433.

4. Beschränkung des Reformationsrechts der Reichsstände durch den konfessionellen Besitzstand d. J. 1624.

Art. V. §31. Hoc (sc. iure reformandi) tamen non obstante statuum catholicorum landsassii, vasalli et subditi cuiuscunque generis, qui sive publicum sive privatum Augustanae 5 confessionis exercitium a. 1624 quacunque anni parte sive certo pacto aut privilegio sive longo usu sive sola denique observantia dicti anni habuerunt, retineant id etiam imposterum una cum annexis, quatenus illa dicto anno exercuerunt aut exercita fuisse probare poterunt. Cuiusmodi annexa habentur institutio consistoriorum, ministeriorum tam scho10 lasticorum quam ecclesiasticorum, ius patronatus aliaque similia iura. § 32. Turbati aut quocunque modo destituti vero, sine ulla exceptione in eum, quo a. 1624 fuerunt, statum plenarie restituantur.

434. 5. Schutz der Religionsübung unter einem andersgläubigen Landesherrn. Art. V. § 34. Placuit porro, ut illi catholicorum subditi Augustanae confessioni ad15 dicti, ut et catholici Augustanae confessionis statuum subditi, qui a. 1624 publicum vel etiam privatum religionis suae exercitium nulla anni parte habuerunt, nec non qui post pacem publicatam deinceps futuro tempore diversam a territorii domino religionem profitebuntur et amplectentur, patienter tolerentur et conscientia libera domi devotioni suae sine inquisitione aut turbatione privatim vacare, in vicinia vero ubi et quoties volu20 erint, publico religionis exercitio interesse vel liberos suos exteris suae religionis scholis aut privatis domi praeceptoribus instruendos committere non prohibeantur. § 35. Sive autem catholici sive Augustanae confessionis fuerint subditi, nullibi ob religionem despicatui habeantur, nec a mercatorum, opificum aut tribuum communione, haereditatibus, legatis, hospitalibus, leprosoriis, eleemosynis aliisque iuribus aut commer25 ciis, multo minus publicis coemeteriis honoreve sepulturae arceantur. . sed in his et similibus pari cum concivibus iure habeantur, aequali iustitia protectioneque tuti. § 36. Quodsi vero subditus sua sponte e migrare voluerit aut a territorii domino iussus fuerit, liberum ei sit, aut retentis bonis aut alienatis discedere, retenta per ministros administrare et quoties ratio id postulat, ad res suas inspiciendas vel persequendas lites 30 aut debita exigenda, libere et sine literis commeatus adire.

435. 6. Suspension der Jurisdiktion katholischer Bischöfe über Evangelische.

Art. V. § 48. Ius dioecesanum et tota iurisdictio ecclesiastica cum omnibus suis speciebus contra Augustanae confessionis electores, principes, status (comprehensa libera imperii nobilitate), eorumque subditos, tam inter catho35 licos et Augustanae confessioni addictos, quam inter ipsos solos Augustanae confessionis status usque ad compositionem christianam dissidii religionis suspensa esto et intra terminos territorii cuiusque ius dioecesanum et iurisdictio ecclesiastica se contineat. (Doch Weiterbestand der geistlichen Iurisdiction dort, wo sie 1624 bestanden hatte, bezw. von evangelischer Seite anerkannt worden war).

40 436.

45

7. Gleichberechtigung der Reformierten neben den Katholiken und den Augsburgischen Konfessionsverwandten. DHHERING, Neue Beiträge z. Gesch. d. ev.-ref. Kirche i. d. preuß. brandenburg. Ländern, B 1787, 2, 58 ff.; CMIRBT, Religionsfreiheit in Preußen unt. d. Hohenzollern, Marb 97; HRICHTER, D. Verhandlungen üb. d. Aufnahme d. Reformierten i. d. Religionsfrieden auf d. Friedenskongreß zu Osnabrück, B 06.

