dimissa, ut nulla facta separatione mensæ Dominicæ, ad Christi sacrificium pertinente 1, sub eisdem veteribus sacramentis essent utrique, et ii scilicet qui in luce Domini ambulantes ejus præcepta servarunt, et ii qui justitiam respuentes ab eo deseri meruerunt: si hæc ergo sic intelligere vultis, quid dicturi estis, et quomodo alium prophetam intellecturi, qui vobis omnino hanc amputat vocem, tanta manifestatione clamantem, Non est mihi voluntas in vobis, dicit Dominus omnipotens, et sacrificium non accipiam de manibus vestris. Quia ab oriente sole usque in occidentem nomen meum clarum factum est in gentibus; et in omni loco sacrificium offertur nomini meo, sacrificium mundum: quoniam magnum nomen meum in gentibus, dicit Dominus omnipotens (Malach. 1, 10, 14.) Qua tandem voce tantæ rerum evidentiæ reclamatis? Quid vos amplius nimis impudenter extollitis, ut graviore ruina miserabilius pereatis? Non est mihi voluntas in vobis, dicit, non quicumque, sed Dominus omnipotens. Quid tantum de Abrahæ semine gloriamini, qui ubicumque auditis Jacob aut Israel,aut domum Jacob vel domum Israel, cum aliqua laude dici, contenditis hoc non potuisse dici, nisi de vobis ? cum Dominus omnipotens dicat, Non est mihi voluntas in vobis, et sacrificium non accipiam de manibus vestris. Certe hic negare non potestis, non solum illum non accipere sacrificium de manibus vestris, sed nec vos illi offerre manibus vetris. Locus enim unus est lege Domini constitutus, ubi manibus vestris sacrificia jussit offerri, præter quem locum omnino prohibuit. Hunc ergo locum quoniam pro vestris meritis amisistis, etiam sacrificium quod ibi tantum licebat offerri, in locis offerre aliis non audetis. Ecce omnino impletum est quod ait Propheta Et sacrificium non accipiam de manibus vestris.Nam si in terrena Jerusalem maneret vobis templum et altare, possetis dicere in eis hoc esse completum,quorum iniquorum inter vos constitutorum sacrificia Dominus non acceptat; aliorum vero ex vobis atque in vobis acceptare sacrificia, qui Dei præcepta custodiunt. Hoc non est cur possit dici,ubi nullus omnino vestrum est, qui secundum Legem, quæ de monte Sina processit, manibus suis sacrificium possit offerre. Neque hocita prædictum et impletum est, ut vos prophetica sententia respondere permittat, Quia manibus non offerimus carnem, sed corde et ore offerimus laudem, secundum illud in Psalmo : Immola Deo sacrificium laudis (Psal. XLIX, 14). Etiam hinc contradicit vobis, qui dicit, Non est mihi voluntas in vobis.

13. Deinde ne existimetis, non offerentibus vobis, nec illo accipiente de manibus vestris, Deo sacrificium non offerri; quo quidem ille non eget, qui bonorum nostrorum nullius indiget: tamen quia sine sacrificio non est, quod non illi, sed nobis utile esf, adjungit et dicit, Quia ab oriente sole usque in occidentem nomen meum clarum est factum in gentibus; et in omni loco sacrificium offertur nomini meo, sacrificium

Sic Mss. Editi vero pertinentis. Forte legendum, pertinentes sub eisdem veteribus, etc.

