VII. Jam vero de tempore quo scripti fuere iidem libri adversus Arium, ab ipso Victorino erudimur. In iis enim loquens de concilio Nicæno (2): Probatum illud, ait, ab imperatore (Constantino) imperatoris nostri (Constantii) patre. Eos itaque libros scribebat auctor, dum etiamnum rerum potiebatur Constantius; sub quo item principe ipsum adhuc ethnicum claruisse, superius ex Hieronymo intelleximus. Quin et aliam temporis notationem signat ibidem Victorinus, ubi rursus concilii Nicæni mentionem injiciens, illud ante XL annos celebratum tradit (3). Quum autem idem concilium habitum fuerit anno cccxxv, hæc igitur litteris consignabat auctor anno CCCLXV, imperante Valentiniano, si rectam annorum VI. Jure itaque modo laudatis opusculis libros IV, A datum Simonium, plura dabit Joannes Millius (1). adversus Arium subjecimus, more dialectico scriptos et valde obscuros, judice Hieronymo (1), qui nisi ab eruditis non intelliguntur. His præfixum est Candidi epistolium Victorino inscriptum, cui Arianus ille Arii epistolam ad Eusebium Nicomediencem intexuit, ab Epiphanio (2), Theodorito (3) et Nicephoro (4) recitatam. Id vero non agnovisse viros doctos qui veterum Patrum bibliothecas cousarcinarunt, est quod miremur; eamdem scilicet epistolam libris IV Victorini præmittentes quidem, sed nulla distinctione neque ulli certo auctori tribuentes. Hanc autem Arianam epistolam ab amico suo Candido postulasse ipsummet Victorinum, et quo consilio postulasse, ex codem comperimus. Sic enim ille Candidum snum allocutus (5) Quæ proposita atque tractata abs te B rationem inierit. Utrumque porro Victorini locum probe animadvertit Baronius, qui de posteriore verba faciens (4) Annorum XL numerum, inquit, si quis velit ad exactum referre calculum, dicendum esset Victorinum nonnisi Domini anno sexagesimo quinto post trecentesimum eos libros scripsisse, quo expletur numerus ille quadragenarius a dicto Nicæno concilio. Quamobrem sic ipse expressisse numerum illum intelligi posse videtur, non ut ea obiter traclans certum voluerit annorum numerum consignasse, sed quod post tertium annorum denarium quartus jam volveretur. Hæc vir summus. Aliter tamen censet Gothofredus (5); qui Victorini verba, ante XL annos tantum abesse putat, deductiorem, seu minorem quadragesimo numerum significent, ut contra sunt (o amice Candide) quamquam ut oportuit dissoluta sunt; tamen idcirco ista ex EORUM EPISTOLIS audire voluimus : ut dum hæc omni confutatione convincimus, illa quoque ex istorum confutatione vincamus. Cæteruin admonere nostra interest, in horum IV librorum inscriptione ac in præcedentis Confutatorii titulo, secutos nos fuisse veteres editos, in quibus Victorinus Vir Consularis, ab re tamen, dicitur; quum mss. sigla V. C. reddendæ agnoscantur Vir Clarissimus, neutiquam vero Consularis, ut recte advertit Tillemontius (6). Atque ita sane cum in fronte collectionis operum ejusdem auctoris, tum etiam alibi nosmet ipsi rescripsimus. Neque vero heic omittendum quod admonuit Brasichellensis (7), caute nimirum hosce libros esse legendos, in quibus nonnulla duriuscula C etiam ulteriorem suadeant. Qua de re nonnulla obserminusque ad catholicam regulam expensa reperire est, quorumque auctorem, ut ait Petavius (8), GXOTIVOV non minori jure, quam leraclitum illum, cognominare possis. Verum in hanc sententiam legas maxime velim, quæ ad Marium Victorinum ab ejusdem Petavii censura vindicandum lifteris tradiderunt viri docti, qui S. Zenonis Veronensis episcopi Sermones eruditis dissertationibus illustrarunt (9). Cæterum nemo inficias ierit, exemplaria edita mendis passim foedata circumferri, nonnisi alicujus vetustioris codicis tollenda, cujusmodi est ille Claromontanus septingentorum annorum, cujus meminit Simonius (10) cui tamen malo mederi studens qui primus eos libros evulgavit, aliquot emendationes margini : vat Tillemontius (6): qui tamen laboris impatiens, Victorini locum a Baronio excitatum consulere haud sustinuit, Sic enim ait: Pour le premier livre sur la Trinité d'où Baronius le cite, il est trop long pour les y chercher (ces 40 ans) › Cæterum monendus heic est lector, probam Victorini lectionem, ante XL annos exstare in una Hæreseologia Joannis Heroldi (7), ubi occurrunt libri v ejusdem auctoris adversus Arium; qua ex editione illam hauserit Baronius : nam cæteræ quæ insecutæ sunt in duabus veterum Patrum bibliothecis parisiensibus (8) mendose legitur ante 11 annos; quem quidem numerum litteris sic expressum undecim, exhibet quoque postrema Lugdunensis (9); quemadmodum et nostra (10), ad eas Heroldi ad manus non esset: ubi propterea restituen adlevit, quas ad limbum pro more nostro subjecimus, D videlicet editiones exacta, quod tum Hæreseologia pauculis etiam nostris intextis. De potioribus vero Novi Fœderis locis a Victorino excitatis, præter lau (1) Hieron. de Vir. illustr. cap. 101. (2) Epiph. Hær. 69, § 6. (3) Theodor. Ilist. eccl. lib. 1, cap. 5. Nicep. Hist. eccl. lib. vi, cap. 9. (5) Vict. lib. 1 adv. Ar. § 1. (6) Tillem. Mem. eccl. tom. x, p. 401, not. 1. (7) Brasich. Index libror. expurg. tom I. pag. 121. (8) Petav. de Trinit. lib. 1 cap. 5, pag. 30 et 103. (9) Bellerin. ad S. Zenon. Dissert n cap. 1, § 8, pag. 85. (10) Simon. Critiq. de la Bibl. des aut. eccl., tom. 1, p. 64. (1) Mill. Prolegom. ad N. Testam. Gr. pag. 74. num. 778. (2). Victor. lib. n adv. Ar. § 9, in fin. (4) Baron. ad ann. 362, § 301. (5) Gothofr. Cod. Theod. Tom. vi, part. 1, pag. 275 edit. nov., al. 251. (6) Tillem. Mem. eccl. tom. x, pag. 799, not. 4, sur S. Simplicien. (7) Hæres. Herold. pag. 186 edit. Basil. 1556. (9) Bibl. PP. Lugd. tom. iv, p. 261, h. dus numerus XL, qui caligantibus oculis facili lapsu A Sequuntur flymni in de Trinitate ametri et anarythmi: in x perverti potuit; ex quo deinceps manavit numerus ille arabicus 11 et alter undecim syllabatim exaratus. Sed ut in viam regrediamur, illud præterea de hoc Victorini opere animadvertendum fuerit, librum fortasse desinere cum professione fidei quæ extat cap. XLVII, clauditurque his verbis: Gratia et pax a Deo patre et filio ejus Jesu Christo Domino nostro, sic ista confitenti in omnia sæcula sæculorum. Atque hujusmodi conjectura ex iis confirmari posse videtur, quæ habet auctor sub initium cap. 54 ejusdem libri 1, ubi sic: Dictum, inquit, de istis est in LIBRO QUI ANTE ISTUM. Verum ab editis non discessimus, id tantum annotasse contenti. VIII. Libris IV adversus Arium subjicimus opusculum de ouoovoi recipiendo, quod jure optimo vide- B tur existimasse laudatus Gothofredus, nihil aliud esse quam Epitomen prædictorum iv librorum, posterius proinde ab auctore scriptum ; quod tamen in antea vulgatis post Hymnum 1 perperam collocatur. caute quidem legendi; in nonnullis enim, judice Launoio (1), interpretem benignum exigunt, ut vi dere est apud Brasichellensem (2). Ad Carmen vero quod spectat de septem fratribus Macchabæis, Victorino nostro antea tributum ; illud vero prætermittendum duximus cum viris eruditis Joanne a Bosco (3), Barthio (4), Labbeo (5), Oudino (6) et Balleriniis (7); qui complurium codicum mss. auctoritate ducti, carmen illud potius sancto Ililario episcopo Arelatensi, quam Victorino Afro adscribendum existimant. (1) Laun. de Victor. opp. tom. II, part. 1, pag. 648. (5) Labb. Dissert. de Script. eccl. tom. 11, p. 468. num. 4. DUO PRINCIPIA MANICHÆORUM, ET DE VERA CARNE CHRISTI. 