słyszeli; te jednak odłożywszy na stronę, zaradzać niebezpieczeństwom królestwa mego śpiesząc co rychlej, dzień pojutrzejszy do wyjazdu naznaczam.“

Gdy dzień rozstania nastąpił, król szwedzki dla łez i żalu nie mogąc odprowadzić syna, pozostał w swym zamku.

Miesiąc cały bawił Zygmunt w Rewlu; częste ojca i syna rozmowy, zamykania się z sobą bez świadków, dały powód do wniosków, prawdziwychli, czyli fałszywych, że rzecz szła o ustąpienie przez Zygmunta korony polskiej arcyksiążęciu Ernestowi. Piasecki nawet 1) ustąpienia tego także kładzie warunki: 1. Že Ernest arey książę rakuski pojmie w małżeństwo Annę siostrę Zygmunta, i całe Inflanty i cla pruskie Szwecyi ustąpi. 2. Ze za prawo dziedziczne Jagiełłów do Litwy, zapłaci Zygmuntowi pięć kroć sto tysięcy czer. zło. 3. Ze po śmierci królowej Anny ciotki Zygmunta, wszystkie jej sprzęty odda Zygmuntowi, niemniej o wypłacenie temuż po królowej Bonie sum neapolitańskich, postara się. 4. W wojnie Szwedów z Moskwą, Zygmunta posiłkować będzie. 5. Nakoniec, że pewną liczbę naznaczonych przez Zygmunta osób, urzędy i starostwami obdarzy.

Młody wiek, zbytnia_zarozumiałość o sobie, te jedne mogły dać wierzyć Zygmuntowi, że podobne uklady mimo woli Polaków uskutecznionemi być mogły. Sam już patrzał na wstręt i zacitęość Polaków przeciw rakuskiemu domowi; mógłże mniemać, że frymarki jego mimo wiedzy narodu, zaciętość tę zmniejszą? 2)

') Pag. 78.

2) Że i w owym czasie i później były potajemne znoszenia się domu rakuskiego z Zygmunte m, o ustąpienie jednemu z arcyksiążąt korony polskiej, dowodą dwa pisma w bibliotece poryckiej znajdujące się; pierwsze pod nr. 33. kar. 363, zawiera instrukcyą Janowi Rukierowi z zleceniem wspierania interesów Maxymiliana, podpisaną przez Antoniego Translów w Kroustadzie 14 mar. 1592. Drugie pismo pod pr. 34. kar. 373, zawiera sekretne zlecenie cesar a niemieckiego dane Rukierowi ażeby ustąpienie tronu, do którego skłaniał się Zygmunt, było uczynionem na rzecz Maxymiliana, nie zaś Ernesta.

Jakkolwiek bądź, rozgłoszenie po kraju układów tych, pierwsze rzuciło nasiona tej nieufności, tej ku królowi niechęci, które później z tak okropnym wybuchnęły płomieniem.

Za króla jeszcze Stefana wszczęte w Rydze rozruchy, dziś dopiero uśmierzonemi zostały. Mieszkańcy miasta tego, wszyscy prawie luterskiego wyznania, sprzeciwili się wprowadzeniu kalendarza nowego. Pospólstwo przez pastorów swych poburzone, rzuciło się na dom burgrabiego królewskiego Eikiusza, na klasztor Jezuitów i innych katolików, złupiło je, i samych przy musiło, że z miasta ujść musieli. Śmierć króla Stefana, przerwała wykonanie wyroku za popełnione gwalty; dziś dopiero Lew Sapieha kanclerz lit. i Seweryn Bonner, zjechawszy do Rygi, trzech z winowajców przedniejszych ukarawszy na gardle, Eikiusza i innych wygnanych do miasta i urzędów wróciwszy, 10,000 talarów sztrofu zapłacić kazali 1).

Takie są fatalne skutki zapału religijnych mniemań; kilku ludzi życie straciło, wielu majątki, a to wszystko dla Jezuitów i kalendarza.

