bustior murum utrinque præberet; quod eam nec constipatio contraxisset, nec longitudo tenuaret.

XXIX. Prætermittam hoc loco, Constantine maxime, disponendi militis tui miram incredibilemque rationem hoc enim persequi vellem, quem tenuisset locum cœlestis exercitus dicam. Quanquam non illos arbitror stetisse nisi tecum; difficillimam enim pugnæ partem tibi diligis, et tanquam pro fortunæ gradu modus virtutum debeatur, ita inter tuos non vis principatu magis excellere quam labore. Cumulatissimum quidem principis munus est, si manu cesset, non cessasse consilio; sed tu non segnior gerere quam jubere, simul exercitus tuos monitu regis, opere juvas, incendis exemplo. Quod hic etiam facis promptius

cæterasque regiones, quibus propter insecutas incre- A num confirmatione, ut acies non porrectior quam rodibilium bonorum commoditates gratissima fuit ipsius oppugnationis injuria. Senserunt enim translatis ad fortissimum principem fortunarum suarum gubernaculis quam facile omnia ad salubrem cursum redirent, quæ ita deferebantur, ut mox ant malorum omnium scopulis illiderentur, aut miseriarum vadis adhærescerent. Prætereo inquam et hæc, et alia complura, quorum est et sigillatim onerosa moles, et omnium simul acervus onerosior. Nam quæ diducta ferre nequeas, his congregatis subire, spei importunioris est quam fiduciæ promptioris. Recuperata igitur Italia, hic primus fuit liberandæ Urbis gradus, et ad victoriam facilis ascensus, quod illum semper exedendæ Urbis visceribus inhærentem ex assuctis latebris vis divinitatis excussit. In quo quidem tantum momenti B quam in cæteris præliis; quod in præsenti erat tam fuit ad perficiendæ rei facilitatem, ut non tam gloriandum sit virtuti tuæ, præstantissime Imperator, quod eum viccris, quam gratulandum felicitati, quod ad pugnam potueris evocare.

XXVIII. Non enim casu, non fiducia, factum putemus, ut ultro etiam exercitum educeret adversum eun, cujus adventus stridorem ipsum perhorresceret, nisi animum jam metu devium infestior deus, et pereundi maturitas perpulisset: quod ipsa ratio disponendi exercitus docuit illum mente perdita, implicatoque consilio, cum cum pugnæ locum caperet, ut interclusa fuga moriendi necessitatem imponeret, cum spem victoriæ non haberet. Quod quidem imperatori nostro optandum largiter fuit, qui hoc uno maxime offendi

ampla pugu merces, quam pugnator illustris ; et statim Roma victoris. Cujus rei cum imaginem cœpi, dicturus horresco. Invadis primus aciem, solus irrumpis. Obumbrant euntem telorum irriti jactus, sonat ietibus umbo securus. Hos quos trabalis hasta dejici!, insultans ferus proterit. Fulget nobilis galea, et corusca luce gemmarum divinum verticem monstrat. Auro clypeus, auro arma collucent. O quantam vim possides virtus, que in hoc habitu plus terroris præferas quam decoris! 'Secuti hunc ardorem fortissimi milites, et dignos se ductu ejus imperio que testati, sic viritimi laboraverunt, quasi summa res singulorum manu niteretur.

XXX. Non commemorabo hic tectas continuis stra

tur, si certamen lubricum faciat spes prompta fugien C gibus ripas, non oppletum acervis corporum Tiberim, di. Relaxaverit acies, aut frons impulsa titubaverit, fiducia manuum ad pedes migrat. Non amas, Imperator, bella, nisi ferventem hostem in gradu suo præcisa fuga teneat, ut aut ferro concida, aut miseratione servetur. Apud Tiberim igitur suos instruxit, sic ripa locatos, un ultimorum vestigia præsagio quodam eventuræ cladis unda fatalis allueret : ita vero multitudine suppeditante, ut ultra quam visus agi posset, extenta acies pertineret; non quo frons imbecilla tractu invalido duceretur, sed tanta subsidiorum atque ordi

VARIORUM

Propter, etc. Hoc est: Ob ea quæ consecuta commoda sunt.