Art. VII. § 1. Unanimi quoque caesareae maiestatis omniumque ordinum imperii consensu placuit, ut quicquid iuris aut beneficii cum omnes aliae constitutiones imperii

tum pax religionis et publica haec transactio in eaque decisio gravaminum caeteris catholicis et Augustanae confessioni addictis statibus et subditis tribuunt, id etiam iis, qui inter illos reforma ti vocantur, competere debeat. (Es folgen Bestimmungen über die Sicherung der im Lande bestehenden evang. Konfession im Fall des Uebertritts des Landesherrn zu der anderen evang. Konfession.)

437.

8. Die im Deutschen Reich geduldeten Religionen. Art. VII. § 2. Praeter religiones super nominatas nulla alia in sacro imperio Romano recipiatur vel toleretur.

438. 9. Sicherung des Religionsfriedens gegen Einwände.

5

Art. XVII. § 3. Contra hanc transactionem ullumve eius articulum aut clausulam 10 nulla iura canonica vel civilia, communia vel specialia, c o n ciliorum decreta, privilegia, indulta, edicta, commissiones, inhibitiones, mandata, decreta, rescripta, litispendentiae, quocunque tempore latae sententiae, res iudicatae, capitulationes caesareae et aliae, religiosorum ordinum regulae aut exemtiones, sive praeteriti sive futuri temporis protestationes, contradictiones, appellationes, investiturae, 15 transactiones, iuramenta, renuntiationes, pacta sive dedititia sive alia, multo minus edictum a. 1629 vel transactio Pragensis cum suis appendicibus aut concordata cum pontificibus aut interimistica anni 1548 ullave alia statuta sive politica sive ecclesiastica decreta, dispensationes, absolutiones vel ullae aliae, quocunque nomine aut praetextu excogitari poterunt, exceptiones unquam allegentur, audiantur aut admittantur, 20 nec uspiam contra hanc transactionem in petitorio aut possessorio seu inhibitorii seu alii processus vel commissiones unquam decernantur.

439.

Papst Innocenz X. (1644-1655).

1. Verdammung einer Gleichstellung der Apostel Petrus und Paulus. Dekret der congr. Rom. et universalis inquisitionis coram sanctissimo d. Innocentio X., 24. Jan. 1647: 25 Index librorum prohibitorum Alexandri VII., Rom 1664, Dekret Nr. 52, 357. REUSCH, Index II 1, 447. 451; BANGEN, Röm. Curie 98.

Antoine Arnauld hatte De la fréquente communion (1643), 4. Ed. 1644, Préface 27 geschrieben: Petrus und Paulus haben Buße getan,,de sorte que l'on voit dans les deux chefs de l'église qui n'en sont qu'un, le modèle 30 de la pénitence. vgl. die lat. Ausgabe von 1647: Ita in duobus supremis ecclesiae verticibus, qui unicum efficiunt, poenitentiae qualis a nobis descripta est, illustriorem atque expressiorem formam intuemur.

Dieser Satz gab zu Verhandlungen Anlaß, die zu folgender Entscheidung der congregatio s. Romanae et universalis inquisitionis führten:

35

Sanctissimus, relata unanimi theologorum ad hoc specialiter deputatorum censura, et auditis votis eminentissimorum et reverendissimorum dd. cardinalium generalium inquisitorum, propositionem hanc: s. Petrus et s. Paulus sunt duo ecclesiae principes, qui unicum efficiunt; vel: sunt duo ecclesiae catholicae coryphaei ac supremi duces summa inter se unitate coniuncti; vel: sunt geninus universalis ecclesiae vertex, qui in unum 40 divinissime coaluerunt; vel: sunt duo ecclesiae summi pastores ac praesides, qui unicum caput constituunt, ita explicatam, ut ponat omnimodam aequalitatem inter s. Petrum et s. Paulum sine subordinatione et subiectione s. Pauli ad s. Petrum in potestate suprema et regimine universalis ecclesiae, haereticam censuit et declaravit.

45

5

440. 2. Protest gegen den Westfälischen Frieden.

Bulle,,Zelo domus dei" v. 20. Nov. 1648: BR XV, 603 ff. — K. Ferdinands III. Verbot der Publikation dieser Bulle in Oesterreich u. Deutschland: PHILLIPPS § 141, III 477; MKоCH, Gesch. des deutschen Reichs unt. Ferdinand III., 2 Bde., W 65. 66.

