niepostanowiwszy, rozeszli się spokojnie. Sejm ten zerwany czyli raczej rozeszły, w księgach praw śladu nawet nie zostawiwszy po sobie, przez cel dla którego zwołany, w dziejach i pamięci naszej głośniejszym stał się nad inne. Obraz sejmu tego w krótkości lecz wiernie skreślony okaże czytelnikowi, że chociażby stawione przez Zamojskiego podpisy królewskie na chwilę wątpliwości podpadać mogły, to co król i kanclerz jego wyznali, nie czyni Zygmunta czystym od szkodliwych praktyk postronnych. Gorliwość o swobody, o bezpieczeństwo ojczyzny, pierwsze zapewne były Zamojskiemu powodem do poruszenia narodu, i tak głośnego poszukiwania knowanych przeciw niemu zamysłów; lecz prawda nakazuje dziejopisowi powiedzieć, że okazywana mu przez Zygmunta oziębłość, przybranie innych powierników i innych łask szafarzów, ubodły umysł do rządzenia przywykły, zaostrzyły niechęci; przecież jako mąż cnotliwy, nie posunął ich do ostateczności. Mógł króla zgubić, zawstydzić wolał; czyli to by własnego nie obalać dzieła, czyli też by przez oddalenie Zygmunta, nie otworzyć pola do nowych w kraju zamieszek, a może i wyniesienia przeciwnych sobie książąt rakuskich. Wielu na tym sejmie obstawało przy królu, z tych co dziś jeszcze Maxymilianowi sprzyjali, inni przeciwnie, jak kogo unosily pasye lub wiodły nadzieje. Sławny Górka wojewoda poznański niewiele się na tym sejmie odzywał, i wkrótce powracając do domu, w mieście Błoniu życia dokonał. Ostatni z rodu swojego, niezmierne włości i dostatki Czarnkowskiemu zostawił. Wkrótce po nim znakomici mężowie Leśniowolski kaszt. podlaski i Opaliński mar. w. k., tudzież prymas Karnkowski, życie zamknęli. ROZDZIAŁ VI. Śmierć króla szwedzkiego, ojca Zygmunta; zwołany sejm na otrzymanie pozwolenia odjazdu. Książę Ostrogski znosi wojska Kozaków. Narodzenie pierwszej córki Zygmunta. Poselstwa zagraniczne. Król Wisłą płynie do Gdańska, tumulty w tem mieście. Przybywa do Sztokholmu. Przy samym schyłku r. 1592 odebrał Zygmunt wiadomość o śmierci Jana III ojca swojego. Wieść ta ciężkim wzruszyła go smutkiem, już to przez wspomnienie czułej uprzejmości jego ku sobie, już też przez uwagę na stan rzeczy niepewny w obydwóch królestwach. Umysł Karola księcia Sudermanii wyniosły i do przedsięwzięć śmiały, o berło szwedzkie niespokojności wzniecal; w Polsce rozejście się sejmu bez ukojenia podejrzeń, zawziętości, rozjątrzenia, wzbudzały bojaźń, by przedniejsi panowie, szczególniej zaś Zamojski (lękający się, by oddalenie Zygmunta nie stało się hasłem nowych Maxymiliana rozruchów) nie sprzeciwili się wyjazdowi temu, lub w zbyt ciasnych nie określili go szrankach. Powiększyły ten stan niespokojności, nowe od Niżowców niebezpieczeństwa. Kosiński szlachcic rodem z Podlasia, przeszedłszy do Kozaków, w krótkim czasie wództwo nad nimi otrzymał; wtenczas, czyli to że łupy z pogranicznych zbierane rozbojów, nie odpowiadały nadziejom jego, czyli też że dawną miał urazę do Konstantego książęcia Ostrogskiego, wojewody kijowskiego, zebrawszy 5 tysięcy mołodeów, ogniem i mieczem, dobra zwłaszcza książęcia tego, grasować począł. Uderzony Ostrogski swojem i całej