententiam, et maxime Salomonis, qui ait: Oculi sapientis in capite ejus. Ecclesiastae 2. Quod et suis deinde verbis probabile facere conatur.

Sane haec plurimorum etiam hodie sententia est, existimantium scripturam sacram cordi cogitationes adscribere tantummodo propter analogiam vitae spiritualis ad vitam animalem, cujus principium a corde est. Quam rationem supra priori loco indicavimus. Hanc de corde problematicam disputationem nolui intactam relinquere; quod ad intelligentiam tropi in scriptura frequentissimi

momentum habere videretur.

22. Dicentes enim se esse sapientes, stulti facti sunt. Conjunctio enim non est in Graeco, nec in omnibus codicibus Latinis: nec eam addit Augustinus, hujus loci verba referens lib. de spiritu et lit. c. 12. Quidam ita vertunt: Cum se putarent, cum se crederent esse sapientes. At Graece est páOXOVTES, id est, dicentes, ut noster interpres vertit: idque rectius se habere etiam Genevensis catena testatur: tametsi pάoxeiv non simpliciter est, dicere, sed palam et in vulgus dicere, ex quo fama oriatur. Hinc enim deducitur pun fama.

Sensus igitur est: Cum apud homines profiterentur se sapientes, ac sibi arrogarent magnam sapientiam, videlicet ob rerum arcanarum et sublimium cognitionem, a qua dici solent homines sapientes; stulti facti sunt, id est longissime a vera sapientia, quae in vera erga Deum pietate consistit, aberrave

Sunt qui in pronomine se emphasin statuant hoc sensu: Dicentes se esse sapientes, id est, hoc ipsum quod sapientes erant, sibi tribuentes, non autem Deo acceptum referentes. Ita quidem etiam Augustinus loco jam citato, et alibi. Verum sciendum est pronomen se non exprimi in Graeco: tametsi necessario reddendum fuit ab interprete Latino. Non potest autem emphasis intelligi in voce non expressa.

Quaeret aliquis an illi vere fuerint sapientes. Respondeo non fuisse, si sapientem intelligas eum, qui absolute talis dicitur: praesertim juxta loquendi consuetudinem scripturae sacrae tam veteris quam novi testamenti, quae passim sapientem eum vocat, qui Deum novit et timet, et mandata ejus observat. Hic enim causam altissimam, quae Deus est, ita contemplatur, ut juxta regulas ab eo praescriptas vitam et actiones suas instituat. Quod est vere et absolute sapientem esse; quemadmodum bene docet S. Thomas 2. 2. զ. 45. Quo fit, ut sapientia vocetur ipsa pietas seu timor Domini Job. 28. Ecce timor Domini ipsa est sapientia. Ubi LXX. Ecce pietas, deoaéßeta, est sapientia.

Quo circa non solum cópot revera non fuerunt illi sapientiae professores; sed nec piλócopot, quo velut modestiore vocabulo Pythagoras se suosque discipulos primus appellari voluit. Ratio manifesta est, quia veram sapientiam non solum non habuerunt, sed nec amarunt.

23. Et mutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis et volucrum et quadrupedum et serpentium. Et pro etenim Hebraeo more. Declarat enim, in quo stulti facti sint, nempe in eo, quod gloriam uni immortali et incommutabili Deo propriam transtulerunt primum ad hominem mortalem, deinde ad bestias, ut volucres, quadrupedes, ser

transtulerunt, inquam, honores uni Deo debitos, id est divinos his omnibus attribuentes. Serpentium Graeсе éρлετшν, id est reptilium. Quo nomine etiam pisces comprehenduntur Gen. 1. Estque eadem significatio vocis Syriacae.

Porro haec quae Paulus enumerat, et horum simulacra pro diis habita fuisse, et cultu publico ac sacrificiis venerata ab ethnicis, nec solum a vulgo, verum etiam ab iis, qui inter illos sapientiae professione eminebant; ex antiquitatis historia tam profana quam sacra et ecclesiastica, facile est docere. Nec refert, si forte quidam eorum non ex animo, sed errori populari sese accommodantes cultum his rebus adhibuerint; ut qui philosophando jam didicissent non esse Deum nisi unum. Tanto quippe majoris ingratitudinis rei, quod eum, quem ipsius beneficio cognovissent unum verum Deum, suis privarint honoribus, gloriam et cultum proprie ei debitum alio transferentes. Quod vel ipsum Platonem non modo fecisse, sed et docuisse constat. Nam in libris de legibus et de republica diis, daemonibusque et heroibus sacra et caeremonias fieri jubet. Cujus doctrinae Platonicae etiam Augustinus meminit lib. 8. de civit. Dei cap. 12. Quin et Socrates cum in judicio periclitaretur, gallum Aesculapio pro salute sacrificari jussit. Quod a multis traditum est, et a Chrysostomo refertur in hujus loci commentario. Vide etiam quae supra versu 18. de Seneca, et universe de philosophis ex Augustino adnotavimus.