§ 1. Sane cum intimo doloris sensu accepimus, quod per complures unius Osnabrugis die 6. augusti praesentis anni 1648.. necnon alterius pacis monasterii Westphaliae die 24. octobris eiusdem anni 1648. . articulos gravissima religioni catholicae, divino cultui, sedi apostolicae et Romanae, ac inferioribus ecclesiis ordinique ecclesiastico ac iurisdictionibus, autoritatibus, immu10 nitatibus, libertatibus, exemptionibus, privilegiis, rebus, bonis ac iuribus illorum illata fuerunt praeiudicia. Etenim pactionibus partim utriusque, partim alterius pacis huiusmodi inter alia bona ecclesiastica, alias ab haereticis occupata, illis eorumque successoribus in perpetuum addicuntur. Haereticis Augustana e, ut vocant, confessionis liberum suae haereseos exercitium in 15 plerisque locis permittitur, et locorum pro aedificandis ad hunc effectum templis assignatio promittitur ipsique cum catholicis ad publica munia et officia ac ad nonnullos archiepiscopatus, episcopatus aliasque dignitates et beneficia ecclesiastica, precumque primariarum eidem Ferdinando regi in imperatorem electo a praefata sede apostolica concessarum participationem admittuntur. Annatae, iura palatii, confirmationes, menses papales, 20 et huiusmodi iura, ac reservationes in bonis ecclesiasticis dictae confessionis Augustanae excluduntur. Confirmationes electionum seu postulationum praetensorum archiepiscoporum, episcoporum aut praelatorum eiusdem confessionis potestati saeculari attribuuntur. Plures archiepiscopatus et episcopatus, monasteria, praepositurae, balliviae, commendae, canonicatus et alia beneficia, et bona ecclesiastica principibus haereticis eorumque haeredi25 bus, etiam sublata denominatione ecclesiastica, in feudum perpetuum sub dignitatis saecularis titulo conceduntur. Contra pacem huiusmodi ullumve eius articulum nulla iura canonica vel civilia, communia vel specialia, conciliorum decreta, religiosorum ordinum regulas, iuramenta, aut concordata cum Romanis pontificibus, ullave alia statuta, sive politica sive ecclesiastica, decreta, dispensationes, 30 absolutiones, aut alias exceptiones allegari, audiri vel admitti debere disponitur. Numerus septem electorum imperii olim apostolica autoritate praefinitus sine nostro et sedis praefatae beneplacito augetur et octavus electoratus in favorem Caroli Ludovici comitis palatini Rheni haeretici instituitur; aliaque multa, quae pudet referre, orthodoxae religioni sedique praefatae ac Romanae, 35 et inferioribus ecclesiis caeterisque praemissis summopere praeiudicialia et damnosa decernuntur.

§ 3. Attamen quo efficacius praemissorum indemnitati consultum sit, pro commissi nobis ex alto pastoralis officii debito providere volentes ex certa scientia et matura deliberatione nostris deque apostolicae potestatis plenitudine praedictos alterius seu utrius40 que pacis huiusmodi articulos caeteraque in dictis instrumentis (sc. pacis Osnabrugensis) contenta, quae catholicae religioni, divino cultui, animarum saluti, eidem sedi apostolicae Romanae et inferioribus ecclesiis ac ordini et statui ecclesiastico illorumque personis, membris, rebus, bonis, iurisdictionibus, autoritatibus, immunitatibus, libertatibus, privilegiis, praerogativis et iuribus quibuscun45 que quomodolibet officium seu praeiudicium, etiam minimum, afferunt aut inferre seu intulisse et alias nocere seu nocuisse quoquomodo dici, intelligi, praetendi vel censeri possent, cum omnibus inde secutis et quandocunque sequendis ipso iure nulla, irrita, invalida, iniqua, iniusta, damnata, reprobata,

esse

inania viribusque et effectu vacua omnino fuisse e t et perpetuo fore neminemque ad illorum et cuiuslibet eorum etiamsi iuramento vallata sint, observantiam teneri atque perinde ac si nequaquam emanassent pro non exstantibus et non factis perpetuo haberi debere tenore earundem praesentium decernimus et declaramus. Et nihilominus ad abun- 5 dantiorem cautelam, articulos praefatos aliaque praemissa, potestatis plenitudine damnamus, reprobamus, irritamus, cassamus, annullamus viribusque et effectu evacuamus et contra illa deque eorum nullitate coram deo protestamur.