rzpltej niebezpieczeństwem, przyjaciół i domowników swoich uzbraja, księciu Januszowi wojew. wołyń. synowi swemu ciężkich kopijników nakazuje spisywać, ten z pobliższych województw 600 towarzystwa gromadzi. Ta była cała wojska polskiego siła. Świadom Kosiński o małości naszych, a zuchwale w liczbie swej ufny, z Tarnopola do Piątkowa wyruszył, i umocniwszy to miejsce, wywiódł swe szyki i do boju sprawił. Z początku ustępować zaczęły niewprawne Ostrogskiego hufce, i wielka pewnie nastąpiłaby klęska, gdyby książę Janusz, kazawszy złożyć drzewca kopijnikom swoim, nie uderzył z śmiałością; nie wytrzymała lekka Kozaków jazda długich kopij i ciężkiego ściśnionych szyków pędu, a gdy pierwsze roty złamanemi zostały, już nie walka, lecz same tylko zabójstwo; nie pomogła ucieczka; dzielniejsze towarzystwa naszego konie, dosięgały ich wszędy. Poległo trzy tysiące Kozaków; wszystkie ich prawie chorągwie i 26 dział polowych zwycięzcom dostały się w zdobyczy; pozostali do okopanego przez siebie miejsca wpędzeni, opasani, pozbawieni ratowania się nadziei, ze lzami życia blagali. Kosiński wyszedł z okopów, zdając się na łaskę zwycięzcy, ani się omylił: darował winę Ostrogski, pod wa runkiem że Kozaków opuści i wództwa nad nimi zrzecze się. Poprzysiągł człowiek niestały; lecz wkrótce niepomny ślubów, gdy wojska gromadzi i nad dobrami Wiśniowieckiego, i tych co posiłkowali Ostrogskiego, zemsty swoje wywiera, gdy nieostrożnie wchodzi do Czerkas, obskoczony od naszych, zabity 1). Wyniesiony naówczas książę Ostrogski na kasztelanią krakowską, że nie był obywatelem wdztwa tego, niemało znalazł niechęci i przeciwieństwa; lecz skoro pokazał się w Krakowie, skoro szlachta i lud postrzegli go wiodącego z sobą zabrane na nieprzyjacielu działa, zawieszającego na Skałce zdobyte chorągwie, przeciwieństwo w oklaski i radosne zmieniły się okrzyki. Takim jest naród nasz 2). Troskliwy Zygmunt by uprzedzić wszelkie do zażaleń na siebie powody, przed zaczęciem jeszcze sejmu wysłał do cesarza Rudolfa sekretarza swego Jana Zamojskiego Grzymalczyka, z domaganiem się, by pakta bendzyńskie dopełnionemi były. 1) Łubieński Profectio Sigismundi III in Sveciam pag. 3. Tymczasem sejm warszawski zebrał się na dniu 11 maja 1593. Przez 18 dni trwały spory nad wyborem marszałka 1); wybór ten padł nakoniec na Mikołaja Danilowicza, młodzieńca acz w pierwszym wieku kwiecie, powagą jednak, dojrzałością rozsądku rokującego wcześnie, jakim mężem miał się później okazać. Zdaje się że hetman Zamojski zbliżył się naówczas do dworu 2), widzimy go bowiem otwierającego sejm, i dającego propozycye od tronu; wynurzył on naprzód zal powszechny nad śmiercią króla szwedzkiego, podziękował acz niechętnemu sobie ks. Ostrogskiemu za uspokojenie Kozaków, wniósł potem rzecz o wyjeździe królewskim do Szwecyi. Sam kanclerz i prymas, i wielu innych senatorów, radzili najprzód królowi, by i koronę szwedzką objął, i sprawy królestwa tego przez posłów załatwił. Gdy jednak król czytać rozkazał listy przysłane ze Sztokolmu, w których konieczność bytności jego jasno dowiedzioną była; gdy w przeciągu roku jednego powrócić