1. Loqui ei, qui jam olim multa lectione, continui C propter ea quæ in se sunt arguat et objurget. Sed ne hæc dicendo increpem potius quam respondeam, si moverint, post dicentur : modo accipe quæ quæsisti. II. Valere et licere nobis quærere de his ultra quæ nos atque mundum sunt, cum pene ipsi nobis simus incogniti, amens est et insanum, verique periculi ambigere unde et quomodo, vel a quo sis, eum esse te et cum carne haberi non audeas dubitare, videasque perspicue in mundo te degere, et tui conditoris ope, cum ei es tamen obtemperans, liberari: habeasque confessum quod Salvator unus sit, et quod ab uno factore sis paveas confiteri, dividens quidem alterum factorem carnis, animæ alterum conditorem. Dicimus igitur hæc imaginantes quod mundo uterque dominantur, et facturam suam in homine custodiunt: laboris vigiliis indefessis, tenuerit quid ad fidem legis debeat confiteri, errantis est, Justine, sed amantis. Unde ego malui quanti te habeam pandere, et libenter accepi id me apud te laborasse, uti præintelligeres adhuc tibi esse requirendum quod Manichæus, et ut is Andreas actibus eloquitur, atque Thesauro revelavit. Quo ego conventus adtente disquiro vere hæc diceres, necne: diversa contrariaque nobis ab uno esse principio, disserendum habens pro voto, eadem non abnui respondere. Volo autem, faxis frater, operæ esse pretium hunc laborem. Libellum frequenter relege destinatum, et ipse volvendo quæ dicuntur altioris inquisitionis secreto penetra vel indaga. Vincit enim verba visus interior, et abditum immensi etiam ipsius mentis suspiciones fastigat et D insistens pariter ne dispereat quod de suis regnis decæcat, quibus cum pie et reverenter quæritur, lectat potius quam terrere intelligitur. Namque homo uterque victurus, cum unum principium esse sanctæ mentis intentio percontatur, caroque hæc nostra, quam abditis cum herbis et graminibus quæ diligitis, unum eundemque suum ac totius mundi, prout sibi est agere, veneratur auctorem. Admirans autem ego ipse, et obstupescens pertinax tuum consilium, quod carnem oderis, et gramina venereris, nondum scio utrum hæc ab uno an diversis fatearis. Quod si ab uno dices, quid incidas vides: si ab altero, incautum est alterius propter alia laudare factorem, suum vero quisque perfecit. Respuit hæc sol præclarus, et casta virginitas atque gloriosus siderum chorus, totiusque mundi omnis hæc fabrica refutat atque abjicit, originem sibi a duobus diversis et duobus ingenitis obvenire. Violatur enim profanis sensus nebulis, si tantus splendor fulgoris immensi antiquioribus tenebris atque earum parte consistat. Sic enim contingit ut ex ipsis sol sit, si de duobus principiis omnis mundus ut esset accepit. Plane quia nostrum non est in his intelligentiam detinere, atque in hac sensus peregrinatione consistere, fugimus et horremus eum, cujus etiam ipsi victores sumus, a se esse confiteri. Deni que capias desidero, quale est dicere carnem absque A tu intuens recordaris. Illa vero, illa immensa et a eo esse a quo exordium cuncta sumpserunt : eamque in regnis superioribus habitare, ubi est illa virginitas memorata, gloria, lux prædicata: quæ quia in Christum inde descendit, ibi non esse non potest æstimari. Inde enim est