Ad salubrem. Id est: In florentem statum restituerentur.

Quorum est. Hoc est: Que et singulatim persequi, difficile opus est et difficilius cuncta simul coacervare. Nam quae divisa portare non possis, eadem collecta humeris tollere, spei audacioris est, quam paratioris fiduciæ.

XXVIII. Animum.Idest: Mentem jam pavore emotam.
Optandum. Id est Cupiendum magnopere fuit.
Si certamen. Id est : Si prælii dubium eventum fa-
ciat spes fugæ facilis.

Reluxaverit acies. Si forte acies de pugnandi alacri tate nonnihil remiserit, aut frons exercitus, etc.

In gradu suo. Id est: Adempta fugiendi ratio efficiat immobilem.

Ita vero. lloc est: Totam vero multitudinem efficiebant, ut ultra conjectum oculorum acies illa extenderetur.

Non quo frons. Non quo frons exercitus latior esset,

D

et inter congestas alte cadaverum moles agro nixu
ac vix eluctantibus gurgitibus exeuntem, quodque
illum ipsum tyrannum non mors virilis, sed fuga tur-
pis prodidit, et dignum ignaviæ et sævitiæ exita fluc-
tus sanguinei necaverum.Perstringi hec atis est, quod
et pridie prolixius mihi dicta sunt,neque pro dignitate
exequi copia est, et ne pugna raptim gesta diutius narrata
quam confecta videatur. O si nunc mihi facultas daretur
sermonis pro rerum dignitate figurandi! Adhiberem om.
nes flosculos, et abuterer exquisito quodam lepore ac ve-
NOTÆ.

proindequé imbecillior, sed ita numerosus erat exer-
citus, ut latus esset, quamvis bene constipatus, et for-
tis robustusque, quamvis in longam lineam extensus.
Grutero placet.
XXIX. Hoc enim persequi. Forte hic enim, etc., ut

Sed tu, etc. Hoc est : Non tardior ad dimicandum, quam ad jubendum.

Obumbrant. Υποτύπωσις Constantini acriter in acie confligentis.

Hos quos, etc. Hoc est : Qui hasta valida dejecti sunt, ex equis eorum pedibus proteruntur.

XXX. Dignum ignaviæ. Ita restitui ex veteri codice post Acidalium et Livineium pro dignum ignavia.

Quod et pridie. Lege cum Acidalio et Livineio pridem pro pridie. Ex hoc vero loco, itidem et ex styli affinitate Claud. Puteanus inducitur ad credendum, hunc et superiorem panegyricum esse Nazarii. In quo ei admodum assentior: recte cnim quod hoc in loco ait Nazarius, ad illum superiorem panegyricum videtur pertinere, ubi Maxentii clades fuse describitur.

nustate dicendi.Jam strepitus Martii, jam tubarum so- A que jam quidem lætitiam gestæ rei diffuderat famia

nores festivis vocibus resultanti favore mutantur. Dicendus in Urbem ingressus est imperatoris; et in exprimendo senatus populique Romani maximo gaudio, ingrata nisi et ipsa lasciviat oratio. Nullus post Urbem conditam dies Romano illuxit imperio, cujus tam effusa tamque insignis gratulatio aut fuerit, aut esse debuerit; nulli tam lati triumphi quos annalium vetustas consecratos in litteris habet.

velox, et ad celeritatem nuntii pennata victoria; insequebatur tamen uberiore cum gaudio ipsius rei fructus, quod ad animum languidius accedunt quæ aurium via manant, quam quæ oculis bauriuntur. Itaque tanti per Italiam concursus hominum excitabantur, tantæ ex oppidis effusiones, ut facile auteacti terroris testificatio in præsenti exultatione luceret. Pari studio missum ejusdem tyranni ad permulcendam Africam caput, ut quam maxime vivus afflixerat, laceratus expleret. Et nondum satis tempestivo mari, affuerunt tamen navigantibus felices auræ, et fluctus secundi, beatissimamque victoriam ipsa etiam elementa juverunt. Caput, in quo titulus tantæ laudis circumferebatur, reddidit Tiberis, pro

