Hominum illius temporis stuporem ac duritiem men- Α εὐγ ̓ ὦ σοφώτατε ποιητὰ τὴν γάρ ποιητικὴν ἐξουσίαν, tis designat. Ac fortasse etiam innuit, eos qui Dei Pauca tamen suberunt priscæ vestigia fraudis: Atque iterum ad Trojam magnus mittetur Achilles. Hinc ubi jam firmata virum te fecerit ætas. Id est, postquam virilem ætatem ingressus, cuncta Cedet et ipse mari vector, nec nautica pinus Ipse sed in pratis aries jam suave rubenti Aggredere, o, magnios, aderit jam tempus, honores, Cara Deum soboles, magnum Jovis incrementum. O mihi tam longe maneat pars ultima vitæ, Spiritus et quantum sat erit tua dicere facía; Non me carminibus vincet nec Thracius Orpheus, Nec Linus, huic mater quamvis atque huic pater adsit. VALESII Aft igitur hoc versu significari, eos qui Dei causa gravissimos labores subeunt, suavissimum fructum laborum esse percepturos. C Τὴν γὰρ ποιητικὴν ἐξουσίαν. Magis probo interpreta- D tionem Joannis Portesii, qui poeticæ licentiam vertit, quam Christophorsoni, qui vertit poeticam facultatem, quemadmodum verterat Musculus. Græci enim dicunt εξουσίαν, quam Latini vocant licentiam poeticam, ut non semel in Themistio legere memini. Porro hic novum caput ordiuntur schedefveteres ab iis verbis eye ὦ σοφώτατε ποητά, rectius ut mihi quidem videtur. Ilie igitur collocandum est caput 20. Ἐπολέμησεν ἄντικρυς τῆς ἀντικειμένης. In codice Fak. et Turnebi ita scribitur hic locus : Επολέμησε γοῦν ἄντικρυς μετὰ τῆς ἀντικειμένης καὶ πονηρᾶς δυνά μέως. Savilius vero in suo codice emendarat ἐπολέμησε γοῦν ἄντικρυς κατὰ τῆς ἀντικειμένης. Οὐχ ὅσιοι αὐτοῖσιν. Quis non videt scribendum esse οὐχ ὁσίη ναύτησιν, etc. In tertio abhinc versu lego αυτ τὴ δ' ἄσπαρτος. Subauditur enim γαῖα. Παρατρέψει λιβάδεσσιν. Malim scribere παραπρέψει μέχρι τοῦ προσήκοντος ἐταμιεύσω. οὐ γὰρ ἦν σοι προκείμενον ἀποθεσπίσαι, μὴ ὄντι γε προφήτῃ· ἐκώλυς δέ τις οἶμαι καὶ κίνδυνος, τοῖς ἐλέγχουσι τὰ ὑπὸ τῶν προγόνων νομισθέντα ἐπηρτημένος, πεφραγμένως δὴ καὶ ἀκινδύνως κατὰ τὸ δυνατὸν, (τοῖς) συνιέναι δυναμένοις παραστήσεις τὴν ἀλήθειαν, πύργους καὶ πόλεμον αιτιασάμενος, ἅπερ ἀληθῶς ἔτι καὶ νῦν ἐξετάζεται κατὰ τὸν τῶν ἀνθρώπων βίον, χαρακτηρίζει τὸν Σωτῆρα ὁρμῶντα ἐπὶ τὸν Τρωϊκὸν πόλεμον, τὴν δὲ Τρόιαν, τὴν οἰκουμένην πᾶσαν. ἐπολέμησεν ἄντικρυς τῆς ἀντικειμένης πονηρᾶς δυνάμεως πεμφθεὶς ἐξ οἰκείας τε προνοίας, καὶ παραγγελίας μετ γίστου πατρὸς· τί δὴ μετὰ ταῦτα ὁ ποιητὴς λέγει; Αλλ' δ τ' ἂν ἠνορίης ὥρη καὶ καρπὸς ἔκηται, τουτέστιν, ἐπειδὰν ἀνδρωθεὶς, τὰ περιέχοντα τὸν βίον τῶν Οὐχ ὅσιοι αὐτοῖσιν ἀλιτροτάτοισιν ἀλᾶσθαι, Χαρμοσύνην γαίης τε καὶ οὐρανοῦ ἠδὲ θαλάσσης, Γηθόσυνον τ' αἰῶνος ἀπειρεσίου, λάσιον κῆρ. Σὴν ἀρετὴν κελαδεῖν ἐφ ̓ ὅσον δύναμίς γε παρείη Οὐ Λίνος· οὐ Πὰν αὐτὸς, ὃν ἀρκαδίη τέκετο χθών· Κόσμου κητώεντος ὅρα, φησὶ, καὶ τῶν στοιχείων ἁπάντων NOTÆ. ut est in