ROZDZIAŁ III.

Powrót Zygmunta do Polski, nowe niebezpieczeństwa od Turek. Sejm 1590. Poselstwa do Carogrodu i‹ skutek onych.

Σ

Zygmunt przy końcu miesiąca września stanąwszy W Warszawie, pierwszy postrach wojny tureckiej już uśmierzonym zastał. Skoro bowiem za pożyczone przez Zamojskiego pieniądze, kwarciany żołnierz zebrał się, skoro go powiększyły liczne prywatnych panów pułki,

1) Inflanty, patrz Hilzena pag. 214. Życie Lwa Sapiehy pag. 20. Bibl. pols. Dzieje panowania Zygmunta III.

11

hetman Zamojski ruszył ze Lwowa, a puściwszy wieść o nierównie liczniejszem wojsku niżli je posiadał, śmiato naprzeciw nieprzyjacielowi ciągnął. Ta śmiałość, a bardziej jeszcze sława wodza tylekroć zwycięzcy, zastanowiły Turków; zamiast zbrojnych szyków, wysłał Beglerbej do Zamojskiego posła, z oświadczeniem chęci przyjacielskiego ułożenia się. Po wielu namowach stanęła nakoniec ugoda, że król i rzplta polska, wezmą skuteczne środki w powściągnieniu napaści Kozaków, tak na morzu Czarnem jako też i na lądzie; że poseł od króla, dla zawarcia stałego pokoju corychlej do Carogrodu przybędzie. Po podpisaniu tej ugody, Beglerbej spokojnie za Dunaj z wojskiem swojem odciągnął.

Spokojność niedługo trwała. Wysłany do Turek Ła ski wojewoda płocki, dla wstrzymanej w skarbie na podróż tę zapłaty, dla ciężkiej w drodze choroby, spóźnił przybycie swoje do Carogrodu, i tam, wyrzód nim od sultana posłuchanie odebrał, życie zakończył.

Na samym wstępie sejmu przybyły Czyżowski radca poselstwa, doniósł o śmierci później wysłanego Uchanskiego, oddał listy od towarzyszących legacyi, w których na niegodne Porty otomańskiej obejście się z nimi uskarżali się, najbardziej zaś młody Łaski i Myszkowski. Ci gdy z rozkazu pełnomocnika sprawę z poselstwa czynić chcieli, w. wezyr przerwał im, pytając czyli haracz sultanowi przywieźli; gdy odpowiedziano: że Polska haracze od drugich odbiera, ale ich sama ni komu nie płaci, porwał się wezyr i rzekł: Dwa miesięce daję wam czasu, w tych albo 300,000 talarów rocznie płacić będziecie, lub też wiarę proroka naszego przyjmiecie; inaczej na kopytach końskich całą ziemię waszą w prochu rozniesiem.

*』

Obruszyły stany królestwa te tak niegodne pogróżki, powiększyły zapał listy hetmana, w których o podobnychże sobie przez Beglerbeja czynionych donosząc, zaklinał sejmujących na Boga, i co tylko mogło im być lubego, by wiszącemu już niebezpieczeństwu zaradzali coprędzej.

Obrażona cześć narodu polskiego, widok szpetnej niewoli, gorliwości obywatelskiej nowych dodały bodż

ców. Król coprędzej wysłał do Carogrodu sekretarza swego Zamojskiego Grzymalczyka, takie dając mu przepisy, że gdyby postrzegł, że wojna między Portą a Persya jeszcze się toczy, albo też że porta z innym zatrudniona jest nieprzyjacielem, aby naówczas o wolność przejazdu dla wielkiego posła polskiego starał się; gdyby zaś znalazł sultana spokojnego zewsząd, i owszem siły swoje gotującego naprzeciw Polsce, aby w takim przypadku, wszelkiemi sposobami (byleby nieobrażającemi godności narodu), od tylu lat trwające sojusze usiłował nowem utwierdzić przymierzem ').