mundum: quoniam magnum nomen meum in gentibus, dicit Dominus omnipotens. Quid ad hæc respondetis? Aperite oculos tandem aliquando, et videte, ab oriente sole usque in occidentem, non in uno, sicut vobis fuerat constitutum, sed in omni loco offerri sacrificium Christianorum; non cuilibet deo, sed ei qui ista prædixit, Deo Israel. Unde alibi dicit Ecclesiæ suæ: Et qui eruit te. ipse Deus Israel, universæ terræ vocabitur (Isai. LIV, 5). Scrutamini Scripturas, in quibus putatis vos habere vitam æternam (Joan. v,59). Et profecto haberetis, si Christum in eis intelligeretis, et teneretis. Sed perscrutamini eas ipsæ testimonium perhibent de hoc sacrificio mundo, quod offertur Deo Israel; non ab una gente vestra, de cujus manibus non se accepturum prædixit; sed ab omnibus gentibus,quæ dicunt, Venite, ascendamus in montem Domini (Isai.11,3). Nec in uno loco,sicut vobis præceptum erat in terrena Jerusalem: sed in omni loco, usque in ipsam Jerusalem 1. Nec secundum ordinem Aaron, sed secundum ordinem Melchisedec. Christo enim dictum est, et de Christo tanto ante prædictum est, Juravit Dominus, etnon pænitebit eum, Tu es sacerdos in æternum secundum ordinem Melchisedec (Psal. CIX, 4.) Quid est Juravit Dominus; nisi,, inconcussa veritate firmavit? et qui est,non pœnitebit eum, nisi, hoc sacerdotium nulla omnino ratiosne mutabit? neque enim sicut hominem, pœnitet Deum: sed Dei dicitur pœnitentia, quamvis ab illo institutæ, rei cujusque mutatio, quæ credebatur esse mansura. Proinde cum dicit, Non pænitebit eum, Tu es sacerdos in æternum secundum ordinem Melchisedec, satis ostendit eum poenituisse, hoc est,eum mutare voluisse sacerdotium quod constituerat secundum ordinem Aaron; sicut de utroque videmus impletum. Nam et Aaron sacerdotium jam nullum est in aliquo templo, et Christi sacerdotium in æternum perseverat in cœlo.

:

14. Ad hanc ergo lucem Domini vocat vos Propheta, cum dicit Et nunc tu, domus Jacob venile ambulemus in luce Domini. Tu, domus Jacob, quam vocavit et elegit; non Tu, quam dimisit, Dimisit enim plebem suam,domum Israel. (Isai, 11, 5, 6). Quicumque inde venire vultis, ad hanc pertinebitis, quam vocavit ; illa carebitis, quam dimisit. Lux quippe Domini, in qua ambulant gentes, illa est de qua idem propheta diçit, Dedi te in lucem gentium, ut sis salus mea usque in fines terræ (Id. XLIX, 6). Cui hoc dictum est nisi Christo ? de quo impletum est, nisi de Christo ? Non est ista lux in vobis, de quibus identidem dictum est: Dedit illis Deus spiritum compunctionis; oculos, ut non videant; et aures, ut non audiant,usque in hodiernum diem (Rom. XI, 8). Non est, inquam, in vobis hæclux. ideo nimia cæcitate lapidem reprobatis,qui factus est in caput anguli. Ergo, Accedite ad eum, et illuminamini (Psal. xxx1i1, 6). Quid est, Accedite; nisi credite? Quo enim eatis, ut ad eum accedatis ; cum ille sit lapis de quo Daniel propheta dicit, quod crescendo tam

1 Apud Bedam, ad Hebr. 7, usque in ipsa Jerusalem id est, etiam in ipsa Jerusalem, in cœlo.

ac salutis. Quid ergo de me ipso dicam? Tu nondum christianus, qui hortatu meo, cum eos vehementer exsecrareris, vix adductus es ut audiendi tibi atque explorandi viderentur, qua, quæso alia re delectatus es, recordare,obsecro te, nisi magna quadam præsumptione ac pollicitatione rationum? Sed quia diu multumque de imperitorum erroribus latissime ac vehementissime disputabant,quod cuivis me⚫diocriter erudito esse facillimum, sero didici: si quid etiam suorum nobis inserebant, necessitate retinendum, cum alia non occurerent in quibus acquiesceremus, arbitrabamur. Itaque nobis faciebant quod insidiosi aucupes solent qui viscatos surculos propter aquam defigunt, ut sitientes aves decipiant. Obruunt enim,et quoquo modo cooperiunt alias quæ circa sunt aquas, vel inde etiam formidolosis molitionibus deterrent, ut in eorum dolos, non electione, sed inopia decidant.