XXXI. Non agebantur quidem ante currum vincti duces; sed incedebat tandem soluta nobilitas. Non conjecti in carcerem barbari; sed educti e carcere consulares. Non captivi alienigena introitum illum honestaverunt, sed Roma jam libera. Nihil ex hostico accepit, sed seipsam recuperavit, nec præda auctior facta est, sed esse præda desivit, et, quo B secuti sunt venti, maria servarunt. Quonam modo nihil adjici ad gloriæ magnitudinem majus potest, imperium recepit, quæ servitium sustinebat. Duci sane omnibus videbantur subacta vitiorum agmina, quæ Urbem graviter obsederant. Scelus domitum, victa perfidia, diffidens sibi audacia et importunitas catenata; furor vinctus, et cruenta crudelitas inani terrore frendebant: superbia atque arrogantia debellatæ, luxuries coercita, et libido constricta nexu ferreo tenebantur. Sequebatur hunc comitatum suum tyranni ipsius teterrimum caput; ac, si qua referentibus fides est, suberat adhuc sævitia, et horrendæ frontis minas mors ipsa non vicerat. Injiciebantur vulgo contumeliosissimæ voces. Nam et ludibriis oppressoris sui auspicari libertatem juvabat, et mira cum voluptate conceptus e vita terror, insultatione C

interitus obterebatur.

te, potens Africa, quanto lætitiæ fremitu, quam insolenti voluptate jactasti? nihil quippe est immoderatius quam post longam tristitiam repens gaudium. Impetu suo fervet; nec ut primum liberum, continuo defæcatum, statim purum est. Nam ut fistule cum diu intercepta sunt, exitu dato, quo largiores, eo crassiores aquas evomunt; sic vota bominum metu interclusa turbide aliquid egerunt cum cumulata eruperunt.

XXXIII. Hæ victoriarum gratulationes. Nec minus uberes fructus reliquarum virtutum fuerunt. Impli catam quidem atque obsitam Urbem gravissimis malis evolverunt indefessa vis atque eximia fortitudo sed quantum boni prudentia excogitavit, benignitas et clementia contulerunt? Quorum quid magis juverit difficilis æstimatio est. Nam et calamitate obsessis, finis est voti miseria liberari, et mox vacuitas miseriarum parum grata est, nisi lætitia consequatur. Ita pro se quæque officiis suis functa fortitudo et liberalitas imperatoris, cumulatissimum Urbis beatitudinem exhaurienda, et congerendis commodis reddiderunt. Facilior quidem et multo proclivior lædendi quam commodandi semper est via, vulnerare integrum quam sauciato mederi, dissipare VARIORUM NOTÆ.

XXXII. Quis triumphus illustrior? quæ species pulchrior? quæ pompa felicior? Dicam itaque, Imperator, quo uno satis mihi videor divinam gloriam tuam significaturus. Quot in illo turpitudinum notas extinxeras, tot in te laudum infulæ refulserunt. Fraudari indulgentissimus princeps ea gratia neminem voluit, quominus omnia quo odium ejus pervaserat, spectaculum tyrannici funeris expiaret. Ubi

XXXI. Educti e carcere consulares. Huc pertinet illud
Prudentii adversus Symmachum, 1. 1, 552, ad Romam:
Cum te pestifera premeret Maxentius aula,
Lugebas longo damnatos carcere centum,
Ut seis ipsa, patres.

Sane omnibus videbantur. Triumphalis Constantini
post cæsum Maxentium in Urbem ingressus.
Tyranni. Maxentii.

Conceptus, etc. Hoc est, et insultando cæsum Maxentium, obterebant metum, quem conceperant eo vivo. XXXII. Omnia quo. Malim qua, ut Bongarsio placet; vel omnes quos, ut vult Acidalius.

Languidius accedunt. Horat. :

Segnius irritant animos demissa per aures Quam quæ sunt oculis commissa fidelibus... Luceret. Forte eluceret. Acidal.