przyrzekał, i najświętsze względem tego dał zaręczenia, stany zezwoliły na wyjazd ten, nie wprzód jednak, aż obwarowano wolność elekcyi, i obostrzono kary na czyniących praktyki z cudzoziemcami. Zabroniono, aby pod niebytnością królewską obcy posłowie do królestwa wjeżdzali, warując jednak, że gdyby cesarza tureckiego, tatarski lub moskiewski goniec przybył, prymas zwoławszy senat, listy ich otworzyć i podług nagłości i wagi sprawy, lub sam na nie odpowie, lub też królowi prześle. Nakazano w nagłych niebezpieczeństwach gotowość do pospolitego ruszenia, obwarowanie twierdz, trzymanie pewnego pocztu ludzi na Dnieprze, dla zabronienia Niżowcom wpadania do 1) W dyaryuszu sejmu tego w bibliotece wilanowskiej znajdującym się, godna jest uwagi mowa Szczęsnego Herburta, miana w czasie długich sporów o wybór marszałków. Zaprzecza on widocznie, żeby prawa większością głosów stanowione być miały, i jawnie utrzymuje liberum veto, i każdego posła trybunicką władzę. 2) Z przykrością przyjął był Zamojski, że obiecane kardynałowi Batoremu biskupstwo krak., Zygmunt Radziwiłowi oddał. By to naprawić, król do innych dochodów przydał Batoremu opactwo czerwińskie. Fibl. pol. Dzieje panowania Zygmunta III. 13 krain sąsiedzkich. Korzystając z uprzejmych chęci zgromadzonych stanów, wniesioną została oprawa dla królowej małżonki Zygmunta; naznaczono na utrzymanie jej Bielsk, Rajgród, Grudziąź, Tucholą, Swiecie, Łomżą, Luboml, Uście z Piłą, Jurbork, Nowowolę z leśnictwem, nakoniec Upitę ze wszystkiemi włościami, zachowując atoli prawa na tych dobrach, które królowa Anna ciotka królewska dzierżała. Nadto naznaczono małżonce królewskiej wiana 50,000 złp., i drugie tyle przywianku; przytem wedle obyczaju dawnego, daru weselnego 2,000 cz. zł. rocznie w złocie. Potwierdzono także dla królowej wdowy po królu Stefanie, trzymane przez nią włości. Z uchwalonych na tymże sejmie poborów i pogłównego na Żydów 1), dano królowi na drogę szwedzką 200,000 zł. z kor., 100,000 zł. z Litwy, czyli 150 ezer. zł. dzisiejszych. Szczęśliwe powodzenie sejmu tego, powiększyło rozwiązanie królowej. Wydała na świat córkę, którą królowa Anna Jagiellonka, ciotka Zygmunta, otoczona pierwszemi matronami królestwa, na bogatem_wezgłowiu wniosła do pańskiej świątyni; kardynał Radziwił dał niemowlęciu imie Anny-Maryi. Wyznaczeni do domu rakuskiego posłowie, z doniesieniem o tem szczęśliwem zdarzeniu. Wpadanie Tatarów w granice państwa, wszczęta od Turków przeciw Rudolfowi wojna, radziły (zwłaszcza pod niebytność królewską) i z innych stron poselstwami zabezpieczyć się. Wysłany do Tatarów Mikołaj Kossakowski, że glejtu od nich otrzymać nie mógł, nic nie sprawiwszy powrócił. Wacław Doroszyński dworzanin królewski, za przybyciem do Carogrodu, zapytany czy podarunki przywiózł, gdy odpowiedział, że więcej jak dary, bo szczerą przyjaźń, długo na posłuchanie u sułtana czekać musiał; otrzymał je jednak, 1) Pozwolono podskarbiemu, że gdyby Żydzi ryczałtem 20,000 zip. złożyć chcieli, już od innych podatków wolnymi być mieli. Opłata zbyt mała, gdy zważymy mnóstwo Żydów i wtenczas już zamieszkałych w Polsce. |