schedis. Eleganter enim dicitur πρέπειν τῇ ἐθῆτι. Scribo etiam πάρα disjunctim, ut est in libro Fok. Paulo post malim ὅρα εὔπηκτα θέμεθλα in imperativo. Est enim interpretatio versus Virgiliani : Aspice convexo, etc. Vide paulo infra ubi hic versus repetitur. Ζῶντά τ' ἔχε νήδυμος ισχύς. In libro Moraei, vir doctus emendavit ζώντα γ' ἔχε. Sed neque sic versus constat. Quare malim legere ζώντα σχῇ. Hæc enim in optativo modo dicuntur. In sequenti versu scribo v ἀρετὴν ex Morai libro. Et hæc quidem emendatio nullam dubitationem admittit. De priore autem amplius cogitandum. Videtur enim minore negotio locus restitui posse, si interpunctionem duntaxat mutaveris hoc modo: Γηθόσυνον τ' αἰῶνος ἀπειρεσίου ̇ λασίον κῆρ Nihil certius. ἔχε positum est pro ἔχοι. In codice CAP. XXI.QUOD DE NUDO AC SIMPLICI HOMINE DICI HÆC NON POSSUNT, ET QUOD INFIDELES OB DIVINI CULTUS · Ταῦτα δόξειαν ἄν τις τῶν οὐκ εὖ φρονούντων, περὶ γε- Α ρας, δέ . πῶς γὰρ ἂν τοῦτον οἱ γονεῖς ἐμειδίασαν· ὁ μὲν γὰρ αὐτ Ποῖον δὴ ἔχει λόγον. Mallem scribere ποῖος ἂν ἔχοι λόγος. Η γάρ τοι φύσις. In libro Fuk. ac Turnebi scriptum est ἦτε γὰρ φύσις. Αρχεο μειδιόων ἀνορῶν. Sic primus hunc versum edidit Rob. Stephanus, ex conjectura ut opinor. Nam et in schedis regiis et in codice Fuk. ita scribitur: Αρχεο μειδιῶν ὡς ἂν ὁρῶν, etc. Ex quibus facillimum erat veram hujus loci scripturam restituere. Sic igitur emendo : Άρχιο μειδιόωσαν ὁρῶν τὴν μητέρα κεδνὴν Qua quidem emendatione certius nihil. Σοὶ δὲ γονεῖς οὐ πάμπαν. Verba Virgilii non recte accepit Constantinus, nec interpres Græcus. Si enim intellexit, quasi dixisset Virgilius, puero parentes non arrisisse; nec deum illi mensam, nec deam cubile impertivisse. Scilicet Constantinus versum illum Virgilii : Incipe, parve puer, cui non risere parentes, legendum putavit uno ductu absque ulla distinctione : cum tamen post vocem puer, punctum sit apponendum, ut vel pueris notum est. Haec cum Christophersonus non animadvertisset, sequentia Constantini verba interpolavit, addita negatione contra mentem auctoris, et contra auctoritatem omnium exemplarium. Porro in codice Fuk. legitur ἐφημερίως ἐγέλα σαν, rectius ni fallor. Certe in schedis scribitur έφημερίους. Hæc fortasse aliquis ex numero corum qui prudentia minus valent, de hominis ortu dici existimaverit. Verum, quæ ratio est ut hominis filio in lucem edito, nec aratrum ac sementem tellus, nec vitis falcem et reliquam culturam desideret. Quomodo hæc de hominis prole dicta esse intelligantur? Est enim natura divinæ voluntatis ministra, non humanis famulans jussionibus. Adde quod omnium elementorum lætitia, adventum Dei, non hominis cujuspiam conceptum designat. Jam vero quod poeta vitam sibi diutius prorogari optat, id plane argumentum est Deum invocantis. Vitam enim et salutem nobis a Deo