Vivus afflixerat. In alio pan. eidem dicto: Quippe ommi Africa, quam delere statuerat, exhausta. Cur autem Maxentius in Africanos tantopere exarserit causam affert Zozimus, 1. 11: Quod perlatam in Africam ejus imaginem Africani milites probibuissent circumferri, et quod insuper Alexandro favissent, qui ex

D

Præfecto prætorio imperatoriam purpuram induerat, quo per Volusianum interfecto, quotquot in Africa vel genere, vel opibus præstabant veluti Alexandri partium sectatores, aut necabantur, aut bonis spo liabantur. >

Nondum satis tempestivo mari. Maxentii enim clades in 8, kal. Octobris incidit.

Nec ut primum. Hoc est, nec statim atque licitum est gaudere, continuo purum atque expurgatum est. Nam ut tubi, cum longum clausi fuere, aperto meatu, quo crassiores, eo magis turbidas aquas evomunt; sic vota hominum timore suspensa aliquid tumultuosum præ se ferunt, ubi pleno cumulo eruperunt.

XXXIII. Sed quantum. Sed quantum ad splendorem Urbis contulit Imperatoris prudentia', dum ejus liberandæ rationes comminiscitur; tantum, etc. Pro se quæque. Simile est illud Æneid. 1. x, 552:

Pro se quisque viri summa nituntur opum vi. Piget plura ejusmodi exempla proferre.

Exhaurienda. Adde calamitate. Nam sine bac voce, quæ nescio quomodo extitit, mutilus est sensus.

rapta quam divulsa componere, cessit tamen rerum A cipe tam sero fruerentur.
hæc conditio Principi nostro. Nam quidquid mali
sexennio toto dominatio feralis inflixerat, bimestris
fere cura sanavit. Sanavit dico: redintegratio status
pristini, permulcendo dolori satis est, non et ar-
cessendæ gratulationi, nec amplius postules quam
ut eum sui non poeniteat, qui solitario modo id egit
ut recuperatis quæ amiserat non doleret, non etiam
ut novorum adoptione gauderet. Prætereo, privatim
reddita omnibus patrimonia, quos illa monstrosa
labes extorres domo fecerat, prætereo inquam,
quia vix sufficit oratio facta publicitus explicare:
quanquam cum ex singulis sit coagmentata respublica,
et quidquid in eam confertur, ad omnes proportione
permanat; et vicissim necesse est quod sigillatim

XXXV. Longum est ex illo percensere beneficia principis, quæ in orbem sine modo redeuntia, confexta ejus benignitate fulserunt, ita infinita numero, commodis magna, ut nunquam oblivione gratiam obductura sit vel multitudo omnium, vel utilitas singulorum. Sensisti, Roma, tandem arcem te omnium gentium, et terrarum esse reginam, cum ex omnibus provinciis optimates viros curiæ tuæ pigneraveris: ut senatus dignitas non nomine quam re esset illustrior, cum ex totius orbis flore constaret. Populi vero Romani vis illa et magnitudo venerabilis, ad imaginem antiquitatis relata, non licentia effrænis exultat, non abjecta languide jacet, sed sic assiduis divini principis monitis temperata est, ut, cum ad nutum ejus

rori ejus præbeat, sed benignitati. Placidam quippe rerum quietem, et profundum Urbi otium gentes perdomita condiderunt. Vacat remissioribus animis delectamenta pacis adhibere. Celeberrima quæque Urbis novis operibus enitescunt: nec obsoleta modo per vetustatem redivivo cultu insigniuntur; sed illa ipsa quae antehac magnificentissima putabantur nunc auri luce fulgentia indecoram majorum parcimoniam prodiderunt. Circo ipsi maximo sublimes porticus, et rutilantes auro columnæ, tantum inusitati ornatus dederunt, ut illo non minus cupide conveniatur loci gratia quam spectaculi voluptate.