Sed ad textum Apostoli pressius examinandum redeo. Quod ait: Et mutaverunt gloriam Dei in similitudinem imaginis etc. allusio est ad versum Psal. 105. Et mutaverunt gloriam suam in similitudinem vituli. Cui simile illud Jerem. 2. Populus meus mutavit gloriam suam in idolum. Quibus quidem locis gloriam suam, intellige gloriam populi, id est Deum ipsum, idque juxta fontem Hebraicum: cum alioqui in Psalmo

riam ejus, scilicet Dei: quomodo et hic dicitur, gloriam Dei: ut dubium non sit quin ad eum Psalmi versiculum, ut est in Graeco, Paulus respexerit. Sed haec relativi diversitas in Hebraeo et Graeco summam rei non mutat. Alterum enim ex altero sequitur. Nam Israëlitae hoc ipso, quo gloriam suam, id est, Deum suum pro idolo commutaverunt, ipsius Dei gloriam ad idolum transtulerunt. Dicebatur autem Deus gloria et decus illius populi, quia populus per illum gloriosus erat ac celebris: eoque derelicto semper fuit expositus ignominiae.

Jam et illud: in similitudinem imaginis etc. nonnullam obscuritatem habet, tum quia Graece est in similitudine, tum quod non appareat, quae dicatur similitudo imaginis, cum ipsa imago sit alterius similitudo. Sed dicendum, recte et ad mentem Apostoli interpretem vertisse in similitudinem casu accusativo: ut in Graeco v pro się positum sit. Scribit enim Apostolus, quod in Psalmo legerat ἐν ὁμοιώματι, in similitudine, pro quo ex Hebraeo vertunt, in formam, exemplar, similitudinem. Quod si observasset Erasmus, non ad alienum sensum Apostoli verba detorsisset, vertendo per imaginem etc. Debuisset enim et inferius, ubi plane similis est sermo, sic vertere: Qui commutarunt veritatem ejus per mendacium; quod vidit sibi non esse faciendum.

Porro similitudo imaginis Hebraismus est, pro imagine simili seu repraesentante, ut sensus sit: Sapientes illos gloriam veri Dei transtulisse in creaturas, non quomodocumque, sed in simulacra creaturas repraesentantia, ut homines, volucres etc. Non solum enim has creaturas, verum, quod absurdius est, earum idola seu simulacra lignea et saxea pro diis coluerunt.

Hic locus et alii innumeri, qui sunt in scripturis utriusque testamenti, palam redarguunt Joannis Calvini et sequacium ejus calumniam; qui ut invidiam faciant imaginibus Christi et sanctorum, quas

dicunt gentilibus nunquam in mentem venisse, ut inanimata simulacra Deos putarent ac divinis honoribus afficerent. Nam si ita est, quomodo Paulus affirmat eos commutasse gloriam Dei in icones sive imagines hominum, volucrum, quadrupedum, serpentium? Et quid volunt Prophetae, David, Jesaias, Jeremias et alii, qui dementissimam illam gentilium stultitiam, seu verius insaniam, toties traducunt atque irrident? idque verbis adeo claris et apertis, ut nihil clarius aut apertius dici queat.

Sit igitur hoc secundum scripturas indubitatum: gentiles a veri Dei notitia alienos, variisque cupiditatibus immersos, justo Dei judicio fuisse permissos in eam mentis caecitatem cadere, qua non solum homines, de quibus praeclara sentiebant, aut coelestia corpora, solem, lunam, astra, denique et bestias rationis expertes, verum etiam ipsa horum omnium simulacra, manibus humanis fabrefacta, pro diis haberent et colerent. Quanquam hac in re non omnium gentilium idem aut aeque gravis error fuit. Erant enim qui plus aliquid saperent supra vulgus hominum.