Christo habere carnem, cum de Maria dicere tua non patitur veneratio. Dicemus ergo ab altero esse quod Deum sumpsit? Quid agendum erat sumpturo, si non qui est conditor fabricaret? Ac si composuit, numquid est digna mereri? semetipsis, ipsa carere similitudine, comparatione viduari, exemplo deficere nemo dubitabit: quo cogitur confiteri, et ad id urgetur artari nostræ intentionis ingressio ad illa excelsi abdita indefessis finibus meantia, ad secretius secretorum penetrare venerandum rerum, sola quidem quantum tamen valet natura, quantum sermo sufficit fari, aggredi, attingere vel tentare. Et ideo immenso quid erit simile jam requiro. V. Dicito, si vales, qui compationibus fidem largiens consecutum te credis per imaginum umbras veritatem. Sed ut video deficis non tu, Justine, rebus, quam tibi res. Atque si, ut aisse soles et nunc dicis aliud regnum, numquid hoc est aliud nescio quod III. Ilic, ut video, laudatur inventor et conditor, si in ca dignata est æternitas habitare. Si autem alia illa caro quæ in Christo, non tamen antiquior, et Deus factor posterior invenitur. Si antiquior, cur ipsa in mundo non est, et cur in cœlo est, ubi carneus nullus est? Et si ipsa in mundo non est quae in Christo, unde in regnis alie- B regnum quod et immensum? Sed non video convenis externis oris obvenit creatura? aut unde hic animæ copulatur? aut quare valet tam frequenter sibi animas captivare, ut pene plus potens in regnis pareat alienis? et quid laborat auctor interioris hunc interiorem e carne liberare? aut cur unde liberandus erat, eum ut clauderetur admisit? Certe totum bic quod mundus est regnum est veritatis et lucis, et qui factor ejus est dominatur. Si in hoc omni proprio sibi regno unum est alterius quod caro dicitur, hæcque sola tantum possit et valeat, ut impulsa ejus anima jactetur fluctuans et fatigata languescat, quantus in suis regnis esse possit qui factor carnis est intuemur. Si enim hoc regnum quod mundus omnis est, ejus esse capiamus, a quo carnem credimus ministram ejus; dicemus solem, et illum chorum, ac virginem C singularem, e latebrarum fonte claruisse. Quod ego quidem libens amplector, et elata lætitia gaudeo profiteri, unum his omnibus conditorem, cumque quem lucem esse, et veritatem, atque totum haberi fas sit, piæ inquisitionis secreto causa curæ penetrantis agnitum venerari. Ita habere exsultantis animæ recordatio elevat sensus, et omnes curas spiritus fluctuantis festis rationum causis origo melior consolatur. Quidquid sæcula dicuntur, aut regna numerantur, mundi babentur, quidquid omni prisco prius antevenit unum esse, existere singularem, quodque immensum baberi eo colligitur, quod totum sit, sed unus dica. tur. vel IV. Aliter quidem, Justine, quod ipse est, aliter nire ut immensum dicatur, si esse et alteri non negatur: ubi enim incipit esse alteri, illic deficit finis alterius, et neuter est infinitus. Quod si ita est ut finitum sit, a quoquo ipsorum esse respuo vel abutor. Tamen quia ab altero sumus, et mundus a se non est, quique quantusvis sit, est tamen finitus, si non cæleris, utique vel factori: adeo infinitum factorem ejus sacrosanctum est confiteri. Ergo omnia quæ in mundo sunt, ea quæque sunt quod ipse mundus est, ab eo esse principio intueor et cognosco, quod unum et solum a se ipso in se sibi est, quodque immensum totumque infinite porrigitur, et eo meat ut non sit atque deficiat, ubi alteri esse sit vel existere aut haberi aliud nequit esse quod tamen externum sit vel divisum, fiatque æmulum aut consistat