omnes adipiscuntur in commune reipublicæ redundare. B flexibilis et tenera ducatur, morigeram se non terXXXIV. Jam illa vix audeo de tanto principe commemorare, quod nullam matronarum cui forma emendatior fuerit boni sui piguit, cum sub abstin a tissimo imperatore species luculenta non incitatrix licentia esset, sed pudoris ornatrix. Quæ sine dubio magna, seu potius divina laudatio, sæpe et in ipsis etiam philosophis, non tam re exhibita, quam dispue tatione jactata. Sed remittamus hoc Principi nostro, qui ita temperantiam ingenerare omnibus cupit, ut eam non ad virtutum suarum decus adscribendam, sed ad naturæ ipsius honestatem referendam arbitretur. Quid? faciles aditus, quid? aures patientissimas, quid? benigna responsa, quid? vultum ipsum augusti decoris gravitate, hilaritate permixta, venerandum quiddam et amabile renidentem quis digne Ċ exequi possit? Quarum rerum miraculo sic omnes devinciebantur, ut non tam omnes dolerent quod illum tyrannum ita diu tulerant, quam quod tali prinVARIORUM

Non et arcessende. Nonne satis erit ad gratulatio- D nem imperatori nostro merendam ?

Solitario modo. Pro eo quod est solummodo, vox posterioris ævi.

Quia vix, etc. Id est, quia par non est oratio commemorandis que populo attribuit, beneficiis. Quanquam cum ex singulis constet, etc.

XXXIV. Forma emendatior. Id est, egregia, eximia. Cicero de Amicitia: mores emendati, etc., et Horat. 1. 1, ep. 16, ad Quintium :

Cum pateris sapiens emendatusque vocari.
Boni sui piguit. Sua illam pulchritudinis piguit.
Arbitretur. Ita restitui pro arbitremur, sine qua
emendatione, ut Acidalius notat, Bapbapics to

suarum.

Renidentem. An renitentem? Apud Horat. 1. 11, od. 6: adjecisse prædam renidet. Similiter apud Virgilium. XXXV. In orbem. Hoc est, per circuitum sine fine

XXXVI. Tantorum Roma compos bonorum, quæ quidem ei sunt cum toto orbe communia, haurit in super ingentis spei fructum, quem propositum sibi ex Cæsaribus nobilissimis habet, eorumque fratribus, quorum jam nomina ipsa veneramur, etsi vota nostra interim proferuntur. Nec Lacedæmoniis magis liNOTÆ. revertentia, connexa vero per ejus bonitatem, etc. Oblivione. Id est, oblivionem allatura gratiæ. Curiæ, etc. Hoc est, tibi obstrinxeris.

Ad imaginem. Id est, ad speciem vetustatis restituta, non ex licentia effrænata lascivit.

Morigeram, etc. Id est, non gubernatur ejus terrore, sed ejus benignitate.

Vacat. Id est, fas est liberiore animo oblectamenta pacis usurpare.

Indecoram, etc. Hoc est, arguunt inhonestam ma→ jorum nostrorum parcimoniam.

Porticus. Nemini non notum Romæ insignes fuisse porticus bene multas: quarum aliæ duplices, ut ait Suetonius in Claudio, triplicesque, aut græco vocabulo tetrastica et pentastica a totidem ordinibus columnarum dicerentur. Pompeiana imprimis porticus commendatur.

Ut illo, etc. Id est, ut illuc fiat concursus non minus ad visendum locum, quam spectaculi causa. XXXVI. Cæsaribus nobilissimis. Crispo et Constantino.

Eorumque fratribus. Constantem puta et Constantium, quorum nomina jam veneramur, etsi vota nostra differuntur, id est, etsi nondum asciti sunt in Casares.