postulare, non ab homine solemus. Et Erythræa quidem sibylla Deum sic affatur : Cur mihi, inquit, Domine, vaticinandi necessitatem imponis, ac non potius sublimem raptam e terra, ad diem usque beatissimi adventus tui servas? Virgilius vero, post versus quos supra retulimus, hæc subjungit : D Incipe, parve puer, risu cognoscere matrem. Matri longa decem tulerunt fastidia menses. Incipe, parve puer, cui non risere parentes, Nec Deus hunc mensa, Dea nec dignata cubili est. Quomodo enim parentes ei arrisissent. Etenim pater illius Deus, expers qualitatis vis est. Et figura quidem ipse omni caret, in aliorum tamen circumscriptione existit; nec humano præditus est corpore. Tori quoque expertem esse Spiritum divinum quis ignorat? Quod enim desiderium, quæ cupiditas inNOTÆ. Ὁ μὲν γὰρ αὐτῶν. Cuivis liquet scribendum esse ὁ μὲν γὰρ αὐτοῦ πατήρ θεός, etc. In codice Fukeliano scribitur ὁ μὲν γὰρ αὐτῶν ἂν θεὸς, ἄποιός ἐστι δύναμις. Τὸ ἅγιον πνεῦμα. Per Spiritum sanctum Constantinus videtur intelligere Divinitatem, seu naturam divinam, ut jam in superiori capite notavimus. Explicat enim verba illa ex Virgilio translata οὐδ' ἥψω λεχέων, quæ de Christo, non de Spiritu sancto dicuntur. Itaque hoc loco spiritum Dei interpretari malui, quam Spiritum sanctum, ut Portesius et Christophorsonus, ̓Αλλὰ ταῦτα ἐφείσθω λέγειν. Εx his verbis apparet, errorem illum quem supra notavi non ab ipso Constantino admissum fuisse, sed a græco interprete, qui postremos Virgilii versus male intellexit. Nam Constantinus quidem ipse versus illos Virgilii recte acceperat, ut hinc patet. Cum enim Virgilii verba retulisset, quæ sic habent : Cui non risere parentes; Nec Deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est. Continuo tanquam reprehendens poetam, hæc subjungit : Quomodo, inquit, ei arriderent parentes, cum pater ejus Deus sit, expers corporis et figuræ. Jam cubile et mensa quonam modo convenire possunt Deo, quem tori penitus expertem esse constat, nec ciborum voluptate affici. Addit deinde hæc verba, ex quibus manifeste perspicitur id quod dixi, Constantinum Virgilii versus optime intellexisse: Verum illis qui humanam quamdam generationem exponunt, conce damus ut ita loquantur. Quibus verbis excusat Virgi lium, quippe qui divinam Christi generationem ignoraverit. At in interpretatione græca, in qua Virgilii versus male exponuntur, hæc periodus cum præcedentibus non cohæret, Οἱ δὲ τὴν ψυχὴν αὐτῶν. Amplector conjecturam doctorum virorum, quam etiam in libro Savilii annotatam inveni: οὐδὲ τὴν ψυχὴν, etc. esse posset in affectu summi boni, cujus desiderio A παντὸς κακοῦ γε καὶ ῥήματος παρασκευάζουσιν. ἐπικα λοῦμαι δέ σε αὐτὴν σύμμαχον τοῖς λεγομένοις, ὦ θεοσέ βεια, ἁγνόν τινα νόμον ὑπάρχουσα, πάντων τε ἀγαθῶν εὐκταιοτάτην ἐλπίδα, ὁσιότητος διδάσκαλον ἀθανασίας ὑπόσχεσιν