441. 3. Verdammung der Irrtümer des Cornelius Iansenius 1. Konstitution,,Cum occasione" v. 31. Mai 1653: BR XV 720 f. HREUCHLIN, Gesch. v. Port 10 Royal, 2 Bde., Hamb u. Go 39, 44; HERGENRÖTHER III 386 ff.; KL VI 1217 ff.; RE VIII 589 ff.; HARNACK III 740 ff.; ELTHHENKE, Neuere Kirchengeschichte, hrsg. v. WGASS II, Ha 78, 103 ff.

Cum occasione impressionis libri, cui titulus Augustinus Cornelii Iansenii, episcopi Iprensis, inter alias eius opiniones orta fuerit, praesertim in Galliis, controversia 15 super quinque ex illis: complures Galliarum episcopi apud nos institerunt, ut easdem propositiones nobis oblatas expenderemus, ac de unaquaque earum certam et perspicuam ferremus sententiam.

(§ 1.) Tenor vero praefatarum propositionum est prout sequitur: 1. Aliqua Dei praecepta hominibus iustis volentibus et conantibus, secundum praesentes quas habent 20 vires, sunt impossibilia; deest quoque illis gratia, qua possibilia fiant; 2. Interiori gratiae in statu naturae lapsae nunquam resistitur; 3. Ad merendum et demerendum in statu naturae lapsae non requiritur in homine libertas a necessitate, sed sufficit libertas a coactione; 4. Semipelagiani admittebant praevenientis gratiae interioris necessitatem ad singulos actus, etiam ad initium fidei, et in hoc erant haeretici, quod vellent eam gratiam 25 talem esse, cui posset humana voluntas resistere vel obtemperare; 5. Semipelagianum est dicere, Christum pro omnibus omnino hominibus mortuum esse aut sanguinem fudisse. (§ 2.) Nos quibus inter multiplices curas, quae animum nostrum assidue pulsant, illa in primis cordi est, ut ecclesia Dei nobis ex alto commissa, purgatis pravarum opinionum erroribus, tuto militare, et tamquam navis in tranquillo mari sedatis omnium tem- 30 pestatum fluctibus ac procellis secure navigare, et ad optatum salutis portum pervenire possit, (§ 3) pro rei gravitate, coram aliquibus s. R. e. cardinalibus ad id specialiter saepius congregatis, ac pluribus in sacra theologia magistris, easdem quinque propositiones, ut supra, nobis oblatas fecimus singulatim diligenter examinari, eorumque suffragia tum voce tum scripto relata mature consideravimus, eosdemque magistros, variis coram nobis 35 actis congregationibus, prolixe super eisdem ac super earum qualibet disserentes audivi

mus.

(§ 5.) Cum autem ab initio huiuscemodi discussionis ad divinum implorandum auxilium multorum Christi fidelium preces, tum privatim, tum publice indixissemus, postmodum iteratis eisdem ferventius, ac per nos sollicite implorata sancti spiritus assistentia, 40 tandem divino numine favente ad infra scriptam devenimus declarationem et definitionem: Primam praedictarum propositionum Aliqua dei praecepta etc.: temerariam, impiam, blasphemam, anathemate damnatam et haereticam declaramus, et uti talem damnamus. Secundam Interiori gratiae etc.: haereticam declaramus, et uti talem damnamus. Tertiam Ad merendum et demerendum etc. haereticam declaramus, 45 et uti talem damnamus. - Quartam Semipelagiani admittebant etc. falsam et hae

5

reticam declaramus, et uti talem damnamus. Quintam Semipelagianum est dicere etc. falsam, temerariam, scandalosam, et intellectam eo sensu, ut Christus pro salute duntaxat praedestinatorum mortuus sit, impiam, blasphemam, contumeliosam, divinae pietati derogantem et haereticam declaramus, et uti talem damnamus.