Nec Lacedæmoniis. Apud Lacedæmonios regum erant familia due, altera Eurysthenidarum ab Eurysthene ejus auctore, altera Proclidarum, a Procle; ambæ ab Hercule: quare Heraclidæ dicebantur.

jam maturato studio litteris habilis, jam felix dextera fructuosa subscriptione lætatur. Delegat multa indulgentissimus parens, et quæ per te concedit, referri ad gratiam tuam mavult.

cuerit hoc instituto rempublicam tueri suam, cum A paternæ, jam tamen ad pietatem ejus natura deducit? regem nisi ex stirpe Herculis non haberent. Tuos, Constantine maxime, tuos liberos ac deinceps nepotes tecum optat ut tanto a pluribus petantur, quanto ad majora nascuntur. Declarant ecce rationem cupiditatemque votorum facia Crispi Cæsarum maximi, in quo velox virtus ætatis mora non retardata pueriles annos gloriis triumphalibus occupavit: cujus ita jam uberes scatent laudes, ut plenæ possent videri, nisi cœpisse et patrem cogitaremus. Qui quidem nunc nobilissimus Cæsar venerandi patris, fratrum, suorumque omnium fruitur aspectu, seque fruendum omnibus præbet. Cruda adhuc hieme iter gelu intractabile, immensum spatio, nivibus infestum incredibili celeritate confecit: ut intelligamus, alacritatibus nibil asperum, qui ipsam quam a suis petebat B tam laboriosam instituerit voluntatem.

XXXVIII. Quid igitur his temporibus fortunatius, cum beneficio Constantini maximi, qui tam mature nobis Cæsares dedit, utamur maximis eorum commodis, et integra atas supersit? Nihil imminuitur, et plurimum sumitur: ut, cum res largiter suppetat, spes tamen illibata permaneat. Quinquenniis igitur feliciter inchoatis, decennia Casarum nobilissimorum, ultra posteros nostros extendenda, quam impense rogare et orare nos conveniat, ipsis bonis temporum, et reipublicæ utilitatibus admonemur, Jacet in latere Galliarum, aut in sinu tuo fusa barbaria Persa ipsi, potens natio, et post Romanam magnitudinem in terris secunda, amicitiam tuam, Constantine maxime, non minus trepide, quam amabiliter petiverunt. Nulla in terris tam ferox natio est, quæ te nou metuat aut diligat. Omnia foris placita, domi prospera, annonæ ubertate, fructuum copia. Exornatæ mirandum in modum, ac prope de integro conditæ civitates. Novæ leges regendis moribus et frangendis vitiis constituta. Veterum calumniosæ ambages recisa, captandæ simplicitatis laqueos perdiderunt. Pudor tutus; munita conjugia. Securæ facultates ambitione sui gaudent, nec aliquis habendi quam plurimum metus; sed in tanta bonorum affluentia magna verecundia non habendi. Hic denique

XXXVII. Qua tuum, Constantine maxime, mite pectus inundavit gratulatio, cui tanto intervallo videre filium licuit, et videre victorem? Narravit utique exhausta bella, et hoc ad suam gratiam, non ad sui ostentationem, qualis excipiendo hoste, quam resistenti vehemens, quam facilis supplicanti. Audivit hæc frater intentus, et puerilem animum spes læta et blanda gaudia titillarunt; cumque miraretur fratrem, etiam sibi favit, quod ex annis ejus quam proximus tantæ gloria esset agnovit. Nunc te, Constantine maxime, omnes rogamus, cum præsentem laudaveris, cum jam reipublicae flagitanti, cum Gallis desiderantibus reddes, iterum atque iterum moneas revertentem, neque enim persuaderi facile potest, C status rerum est, ut obtinendæ potius felicitatis vo

ut si quando armis vestris contusa barbaria aliquid tamen moverit, sit ille animo, sit consilio tui similis. Temperet modo dextræ, manui parcat, et sit aliquid, quæsumus, in quo te iterum nolit imitari. Te vero, Constantine Cæsar, incrementum maximum boni publici, quibus votis amplectitur Romana felicitas? quæ de te tantum expectat quantum nomine polliceris et licet ætas adhuc revocet ab imitatione virtutis

Tanto a pluribus. Supple populis.

VARIORUM

Nisi coepisse, et patrem. Nisi subiret in mentem hæc fuisse sui patris initia. Vel si pro patrem legamus partem; sensus erit nisi veniret illud in mentem, partem esse tantum, cum quis ita incipit.