inimicum, quod in suis positum et commanens vinci recipiat, et post captivetur, atque intra victoris regna adsit attractum, translatumque ibi esse desina!, cesset ubi ei esse fuerit ante bellum. Certe si in eo adhuc est, adhuc superatum non est ac si est, forte reparetur. Quoto id numero fiet? quantis sæculis pugna ista durabit? quando cessabit? ex stinctus aut si jam victus est, in suis non est : et usquam est ? quin immo ei esse jam desit et cessat. Ita et omnia quæ ejus erant cum suo fonte perierunt, atque sublata sunt. Si perierunt, nulla ejus unquam sunt et caro quæ est, non ejus est, sed illius qui vicit potius. VI. Tu forte malis victorem istum tropæum sibi ad quæ ab ipso. Quod ipse est unum est, totumque est D sua regna vexisse ex his aliqua quæ qui victus est quidquid ipse est: quod vero ab ipso est, innumerum est. Et hæc sunt, quibus repletur omne quod uno toto clauditur et ambitur. Verum quod varia sunt quæ ab ipso sunt, qui a se est et unum est, variis eum con. venit dominari. Et ut omnipotens apparet, contrariorum etiam origo ipse debuit inveniri. Idque planejam illius silvæ est, quæ omne lignum materie discrevit specierum, arborum genere dispar atque dissimile: et tota tamen silva ac penes discreta confusio, in innumeris millium milliorum materie lignum esse conspicitur et videtur, et non tamen natura denotatur. Hæc similitudinum esse quæ decreta sunt, atque quæ ab altero ut essent eis contigit provenire, mecum et PATROL. VIII. possidebat. Esto licet sint hæc, non tamen inimica sunt, quæ manubias qui vicit abduxit. Inimicam tu vero carnem Deo adhuc hodie confiteris. O ignaviam triumphantis! o otium verberati! o læsi torporem ! o lacessiti pigras vires! o domini auctoritas conquiescens! Captivis tuis in tuo regno fatigaris; et qui vincere bellando valuisti, adsuescis parcendo superari. Habeantur tali ordine quæ prima sunt, et longe retro antequam mundus est errores colligat ista suspicio. Certe a se utrumque ais, quos bello coisse commemoras par bis virtus est, quibus a se origo et una æternitas reperitur. Audeam hic ego alterum dicere meliorem, atque majus esse in altero suspicari : nonne 32 incido vel incurro, et æterno ipsi, quod unum A et prælium commoveret. Verum quod duæ habentur semper est, reus constituor et addicor? Habendo quod æternum est superari, et quod a se est unum non esse non paveam profiteri : atque quod omnipotentem fateamur, alicui non aliquando asseram dominatum? Cæca res et omni obscurius tenebroso panditur sacrilegi erroris. Cura dementi fando victum esse quod a se est, ut et victorem qui a se est metus exagitet captivati, quod est ingenitum subjacere. De oppressis ergo regnis se victor auxit omnipotens, et quod ingenitum percontaris, promis abolefieri vel auferri. Quin et erit a se esse quem sequitur non futurum, cum victoris succumbens virtuti aut occidet aut ducetur. VII. Deinde quem dicemus suis non fuisse contentum, ut pugna quam memoras oriretur? lucem an te- B nebras? Si lucem, eguit tenebris, et delectata est tetro. Ubi est quod habetur omnipotentes, quod intelligitur totum, si in eo aliquid non erat, quod extrinsecus erat, et aliis regnis habebatur, et sibi erat veritas qui quidem erat, quod adhuc omnipotentis domi natio non habebat? At nunc movisse bellum tenebras opinemur, et statuamus umbram fulgoris ingeniti exsistentem suis propriis solidis conspirasse. Si lux illa ignis est, tenebræ ad incendium convenerint, ut earum solidum, quod ipsis erat, ad conflictum veniens extrinsecus ureretur. Sin autem inanes