3. Sed cur non ipse mihi respondeo, quod istæ lautæ ac lepidæ similitudines atque hujusmodi reprehensiones, in omnes qui aliquid docent, a quovis adversario effundi urbanissime ac dicacissime possunt? Sed ob hoc putavi aliquid tale inserendum litteris meis, ut eos admoneam, desinant talibus agere: ut quemadmodum ille ait, separatis nugis locorum communium, res cum re, causa cum causa, ratio cum ratione confligat(Cicero).Quare desinant dicere illud, quod in ore habent quasi necessarium, cum eos quisque deseruerit qui diutius audisset, Lumen per illum transitum fecit. Vides enim tu, mea maxima cura (nam de illis non nimis æstuo), quam hocinane et facillimum ad reprehendendum cuivis esse possit. Itaque hoc discutiendum dimitto prudentiæ tuæ. Non enim vereor ne me arbitreris inhabitatum lumine, cum vitæ hujus mundi eram implicatus, tenebrosam spem gerens, de pulchritudine uxoris, de pompa divitiarum, de inanitate honorum cæterisque noxiis et perniciosis voluptatibus. Hæc enim omnia, quod te non latet, cum studiose illos audirem, cupere et sperare non desistebam. Neque hoc eorum doctrinæ tribuo fateor enim et illos sedulo monere, ut ista caveantur.Sed modo medicere desertum lumine,cum ab bis omnibus umbris rerum me averterim,soloque victu ad valetudinem corporis necessario contentus esse decreverim,illustratum autem atque fulgentem fuisse, cum ista diligerem et his involutus tenerer, hominis est, ut mitissime dicam, minus acute considerantis res, de quibus loqui multum amat. Sed veniamus ad causam, si placet. CAPUT II. 4. Manichæi Vetus Testamentum reprehendunt apud imperitos. Nam bene nosti quod reprehendentes Manichæi catholicam fidem, et maxime VetusTestamentum discerpentes et diladiantes,commovent imperitos: qui profecto nesciunt quatenus sint accipiendailla, et quemadmodum hausta utiliter in venas quasi vagientium adhuc animarum medullasque descendant. Et quia sunt ibi quædam quæ

1 Editi, prope aquam. At Mss., propter aquam: eodem

sensu.

suboffendant animos ignaros et negligentes sui,quæ maxima turba est, populariter accusari possunt: defendi autem populariter, propter mysteria quæ his continentur, non a multis admodum possunt. Qui vero pauci hoc facere noverunt, non amant propatula el famigerula quædam in disputatione certamina et ob hoc minime noti sunt, nisi his qui cos instantissime requirunt. De hac igitur Manichæorum temeritate, qua Vetus Testamentum et catholicam fidem reprehendunt, accipe, obsecro, quæ me moveant. Opto autem ac spero te hoc animo accepturum, quo a me dicuntur. Scit autem Deus,cui nota sunt arcana conscientiæ meæ, nihil me in hoc sermone malitiose agere: sed ut existimo accipiendum esse, veri probandi causa cui uni rei vivere jam diu statuimus, et incredibili sollicitudine; ne mihi errare vobiscum facillimum fuerit, iter autem rectum tenere vobiscum sit, ne durius loquar difficillimum. Sed præsumo quod et in hac spe, qua spero vos viam sapientiæ mecum obtenturos, non me deseret ille cui sacratus sum:quem dies noctes que intueri conor; et quoniam propter peccata mea propterque consuetudinem plagis veternosarum opinionum sauciatum oculum animæ gerens, invalidum me esse cognosco,sæpe rogo cum lacrymis. Et quemadmodum post longam cæcitatem ac tenebras luminibus vix apertis,et adhuc lucem palpitando atque aversando, quam tamen desiderant, recusantibus, præsertim si eis solem istum quispiam conetur ostendere: ita mihi nunc evenit, non neganti esse ineffabile quiddam et singulare animæ bonum quod mente videatur; et me ad contemplandum nondum esse idoneum cum fletu et gemitu confitenti. Non me ergo deseret, si nihil fingo, si officio ducor, si veritatem amo, si amicitiam diligo, si multum metuo ne fallaris.