Alacritatibus. In veteri codice est alacritati. Ego lu benter legerim alacritati ejus.-Nihil vivido ejus animo esse difficile, qui prior habuerit illam voluntaten D adeo strenuam, quam a suis militibus reposcebant. XXXVII. Videre victorem. Non victoriam ut est in editione Puteana. Crispus autem de quo hic agitur anno Christi 320 vicit Alemannos.

Ad suam gratiam. Alii legunt sui; alii tui, alii tuam, id est, ut tibi gratificetur.

Frater. Constantinus.

Etiam sibi, etc. Hoc est, etiam aliquid inde lætitiæ in se derivavit, quod ex annis Crispi cui proximus erat, ætate, sensit quam propinquus esset tantae laudi.

Temperet modo dextræ. Sit omnia tui similis, modo instar militis manum cum hoste non conferat,'qua in re optamus ut deinceps iterum te nolit imitari.

Quantum nomine polliceris. Alludit ad Constantini nomen, quod ductum videtur a Constantia.

Jam felix. lloc est, jam beata manus tua ad utiles

tum geramus, quam augendæ cupiditatis. Unum modo est, quo fieri posset Roma felicior, maximum quidem, sed tamen solum, ut Constantinum, conservatorem suum, ut beatissimos Casares videat, ut fruendi copiam pro desiderii modo capiat, ut vos alacris excipiat; et cum reipublicæ ratio digredi fece. rit, receptura dimittat.

NOTÆ.
subscriptiones adhibetur.

Per te concedit. Gruterus legit per se concedit : utrumvis elige.

Referri, etc. Hoc est tibi acceptum referri mavult. XXXVIII. Tam mature. Cum Constantinus quintum, Crispus vero quindecimum annum ageret.

Maximis eorum commodis. Que nunc veluti præcoces fructus in antecessum percipimus, et cum matu ram ætatem attigerint, supersint nobis commoda. quæ ab illa cetate solent percipi omnino integra, quasi i nihil ante acceperimus.

In latere Galliarum. Id est, ad Rhenum: mox in sinu tuo, id est, in media Germania. Alii legunt sinu suo. Persæ ipsi. Persæ legatos ad Constantinum miserunt de petenda ejus amicitia.

Calumniosa ambages recisa. Hoc de Constantino referunt Aurel. Victor et Euseb.

Nec aliquis, etc. Id est, nec timet qui opibus abundat, sed potius in tanta bonorum copia pudor est iis carere.

U obtinendæ. Id est, ut optandum nobis potius sit felicitatem perpetuam tenere, quam eamdem am. pliorem habere.

Cum reipublicæ ratio. Hoc est, cum reipublica utilitas vos compulerit inde discedere.

APPENDIX AD NAZARIUM.

PANEGYRICI VETERES AB ALIIS CONSTANTINO DICTI.

INCERTI AUCTORIS PANEGYRICUS MAXIMIANO ET CONSTANTINO DICTUS.

MONITUM.

Panegyricus is!c, ut legenti statim liquet, in celebritate nuptiarum Constantini et Fauste Maximiani filiæ pronuntiatus est anno Christi 507, cum Maximianus e Lucania seccessu ad resumendum quod agre dimiserat imperium, et struendas Constantino insidias Treveros, ubi is erat, accessisset, ibique Faustam conjugem simul cum Augusti nomine acciperet. Auctor incertus est. Ilunc Eduum fuisse putat Sigonius: sed quo argumento nitatur haud apparet.

SYNOPSIS PANEGYRICI.

A quinquegentanas nationes domuerit, quod post tot tantasque victorias Romæ triumpharit, n. 8. Ingeniose conqueritur quod reipublicæ curam ad tempus deposuerit, n. 9.

In exordio. Cum pro more celebrandæ sint oratione Constantini jam Augusti cum Fausta Maximiani filia nuptiæ, tum præcipue totius reipublicæ nomine id a se fieri dicit oportere, qui hac præsenti lætitia per- B fruatur.

Distributio videtur esse. I. De Constantini. II. De Maximiani laudibus, n. 2.