Unde et triplicem gentilium quae dicebatur theologiam distinguunt orthodoxi scriptores: civilem, quae per Pontifices celebrabatur in templis; fabularem, quam Poëtae repraesentabant in theatris; et naturalem, quam philosophi tradebant in scholis. Quae gentilis theologiae genera post Augustinum passim de his agentem in libris de Civit. Dei, docte explicat Thomas in hujus loci commentario sub finem septimae lectionis, et in 2. q. 94. art. 1.

24. Propter quod tradidit illos Deus in desideria cordis eorum, in immunditiam. In desideria cordis eorum. Graece: ἐν ταῖς ἐπιθυμίαις τῶν καρ dtv autov, in desideriis seu cupiditatibus cordium eorum. Quod Erasmus vertit: per cupiditates cordium suorum. Addit enim Apostolus diversa praepositione et casu siç àxadapoíav, in vel

ad immunditiam. Sed quia praepositionibus iv, siç, ènì, non proprie semper atitur, sed earum significationem aliquando confundit, ut alibi videbimus; hinc alii meo judicio rectius, et ad Apostoli sensum accommodatius ita vertunt: Tradidit illos Deus cupiditatibus cordium suorum ad immunditiam. Ostendit autem, in quae et quam turpia peccata fuerint prolapsi merito suae ingratitudinis et idololatriae memorati sapientes. Recte vero ex hoc scripturae loco, et ex aliis similibus docet Augustinus, aliique post eum Theologi, quaedam sic esse peccata, ut sint etiam poenae peccatorum. Augustini loca sunt lib. 5. contra Julianum cap. 3. et lib. de natura et gratia cap. 22. et alibi.

Sed cum omnis poena peccati sit a Deo, atque hic etiam expresse dicatur Deus quosdam tradidisse in desideria cordis eorum in immunditiam, et ut paulo post sequitur, in possessiones ignominiae, et in reprobum sensum: quaestio est, cur ex hac doctrina nou sit consequens Deum esse peccatorum et flagitiorum, cujusmodi hic referuntur, autorem. Quod ex his atque aliis scripturis statuere conati sunt veteres ac novi haeretici, non sine grandi injuria ac blasphemia in Deum. Nam et Apostolorum tempore fuisse, qui ex Pauli scriptis male intellectis hunc errorem hausissent, apparet ex epistola beati Jacobi, in qua cap. 1. tam studiose fideles adversus eum errorem munit, admonens ne peccatorum tentationes et incitamenta Deo adscribant, sed suae potius concupiscentiae; in Deum autem non nisi quae bona sunt referant, alioqui graviter erraturos. Igitur ut ad Paulum revertar:

Respondeo, praesentem locum nihil istis patrocinari. Nam tradere hominem in aliquod malum culpae vel poenae (quae phrasis est in scriptura frequens) non aliud est quam hominem ejusmodi malo exponere, videlicet deserendo, non protegendo, non eripiendo: vel etiam occasiones et offendicula ponendo: de

nique quomodolibet permittendo ac permittere volendo, ut in ejusmodi malum incidat: sive is, qui sic traditur, aliquo praecedente peccato id commeruerit, sive non. Nam Deus filium suum innocentissimum in mortem tradidit, nec omnino fieri potest ut quis alterum occidat, nisi Deus eum tradat in manus illius, teste Augustino quaest. 79. in Exod. Et quod attinet ad traditionem in peccata, Ecclesiaticus, utique justus, Deum sic orat, c. 23. Extollentiam oculorum meorum ne dederis mihi. Et iterum: Animae irreverenti et infrunitae ne tradas me. Imo omnium justorum quotidiana oratio est: Ne nos inducas in tentationem. Quod quid est aliud, quam, ne tradas nos in tentationem? Quare et hoc loco non putamus in vocabulo tradidit includi respectum aliquem ad meritum peccati praecedentis. Hoc enim seorsim significatur causali dictione praeposita, propter quod, propterea. Et infra illis verbis: Sicut non probaverunt Deum habere in notitia. Quamquam fatemur, ubi scriptura sic loquitur, plerumque sermonem esse de traditione quae fit ob culpam praecedentem. Ita Stephanus Act. 7. de filiis Israel, qui vitulum sibi ad cultum erexerant: Et tradidit eos, inquit, servire militiae coeli, ut nimirum peccatum sequens esset poena prioris.