CAPUT III. - 5. Quadruplex scripturas Veteris Testamenti tractandi ratio. Historia et æliologia in Scripturis. Analogia. Allegoria. Lex non necessaria nisi iis quibus utilis est servitus ac timor. Mysteria in veteri Lege velata. Omnis igitur Scriptura, quæ Testamentum Vetus vocatur, diligenter eam nosse cupientibus quadrifaria traditur;secundum historiam,secundun ætiologiam, secundum analogiam, secundum allegoriam. Ne me ineptum putes, græcis nominibus utentem. Primum quia sic accepi, nec tibi hoc aliter audeo intimare quam accepi. Deinde tu quoque animadvertis, non esse harum rerum apud nos usitata nomina: quæ si fabricassem interpretando, essem profecto ineptior; si autem circumloquerer, minus essem in disserendo expeditus. Id tantum oro credas, quoquo modo errem, nihil a me inflato ac tumido fieri.Secundum historiam ergo traditur, cum docetur quid scriptum, aut quid gestum sit;quid non gestum, sed tantummodo scriptum quasi gestum sit. Secundum ætiologiam, cum ostenditur quid qua de causa vel factum vel dictum sit.Secundum analogiam,cum demonstratur non sibi adversari duo Testamenta, Vetus et Novum.Secundum allegoriam.cum docetur non ad litteram esse accipienda quædam quæ scripta

sunt, sed figurate intelligenda.

6. His omnibus modis Dominus noster Jesus Christus et Apostoli usi sunt. Nam de historia illud sumptum est, cum objectum esset, quod die sabbati discipuli ejus spicas evulsissent: Non legistis, inquit, quod fecit David, cum esuriret, et qui cum eo erant ; quomodo intravit in domum Dei, et panes propositionis manducavit, quos non licebat ei manducare, neque eis qui cum eo erant, nisi solis sacerdotibus (Matth. XII, 3, 4)? Ad ætiologiam vero illud pertinet, quod cum Christus prohibuisset uxorem abjici, nisl fornicationis causa, relatumque esset ab interrogantibus, Moysen libello dato repudii permisisse licentiam: Hoc, inquit, Moyses fecit propter dusitiam cordis vestri (ld. xix, 8). Hic enim causa reddita est cur illud a Moyse pro tempore bene permissum sit; ut hoc quod Christus præcipiebat, aliajam tempora demonstrare videretur. Horum autem temporum vices, atque ordinem mira quadam divinæ providentia dispositione digestum atque compositum, longum est explanare.

7. Jam porro analogiam1, qua utriusque Testamenti congruentia perspicitur, quid ego dicam usos fuisse omnes quorum auctoritati illi cedunt; cum secum ipsi considerare possint, quam multa soleant dicere immissa esse Scripturis divinis a nescio quibus corruptoribus veritatis? Quæ vox mihi semper quidem, etiam cum eos audirem, invalidissima visa est: nec mihi soli, sed etiam tibi (nam bene memini) et nobis omnibus, qui paulo majorem diligentiam in judicando habere conabamur, quam turba credentium. Nunc vero posteaquam mihi sunt exposita atque enodata multa, quæ me maxime movebant, ea scilicet in quibus illorum plerumque sejactat, et quo securius sine adversario, eo effusius exsultat oratio; nihil mihi videtur ab eis impudentius dici, vel ut mitius loquar, incuriosius et imbecillius, quam Scripturas divinas esse corruptas: cum id nullis in tam recenti memoria exstantibus exemplaribus possint convincere. Si enim dicerent eas sibi penitus accipiendas non putasse, quod ab his essent conscriptæ, quos verum scripisse non arbitrarentur; esset utcunque tergiversatio eorum rectior, vel error humanior. Hoc enim de illo libro fecerunt, qui Actus Apostolorum inscribitur.Quod eorum consilium, cum mecum ipse pertracto, nequeo satis mirari. Non enim sapientiam hominum in hac re, sed cor mediocre desidero. Tanta enim liber iste habet, quæ similia sint his quæ accipiunt, ut magnæ stultitiæ mihi videatur, non et hunc accipere, et si quid ibi eos offendit, falsum atque immissum dicere. Aut si talis oratio impudens est, sicuti est, cur in Pauli Epistolis, cur in quatuor Evangelii libris ea valere aliquid putant, in quibus haud scio an multo plura sint proportione, quam in illo libro esse potuerunt, quæ a corruptoribus interjecta credi volunt? Sed nimirum illud est quod mihi videtur, quod peto placidissimo et serenissimo judicio