(§ 5.) Mandamus igitur omnibus Christi fidelibus utriusque sexus, ne de dictis propositionibus sentire, docere, praedicare aliter praesumant, quam in hac praesenti nostra declaratione et definitione continetur, sub censuris et poenis contra haereticos et eorum fautores in iure expressis. (§ 6.) Praecipimus pariter omnibus patriarchis, archiepiscopis, episcopis aliisque locorum ordinariis, nec non haereticae pravitatis inquisitoribus, 10 ut contradictores et rebelles quoscunque per censuras et poenas praedictas caeteraque iuris et facti remedia opportuna, invocato etiam ad hoc, si opus fuerit, auxilio brachii saecularis, omnino coerceant et compescant. (§ 7.) Non intendentes tamen per hanc declarationem et definitionem super praedictis quinque propositionibus factam approbare ullatenus alias opiniones, quae continentur in praedicto libro Cornelii Iansenii.

15 442. Papst Alexander VII.: Verbot einer französischen Uebersetzung des Missale Romanum (1661).

Breve,,Ad aures nostras" v. 12. Jan. 1661: Acta sanctae sedis, vol IX, Rom 77, 531.

Ad aures nostras ingenti cum animi nostri moerore pervenit, quod in regno Galliae quidam perditionis filii in perniciem animarum novitatibus studentes et ecclesiasticas sanctiones et praxim 20 contemnentes ad eam nuper vesaniam pervenerint, ut missale Romanum latino idiomate longo tot saeculorum usu in ecclesia probato conscriptum ad Gallicam vulgarem linguam convertere, sicque conversum typis evulgare, et ad cuiusvis ordinis et sexus personas transmittere ausi fuerint, et ita sacrosancti ritus maiestatem latinis vocibus comprehensam deiicere et proterere ac sacrorum mysteriorum dignitatem vulgo exponere temerario conatu tentaverint. Nos. . quemadmodum 25 novitatem istam perpetui ecclesiae decoris deformatricem abhorremus et detestamur, ita missale praedictum Gallico idiomate a quocunque conscriptum vel in posterum alias quomodolibet conscribendum et evulgandum. . perpetuo damnamus, reprobamus, interdicimus.

30

443.

Testakte v. 12. März 1672: Jeder öffentliche Beamte in England hat den Schwur zu leisten und zu unterzeichnen, daß er nicht an die röm.-kath. Transsubstantionslehre glaubt.

An Act for preventing dangers which may happen from popish recusants: The Statutes of the Realm V 1819, 782 ff. JLINGARD, Hist. of England XII, P 29, 294 ff.; THVSHORT, Hist. of the Church of England, Lo 38; LRANKE, Engl. Geschichte 4, B 63, 411 ff. Aufhebung d. Testakte 13. April 1829; RPAULI, Gesch. Englands, 1, L 64, 434 ff.; ABELLESHEIM, KL XĨ 35 1427 ff.; HERGENRÖTHER III 507. 849; BLÖTZER, D. Katholikenemanzipation in Großbritannien und Irland, Fr 05; Encyclopaedia Britannica XXVI11, Cambridge 11, 665 f. (1) For preventing dangers which may happen from Popish Recusants and quieting the minds of his Majestyes good Subjects Bee it enacted. . . That all and every person or persons as well Peeres as Commoners that shall beare any Office or Offices Civill or 40 Military or shall receive any Pay, Salary, Fee or Wages by reason of any Patent or Grant from his Majestie... shall personally appeare... in his Majestyes High Court of Chancery or in his Majestyes Court of Kings Bench and there in publique and open Court... take the severall Oathes of Supremacy and Allegiance... before the first day of August 1673... and shall alsoe receive the Sacrament of the Lords 45 Supper according to the Usage of the Church of England ... in some Parish church upon some Lords day commonly called Sunday immediately after Divine Service and Sermon. (2) Für die später Angestellten wird hinzugefügt: And every of the said persons in the respective Court, where he takes the said Oathes