Quod ergo dicit Apostolus, tale est: Deum peccatis illis philosophorum supradictis offensum ita eos auxilio suo destituisse, et cupiditatibus ipsorum permisisse, ut in immunditiae peccata ac foedas libidines, de quibus in consequentibus plura, proni ac praecipites irent. Sensum locutionis probat orthodoxorum Patrum Chrysostomi et aliorum interpretatio, qui traditionem hanc, sicut et illam inductionem, passim exponunt per haec verba, sinere, permittere, deserere, auxilium gratiae subtrahere vel non impartire: interdum addentes etiam positivam aliquam actionem, non respicientem peccatum, sed res secundum se bonas, quarum Deus autor est,

Cur autem ad hunc modum loquatur scriptura, ut Deum dicat vel tradere homines in peccata, vel inducere in tentationem; ea ratio est, quia qui subducit auxilium malo superando vel evadendo necessarium, aut id non praestat cum possit, tradidisse videtur et induxisse in malum. Et ita loqui solent homines de hominibus, quibus in culpam imputatur, si periclitantibus opem aut non ferant, aut subtrahant.

At vero Deus sensu jam explicato tradens homines in peccata, atque in tentationem inducens, neque culpandus est, quia nihil cuiquam debet, neque peccatorum autor dicendus, quia non ipsa peccata operatur, sed ea bona, quibus in malum suum homines abutuntur. Operatur etiam actiones malitiae substratas, ut Theologi loquuntur: sed et illae bonae sunt, et de iis hic non est sermo.

Dices: Autor est Deus omnis poenae: si ergo quaedam peccata sunt etiam poenae peccatorum, consequens est, ut etiam peccatorum autor sit. Respondeo, quemadmodum id non sequitur ex eo, quod omnis actionis autor est Deus, licet quaedam actiones peccata sint, ita nec sequitur ex eo, quod autor est omnis poenae, licet quaedam poenae sint peccata. Nam sicut omnis actionis autor est, ut actio quaedam est, non ut peccati deformitatem habet: ita autor est omnis poenae, quatenus justae punitionis habet rationem, non quatenus etiam peccatum esse contingit. Atque id est quod docet Augustinus lib. de praedest.

dam, quae ita peccata sunt, ut poenae etiam sint peccatorum, unde dictum est: Tradidit illos Deus etc., non ibi peccatum Dei est, sed judicium. Haec enim verba significant, idcirco peccata quaedam esse poenas peccatorum, quia praeter malitiam culpae, quae non est a Deo, invenitur in illis bonum justae vindictae, quod haud dubie a Deo est. Quomodo autem inveniatur, explicat sanctus Thomas in commentario. Et in universum hac de re disputant scholastici doctores in 2. sent. dist. 36.

Jam ex his intelligi potest, quo sensu B. Augustinus contra Julianum scribens loco citato, reprehendat haec illius haeretici verba: Cum desideriis suis traditi dicuntur, relicti per divinam patientiam intelligendi sunt, non per potentiam in peccata compulsi. Non enim sentit aut dicit homines per divinam potentiam in peccata compelli: sed eatenus verba Juliani reprehendit, quod ille in Deo homines suis desideriis tradente solam agnosceret patientiam derelinquentis, non etiam potentiam operantis; cum Apostolus hujus epist. c. 9. simul utrumque posuerit, dicens: Si volens Deus ostendere iram, et demonstrare potentiam suam, attulit in multa patientia vasa irae, quae perfecta sunt in perditionem.

Potentiam vero vult agnosci in eo, quod circa peccatores operatur quaedam sive prospera sive adversa, sive qualiacumque, quibus ut occasionibus aut offendiculis eos gravius ac turpius impingere contingat: non in eo quod in peccata proprie compellat. Hunc enim modum tradendi diserte excludit et damnat alibi, quum dicit Deum tradidisse peccatores suis desideriis, non cogendo sed deserendo, ut serm. 9. de diversis cap. 9. et lib. de natura et gratia cap. 23. nec non lib. 1. contra 2. epist. Pelag. cap. 18., ubi Juliani verbis, quibus dixerat: Nec ex Dei potentia vel in malum vel in bonum invitum aliquem cogi: sed propria voluntate aut bonum