sunt, et ideo non utuntur, ubi rogo est coire solidis cum inani? Hæc sentire, atque meando sensu ad tam interna venisse, plane audax est et vesanum. Imaginari conflictum inani cum solido, profundo cum excelso, finito C eum infinito, cum luce tenebris, falso cum vero, et quantillo cum toto? Non patior, frater, hæc dissonantia pari modo exorta condicere, atque ea æternitate memorare et ita locare, ut utrique his esse sit : sed esse uni ei tribuo, qui a se est, alteri vero asserens non haberi velim. Namque ista si respuis, edoceas quæ substantia sit inani, quid exterius infinito, quid æterno antiquius, quid toto tantumdem ut capiam id esse et re haberi, et duas rebus origines non negabo. Hæc si aliquis Indus eloquitur, aut Persa commemorat, suæ genti præcipiat, suo cardini consenescat. Est enim illic aliter divina sapere, quibus est aliter uti jure. Tametsi natura homines sint, tamen ut separantur sermone, sint et ratione discreti, nec aliter habeatur de talibus, quorum aliter et cor- D pus alitur, aliter aptatur habitus, aliter species limatur usu sumendi, aliter retinetur, forma altera etiam plerique nascuntur, et quod loquor sint gentes enumeris. Jam vidisti ne ergo quot Manis, Zoradis (1), aut Buddas hæc docendo deceperint? ad quærenda revo cemur. VIII. Quod sumus, Justine, ab eo sumus qui omnipotens est, et a se existens constitisse perspicitur; cui, in quod non sit, non esse est. Adeo nec obvenit esse qui (1) In hujus hominis Magi Magique invento ris nomine efferendo multum fuisse variatum, pluribus docet Cotelerius ad Recognit. Clement. lib. iv, cap. 27. species, hæque contrariæ vel diversæ, boni malive, solidi et inanis, excelsi et profundi, veri et falsi, lucis ac tenebrarum, æterni et temporalis, vitæ et mortis, et omnium contraria, non a duobus esse principiis rerum ordo edocet et revelat. Nam si duo æterna intueri, eaque inimica advertere sit sentire, hæc tenuisse sub eventus est. Ipsa principia collocasse, et formidinis trepida anxio pavori ingenita tradidisse, cum pugnatura regna tristis cura vexaret Parthis licuerit fortasse, qui eventus bellantium fuerint fabulati. Quæ conditiones pactaque convenerint, qui finis compresserit bellum, quem dominum constituit e duobus securior casus. Sed quia utrum tractatur, ingenito et victori, ut video, fit periculum ergo fratres vincitur quod a se est, et quod sine initio est finietur et non erit, aut jam finitum est. Evasi, respiro: non est alter qui meus factor dicatur, aut si adhuc periret et manet, in suis habitat regnis, et ipse meus in hoc mundo non erit factor isque mihi est conditor, qui et opifex mundo: a quo casta virginitas, gloriosus siderum chorus, sol præclarus cœlo sunt constituta, aut supernis, ut aisse soles, navibus collocata. Itaque exsultemus ovantes, jam non peritura Caro gratulare. A tuo enim Christo es salvatore, sive cum in Adam es et Maria, seu cum in superioribus sumpta vasa æterni esse meruisti. Jam non spe promissionis desolata, imis detrusa, defluis consenes. cens jam crucis pretio restituta, immortalitatis gloria vestieris. IX. Et hoc dignum est ea, quæ totum quod æternitas est et immensum emeat, intrata cepisti. Hic enim jam delectat Babylonis magos ac Ctesiphonticos cantatores secretorum suorum notare mysteriis: quorum posse est carmini nunc suscitare spiritus, nunc vocare. Melior vero est, et plane divinum, nostri Salvatoris carnem sepulcris obrutam suscitasse. Non enim ambigit quispiam mortuum fuisse quod potuit sepeliri et si carni desuper venienti vulneratum