1 In excusis analogia. In Mss. vero,analogiam. Refertur ad verbum,usos, quod cum accusandi casu non ineleganter jungitur. Sic ínfra, cap. 8, cujusmodi viam usus fuerim.

mecum consideres. Nosti enim quod auctoris suis Manichæi personam in Apostolorum numeruminducere molientes, dicunt Spiritum sanctum, quem Dominus discipulis se missurum esse promisit, per ipsum ad nos venisse. Itaque si illos Actus Apostolorum acciperent, in quibus evidenter adventus sancti Spiritus prædicatur (Act. 11, 2-4), non invenirent quomodo id immissum esse dicerent. Voluntenim nescio quos corruptores divinorum Librorum ante ipsius Manichæi tempora fuisse; corrupisse autem illos qui Judæorum legem Evangelio miscere cupiebant. Hoc autem de Spiritu sancto dicere nequeunt, nisi forte divinasse illos asserant, et posuisse in suis libris quod contra futurum aliquando Manichæum, qui Spiritum sanctum per se missum esse diceret, proferretur. Verum de Spiritu sancto alias planius aliquid eloquemur. Nunc ad hoc quod intenderam redeamus.

2

8. Nam et historiam Veteris Testamenti, et æliologiam, et analogiam in Novo Testamento inveniri, satis, ut puto, est demonstratum: de allegoria restat ostendere. Ipse Liberator noster in Evangelio allegoria utitur ex Vetere Testamento: Generatio, inquit, hæc signum quærit; non dabitur ei nisi signum Jonæ prophetæ. Sicut enim Jonas in ventre ceti tribus diebus et tribus noctibus fuit, sic et Filius hominis tribus diebus et tribus noctibus erit in corde terræ (Matth. XII, 39, 40). Nam quid ego de apostolo Paulo dicam, qui etiam ipsamExodi historiam futuræchristianæplebis allegoriam fuisse significat ad Corinthios Epistola prima? Nolo autem vos ignorare, fratres, quia patres nostri omnes sub nube fuerunt, et omnes per mare transierunt, et omnes in Moysen1 baptizati sunt, in nube et in mari: et omnes eumdem cibum spiritualem manducaverunt, et omnes eumdem potum spiritualem biberunt.Bibebant enim de spirituali consequente eos petra petra autem erat Christus. Sed non in pleribus eorum complacuit Deo: prostrati enim sunt in deserto. Hæc autem figuræ nostræ fuerunt, ut non simus cupidi malorum, sicut et illi concupierunt. Neque idola colamus. sicut quidam ex illis, sicut scriptum est: Sedit populus manducare et bibere, et surrexerunt ludere. Neque fornicemur, sicut quidam ex illis fornicati sunt, et ceciderunt una die viginti tria millia hominum. Neque tentemus Christum, sicut quidam eorum tentaverunt, et a serpentibus interierunt. Neque murmuremus, sicut quidam ex illis murmuraverunt, et perierunt ab exterminatore. Omnia autem ista in figura contingebant illis. Scripta autem sunt ad correptionem nostram, in quos fines sæculorum devenerunt (I Cor.x, 1-11). Est item apud Apostolum allegoria quædam, sane ad causam maxime pertinens, ideo quod ipsi eam in disputando proferre atque ostentare consuerunt. Idem enim Paulus dicit ad Galatas: Scriptum est enim quod Abraham duos filios habuit; unum de ancilla, et unum de libera: sed is quidem qui de ancilla, secundum carnem

1 Editi in Moyse. At Mss. juxta græcum, in Moysen. Sic infra consentientes græci veteres libri habent, Bibebant enim, ubi editi, Bibebant autem.

2 In Mss., prosequente eos petra.

Editi, beneplacuit Deo. At Mss., complacuit.