I. Pars. · Quid Maximianum moverit, ut hunc j m jure adoptionis nepotem, majestatis ordine filium, etiam generum esse vellet. Nimirum quod patrem Constantium non specie modo, sed continentia, fortitudine, justitia, prudentia repræsentaret, n. 5. Hujus comparationis singula capita persequitur, n. 4. Quod Cæsaris appellatione contentus expectare maluisset, ut ab eodem, quo pater suus, declararetur Augustus, n. 5. Quod jam dudum hunc sibi generum destinasset, cum in Aquileiensi palatio tabulam exhiberi jusserat, in qua Fausta Constantino adhuc puero galeam offerebat, n. 6.

In fine. Compellat utrumque imperatorem ex quorum nova affinitate nihil non sperandum dicit, sic enim fundandum deinceps imperium virtute juvenis et maturitate senioris, n. 13. Convertit orationem ad Constantium cælo fruentem, quo adempto adhuc supersit et Maximiano filius, nec Constantino pater desit; denique multam sobolem Constantino precatur, n. 14.

1. Dixerint licet plurimi multique dicturi sint ea, quibus omnia facta vestra summarumque virtutum merita laudantur, sacratissimi Principes, Maximiane, velis, nolis, semper Auguste, et Constantine oriens imperator; mihi tamen certum est ea præcipue isto sermone complecti, quæ sunt hujus propria lætitiæ, qua tibi Cæsari additum nomen imperii, et istarum coelest um nuptiarum festa celebrantur: cætera enim in rempublicam beneficia vestra possunt multis occasionibus diversorum temporum prædicari: huic voto propria nunc debetur oratio, quod semel factum futurum est sempiternum. Equidem scio gaudentium studia nunc ita toto orbe florescere, quacumque Fama ultra naturam, qua fingitur discursus volucres mutuata, et plus quam mille vocibus sonora, percrebuit, ut omnium nationum gratulationibus consecretur; quid enim rebus humanis contingere potuit aut nobilius ad gloriam, aut certius ad salutem, quam quod pristine vestræ concordiæ perpetuæque pietati hoc quoque

II. Pars. Transit ad Maximianum, quem laudat C pignus accessit, summorum nominum arctissima conquod Gallias pacarit, quod Romana signa trans Rhenum barbaris gentibus intulerit, quod in Mauritania

junctione venerabile, ut imperatori filiam collocaverit. imperator? Sed tamen nos oportet omnes homines

VARIORUM NOTÆ.

I. Velis, nolis. Adulatorie dictum, quasi Maximianus invitus, et ad obsequendum tantum diis, abdicatam ante quatuor annos purpuram resumpsisset. Quod 1amen regnandi cupiditate et solitudinis tædio ab co factum tradunt Eutrop., Victor et alii. Maximianum harum nuptiarum tempore Augustum fuisse videtur esse contra fidem historia, ut observat Antonius Schonovius.

Oriens imperator. Tum enim cum habita est oratio, Constantinus ex Cæsare primum dictus est Augustus.

Nomen imperii. In aliquot exemplaribus est nomen imper. Quo fit ut legendum suspicer nomen imperatoris, potius quam imperii. Et vero infra n. 2: Et tibi, Constantine, per socerum nomen imperatoris accrevit. Nuptiarum festa. Constantini et Faustæ Maximiani ex Theodora filiæ. Euseb., Sozom., Zonar., clc.

D

Huic voto. Videtur auctor hanc orationem volum inscriptam voluisse. Nam, n. 13: Sicut huic volo congruit, id est, huic orationi meæ : sic enim quia imperaLores instar deorum colebant, et quidquid ad eos pertinebat sacrum erat, non mirum si votum appellat orationem, quam ipsi fortasse promiserat. Infra n. 7: Ita dicam, ut veritas meæ erga te devotionis appareat. Quacumque fama. Hoc est: In quamcumque partem diffusa est fama supra naturam, qua exhibetur sub specie volantis alitis.

Discursus volucres. Lege cum Acidalio, Discursu volucris incitata, et plus quam, etc.

Pignus accessit. Id est, Maximiani filia, infra n. 3, cum ab eo pignus ipsi charissimum postulares.

Sed tamen. Hoc est: Sed tamen par est nos omnium maxime lætari.