mors inhæsit, in Christo caro nostra resurrexit. Quid tamen causæ erat carnem sumere, si non ipsa levabatur? Sed si alia illa est, mortalis certe est quæ recipit occidi. Hoc immensum et inestimabile, hominis habitasse membris. Nisi ab æterno esset, non esset omnipotens hoc eodem in æterno esse quae contraria dicuntur agnosce. Eidem mori fuit, cui pater ingenitus et ælas et æternitas invenitur et ut omnipotens vere noscatur, nasci de virgine non negatur. Quid jam sit quod omnipotens est, æternum, infinitum, totumque; quid, quod immensum et excelsius cuncto summo sit, et sublimi, a quo omne quod rebus est manet ac veniat, adverto commonitus dicente omnium salvatore, qui se Filium docens Patrem sibi esse dignatus est indicare? quem Deum pandens, omnia ipsum esse etiam admiratus Jesus, quantum mensura mundi meruit, revelavit. Ob quod unum et solum principium Deus est, et Deus solus veritas : atque ipsa veritas lux est, et lux semper æterna : omneque quod verum est solidum est, et semper est, atque perspicuum per severat et manet. Quod autem a se verum est nun- A situs. Sed ut eis est valere, quæ infecta, quæ ingeni : ta, quæ infinita, quæ totum sufit, ita his esse perspice vel intende ut sit unum et solum quod omnipotens est, quod totius omnes habetur, quod perspicitur infinitum, hoc est et consistit, suique solido invisibili extans dominatur et regnat, utensque ven rationis suæ admiranda substantia illo divino actu suo, quo aut motum est, aut immotum. Verumtamen id ipsum quod quidem est falso originem præstat ut totum : nihilo enim, cum totum est omnipotens, per eum obvenit ut et nihil appareat. Non enim omnipotens ita erit ut totum sit, si præter ipsum aliud quicquam nihil erit. Ergo est quod dicitur nihil, sed substantiam non habet: est et quod dicitur totum, et substantiam habét. Sed ei esse est, quam vincitur, quod solidum est inane nihil habet, quod lux est tenebras non admittit, atque eas nescit, ac si admittit, et in eam veniunt, sibi esse desistunt. Magis vero aliis non sunt, quæ sibi esse cessarunt. Sin autem adhuc in suo sunt, extra hunc mundum Sunt, et cum his adhuc confligitur, estque incertum an superentur, an vere pereant aliquando. Quod si adhuc ambigitur, etiam mundus, aut caro, in eo non ut ab altero esset accepit: sed de eo illi obvenisse est, a quo et præclarus sol mundo minister est constitutus. Imaginans namque tenebras id esse quod malum dicitur, capies et intelliges non quidem accipiens ita esse dari tenebris, ut luci esse habetur et Jumini; sed ita quod ex actu alterius, qui vere est, efficitur vel apparet. Est enim in rebus tam super- B illi non esse est. Deus est ergo veritas, qui totum est, nis, quam aeris, atque ex his ipsis nostris, quod ex actu alterius ut esset invenerit ut, ex radio solis, calor; ex flatu venti, frigus, quod ligat amnes, quod scindit terram calore. Terra ergo ardore solis aperitur, amnium fluenta ligantur gelu. X. Hæc quidem ita advertenda, alterius actu aliud effici, ut in his quæ sunt videre sit, quod in eis qualitate non inest, ex actu alterius inveniat oboriri. Aliter vero est quod e re æterni quæ est, quod totum est alterius se datur evenire. Sunt enim tenebræ non sistentes, non solida, non penetrantes: sed inane quid quod luce depereat, et esse sibi non habere cum illa resplendet. Contigit enim his non esse lucis actu, quia ipsa substantia non sunt, lucis substantia recipiunt deperire. Si ergo est tenebris a lumine deperi- C re, ab eodem illis advenit apparere, eo modo ut profundo obvenit ab