I. OGÓLNY RZUT OKA NA WYPADKI DZIEJOWE, DUCH WIEKU I LITERATURA EPOKI Litwa. Ró Ostateczna organizacja rządu i swobód w Polsce. żnowiercy. - Ludwik Andegaweński król węgierski i polski, umarł w r. 1382. Jeszcze zasada obieralności królow nie była w Polsce stanowczo wyrzeczona, jeszcze wola umiérającego równoważyła z wolą narodu, mianowany więc przez Ludwika i zaręczony z jego córką Marją 14-toletni Zygmunt książę luksemburgski, wspierany przez swoich opiekunów: Bodzantę arcybiskupa gnieźnieńskiego, Sędziwoja krakowskiego i Domarata poznańskiego starostów, wszedłszy do Polski, otrzymał w Poznaniu, Gnieźnie i Brześciu hołd monarsze należny. Ale wychowany w samowładnych zasadach młodzieniec, snadź nie umiał postępować z narodem wolnym jakim byli Polacy; oburzył na się surowością i dumą naród do tego nie przywykły, zniechęcił Ziemowita mazowieckiego ostatniego z rodu Piastów, a podżegany przewrotnemi radami Domarata, od boku swojego oddalić go nie chciał. Naród polski stanowczo odmówił mu korony; złożono w Radomsku zjazd (1382 roku) celem wybrania króla, i oto pierwsza w całém znaczeniu Elekcja. Między Ziemowitem jako Piastem a córkami zeszłego króla, długo się wahał wybór narodu, który się nakoniec ostatecznie zdecydował na rzecz Jadwigi, drugiéj córki Ludwika. Wybór ten był powodem wielu krwawych rozterków. Bodzanta wzniósł na tron i pozdrowił królem Ziemowita. Domarat, Konrad książę Oleśnicki, Henryk książę Głogowski i Ziemowit, pustoszyli kraj wojną domową. Jagiełło wielki książę litewski, naszedł Mazowsze z ogniem i mieczem, obległ i opanował Drohiczyn i snadź daléjby zapuścił swoje zgubne zagony, gdyby go nie odwołała wieść o napadzie Krzyżaków na Troki. Tymczasem Elżbieta matka Jadwigi zwlekała przybycie królowéj; już miano pomyśleć o wyborze króla, kiedy Jadwiga ze świetnym orszakiem zawitała na ziemię polską. Radośnie przyjęta, we dni kilka po przybyciu 1384 roku (w połowie października) koronowaną została. Dziewica-królowa polska, ponętną była partją dla młodych okolicznych książąt, naród zaś, a raczéj magnaci, pragnąc każdy mieć króla po swoich widokach, popiérali rozmaitych do jej ręki kandydatów. Jedni chcieli Władysława Opolskiego, drudzy Ziemowita Mazowieckiego, ale najbliższym sercu Jadwigi był młody Wilhelm syn Leopolda Austrjackiego, od dzieciństwa z nią zaręczony. Bóg wié czémby została Polska, gdyby sercu Jadwigi stało się wtedy zadosyć, ale Opatrzność w mądrości swojej przeznaczyła Jadwigę na większe cele. Oto na zamku krakowskim stają posłowie od pogańskiego wielkiego księcia Litwy, dwaj jego bracia Skirgiełło i Borys, oraz Hanko wielkorządca wileński, i w mowie swojej oświadczają: że Jagiełło wysłał ich z prośbą o rękę królowéj, obiecując wyrzec się z całym krajem bałwochwalstwa, wcielić Litwę do Polski, zwrócić wszystkich chrześcijańskich jeńców, odzyskać Szląsk, Pomorze i Prusy, dawniej od Polski oderwane. Niedługo wahała się Jadwiga pomiędzy uczuciami serca, a obowiązkami dla kraju i wiary. Przyjęto poselstwo Jagiełły, który w 1386 r. wspaniale wjechał do Krakowa, a 15 Lutego chrzest św. i imię Władysława przyjąwszy, poślubił piękną Jadwigę i został królem polskim. Ten piękny niesłychany w dziejach świata wypadek, pełen niezmiernego politycznego znaczenia, przysporzył Polsce kraj ogromny od morza do morza rozciągniony, zapewnił stanowcze przewagi w Europie, a ciemną i pogańską Litwę podniósł do rzędu krajów cywilizowanych, dając jej wyższą wiarę i oświatę. Król i królowa, biskupi, duchowieństwo czeskie i polskie, objeżdżali Litwę ucząc wiary i chrzcząc poganów. Ludzie światlejsi z przekonania, rodzina Jagiełły i magnaci dla widoków, a lud przez bojaźń i posłuszeństwo ślepe, śpieszyli przyjmować wiarę swiętą. Zagaszono religijne ogniska, wycięto poświęcone gaje i „z murów Wilna błysło znamię krzyża“. Z przyjęciem wiary chrześcijańskiej przez Litwę, stało się już niepotrzebne w Europie posłannictwo pruskich Krucygerow, którzy lubo byli osadzeni na Pomorzu w czystych celach chrześcijańskiej propagandy, wiadomo Bogu, ludziom i historji jak dopełniali swojego powołania. Wzrost ich dumnéj udzielnéj potęgi zależał jedynie na klęskach Litwy. Litwa teraz poczęła świetną przyszłość, zgubę więc swoję ujrzawszy dumni Za konnicy, poczęli się ratować to sianiem niezgód w domu dzieci Olgierda, to intrygami w Rzymie, to nakoniec otwartym bojem z Jagiełłą, Polską i Litwą. Ten ostatni krok przyśpieszył ich zgubę na polach Grünwaldu i Tannenberga w r. 1410. Nie mieliśmy dotąd czasu i zręczności szerzéj wykazać czém byli Krzyżacy, opiszmy tutaj pokrótce znane zresztą ich dzieje. Po Grünwaldskiéj klęsce znajdujemy ku temu najstosowniejsze miejsce, tak jak się nad grobem opowiadać zwykła biografja nieboszczyka. Cofnijmy się w epokę Piastów. Syn Kazimierza Sprawiedliwego Konrad (urodzony 1191, umarł 1247), dostawszy na swoję dzielnicę księstwo mazowieckie, objął w spadku zatargi pograniczne z sąsiadującymi pruskiemi bałwochwalcami, którzy poczuwszy swoję przewagę poczęli najeżdżać Mazowsze, palić zamki i domagać się hołdowniczéj daniny. Słaby, ulegający cesarzowi, stolicy Apostolskiej i własnym świeckim i duchownym magnatom, Konrad nie był w stanie oprzeć się Prusakom, a stosunki jego z Rzymem i cesarzem nieraz słabością okupione, to tylko zdziałały, że papież nakazał wojnę krzyżową na pogan. Ale chorągiew wojenna zgromadziła do Mazowsza pobożnych awanturników, otworzyła pole książętom do osobistych widoków, wystawiła kraj na łupieże wrogów i sprzymierzeńców, zalała krwią i zasypała popiołem, -a Prusacy postaremu napadali. Potrzeba było stałej i miejscowej od nich zapory; zamiast wyrobić doma potrzebne ku temu siły, niebaczny Konrad znowu zapotrzebował obcej pomocy. A słynęły wtenczas w Europie rozmaite rycerskie zakony, które obok zwyczajnych ślubów ubóstwa, czystości i posłuszeństwa, zaprzysięgały jeszcze walczyć z niewiernemi i o ile można starać się ich nawracać. |