W miarę wielkości niebezpieczeństwa i potęgi nieprzyjaciela, uchwalone podatki, obmyślona obrona. Potwierdzono przeszłego sejmu pobory, nadto dano władzę podskarbiom wielkim, koronnemu i litewskiemu, pierw szemu zaciągnienia miliona, drugiemu 500 tysięcy złotych ówczasowych, bądź od postronnych książąt, bądź od miast, bądź nakoniec na zastaw dóbr lub klejnotów koronnych, ściśle warując, żeby tak podatki jakoteż dług zaciągnięty, nie na żaden inny przedmiot obróconemi były, tylko na poparcie wojny tureckiej.

Odnowiono prawo króla Stefana względem wy brańców, tych (nie tykając dóbr szlacheckich) z samych tylko włości królewskich, z dwudziestu kmieci brano jednego; stawiący się młodzieniec, powinien był być dobrze odzianym, z rusznicą, szablą i siekierką; dziesiętnicy zaś z dardami 2). Kmieć sam idący lub posyłający syna, uwalniał przez to resztę rodu swojego od wszelakich czynszów, płacy, robót i służb; wszystko to gromada zastępować za niego powinną była. 1

Że wojna ta podnieconą była przez najazdy Kozaków, czyli jak ich zowią ukraińskich Nizowców, acz późno i nietrafnie, starano się swawolą ich powściągnąć; polecono więc hetmanowi, ażeby czyli sam, czyli z ramienia swego posławszy kogo, zwiedził i opatrzył miej

sca, gdzie ludzie ci przemieszkiwali, żeby im dał przełożonego z narodu szlacheckiego, przysięgłe także szlachcice za rotmistrze i setniki wyznaczył, z rozkazem, by mimo woli hetmańskiej, z granic rzpltej ni ziemią, ni wodą, wychodzić pod karami nie ważyli się; by zbiegów bez woli hetmańskiej nie przyjmowali; by nakoniec pewna ich tylko liczba w regestr hetmański wpisaną była. Wysłano natychmiast z sejmu dwóch dozorców, dla ciągłego przemieszkiwania w kraju, karania wykraczających, baczenia oraz, by ustawom tym czyniło się zadosyć.

Więcej podobno bojaźń wojny domowej i zemsty Maxymiliana, jak troskliwość o utrzymanie na tronie polskim Zygmunta, powodem była stanów do ogłosze nia prawa pod tytułem: Asekuracya rzpltej od arcyksiążęcia Maxymiliana. Stanowiło to prawo, iż gdy arcyksiążę, ugodzie w Bytomiu i Bendzynie zawartej, dotąd nie uczynił zadosyć, i przysięgi tam postanowionej nie wykonał, tedy bacząc by niedopełnienie to, dostojeństwu i spokojności rzpltej szkodliwem nie stało się napotem, ogłoszoną już elekcyą jego za nieprawną, sejmem niniejszym nietylko za taką uznano, ale nadto warowano, że po długiem nawet króla dzisiejszego pa nowaniu, tenże arcks. Maxymilian nigdy królem polskim obranym być nie może; takowych, którzyby go do berla forytowali, mową lub listami utrzymywali z nim związki, jak zdrajców ojczyzny karać postanowiono. A

Tymczasem wysłany do Carogrodu sekretarz królewski Zamojski 1), na samej granicy smutne napotkał widowisko. Był to dwór i przyjaciele Uchańskiego, zmarlego posła, którzy ciało jego prowadzili do ziemi ojczystej. Od nich powziął wiadomość, że Beglerbej z przed nią strażą silnie zbierającego się wojska, już do Sylistryi przyciągnął; za przybyciem do Carogrodu ważniejsze jeszcze doszły go wieści. Zawarty z Persami pokój, synowiec króla perskiego w zakład porcie dany; potężne działa, obozowe sprzęty, przeprawiono z Azyi do

') Grzymalczyk, później arcybiskup lwowski.