excelso, atque nihilo a toto. Nam cum totum æternum sit, tamen et nihilum est quod nulla substantia usquam est. Excelsum enim est, sed profundum ejus est: nam si excelsum non sit, profundum non potest apparere. Solidum si nescias, inane non perspicis. Sunt ergo quæ substantia sunt, sunt et quæ non sua substantia utentes sunt: quia illa sunt quæ substantia sunt, ex his apparere illis obvenit quæ substantia non sunt, ut pruinæ, ut gelus: quæ apparent, sed quia substantia sua non utuntur, ex actu frigoris illis esse obvenit, fluescunt et soluta depereunt. Et glacies tamen ex aqua est, sed aeris rigore constringitur. Duo ergo video aquæ esse, liquorem et gelum. Igitur substantia quod est, liquor est: quod autem ei actu obvenit, ejus ipsius fit in glaciem quod gelascit. Sed quia glacies ipsa substantia nulla est, deperit et aufertur, et tamen aquæ liquor manens substantia perseverat. XI. Et hac quiden mundana sunt: quæ aut a creatore sunt, aut natura. Verum illa superiora postrema, atque sine initio prima, quae similitudine carent, comparatione deficiunt, quæ non imaginum exemplo formantur, quibus nihil par est, nihil prius quibus ultra non potest æstimari, quæ eo solo comprehensa sunt, quod incomprehensa noscuntur, non ea causa vel forma actum habent, atque illa quæ dicta sunt, quæ mundus habet iste compo D et infinitus consistit. Quia, nihilum extra totum esse potest, recte illud, Justine, quod alocale intelligitur, extra fines habetur, falsum dicitur si tamen potest ratio aliqua admittere, ut finem ubicumque intelligas ei quem totum esse perspicis, et indagas. Etenim si æterno totum occupatur, nihilum ubi sit non habet : ac si omnipotens omnia est, nihilo esse eo modo tantum intelligetur quod est quod extra totum est, non aliquid sit habeatur. Denique si omnipotentem ita metiaris, ut sit tibi et alius qui non sit omnipotens, Deo major locus dicetur, atque utroque ingentior: si propriis regnis diversa principia ingenita utentur, atque æmula consistunt. XII. Hoc intelligere vel tenere æterno omnipotente aliquid esse majus, incauta confusionis barbarus sensus est: atque coæternum esse quod bellat, et opinari vinci alterum de æternis, ejus est qui dicat et ipsam lucem quocumque sæculo non futuram; id ipsum tamen si exaudis, jam solem intelliges non futurum. Et cum ei esse sit cœpisse, si et à se exsistenti quod periturum sit fit periculum, ergo bellat ingenitus, ingenitumque est quod ab ingenito superatur. Numquid audes de ingenitis quid prius cœperit æstimare? ac de solo ordine forte dissimules, coepisseque pariter fabuleris? Potesne majus et minus de ætérnis ingenitis arbitrari? Si tenebras anteferes, ipsis dabis omne principium, et earum erit esse majores. Si lumen fateris antiquius, ab eo omnia confiteris. Si utrumque æque coævum perspicis, aut vinci neutro erit, aut manebit alteri quod unus exceperit. Et übi hic erit omnipotens vel æternus? numquid in altero ipsorum victor erit, et in pari existentia fiet causa dissimilis, et ingenitorum bellum reget eventus, aut suscipict casus? Absit animæ sensui advertere hunc errorem, atque tam amentem intelligentiam confiteri abjiciat spes humana. Unus exstat ingenitus, ab uno domino cuncta provenerunt. Verum quod diversa ejusdem sunt causa omnipotens invenitur ab omnibus creaturis, et ante principia et fines. XIII. Ita ergo ex vero quod est provenit et falso esse, ut et umbræ de solidis. Si enim solidum non sit, neque umbra sit. Et hoc est mysterium veri vefum. Quæ enim veræ sunt, ex his apparent et quæ |