ἀκίβδηλον· σὲ μὲν εὐσέβεια καὶ φιλανθρωπία προσκυνῷ, σαῖς δὲ θεραπείαις χάριν αἴδιον ὀφείλομεν οἱ δεηθέντες, ὁ δὲ ἄπειρος ὄχλος τῆς σῆς ἐπικουρίας, διὰ τὴν ἔμφυτον πρὸς σὲ ἀπέχθειαν, καὶ τὸν Θεὸν ἀποστρέ φεται· οὐδὲ οἶδε τὴν αἰτίαν ὅλως τοῦ ζῆν καὶ εἶναι αὐτόν τε καὶ τοὺς λοιποὺς δυσσεβεῖς, ἐκ τοῦ πρὸς τὸ κρεῖττον καθήκοντος ἠρτῆσθαι· πᾶς γὰρ ὁ κόσμος ἐκείνου κτῆμα, καὶ ὅσα ἐστὶν ἐν κόσμῳ. reliqua omnia ducuntur ? quid omnino sapientiæ potest esse commune cum voluptate? Verum sic loqui liceat illis, qui humanam quamdam Christi generationem sibi fingunt; neque operam dant ut animum suum ab omni impio facinore ac sermone integrum servent. Te hic, pietas, appello; tuum subsidium ad ea quæ dicuntur imploro: quæ nihil aliud es quam lex castimonie et sanctitatis, omnium bonorum maxime optabile, sanctissimæ spei magistra, immortalitatis certa promissio. Te veneror, o pietas atque clementia. Tibi pro beneficio curationis tuæ qua opus habebamus gratias debemus. At vulgus hominum tui auxilii expers, præ insito quo adversus te flagrat odio, Deum ipsum aversatur nec intelligit, suæ ipsius ac reliquorum impiorum vitæ causam ex divini Numinis cultus atque obsequio pendere. Totus enim mundus et quæcumque in mundo continentur illius est possessio. CAP. XXII. GRATIARUM ACTIO IMPERATORIS, QUA VICTORIAS ET RELIQUA BONA SUA CHRISTO ACCEPTA FERT; ET CONFUTATIO MAXIMINI TYRAnni, qui persecutionis crudELITA FE CHRISTIANÆ RELIGionis gloriam AUXERAT. Equidem meam felicitatem meaque omnia pietati accepta refero. Testes sunt rerum eventus qui ex voto mihi responderunt: testes sunt pugnæ atque victoriæ, et tropea de hostibus parta. Scit et laudibus ea celebrat urbs Roma. Idem sentit populus urbis mihi charissime, licet falsa spe deceptus, indignum sua majestate principem elegerit, qui mox convenientem sceleribus suis exitum sortitus est. Verum ea nunc commemorare nefas esse arbitror: mihi praesertim qui te, pietas, alloquor, et qui curam omnem ac diligentiam adhibeo, ut te castis sermonibus bonisque verbis compellem. Dicam tamen aliquid, quod nec turpe nec indecorum videbitur. Bellum inexpiabile, plenum amentiæ et inaudita crudelitatis, adversus te, pietas, et adversus omnes sanctissimas ecclesias tulas a tyrannis gerebatur. Nec deerant in urbe Roma, qui tantis malis et publica calamitate lætarentur. Erat et campus ad prælium constitutus. VALESII Αγνόν τινα νόμον ὑπύρχουσα. Grammaticae leges scribi jubent ὑπάρχουσαν, ut est in codice Fuk. Porro elegantissima est bare religionis christianæ definitio: sed prava interpunctione fœde corrupta. Lego igitur πάντων τε ἀγαθῶν εὐκταιοτάτην, ἐλπίδος ὁσιω τάτης διδάσκαλον, ἀθανασίας ὑπόσχεσιν ἀκίβδηλον. Nihil hac lectione certius, nihil elegantius. Religionem appellat Constantinus magistrum spei sanctissimæ, quippe quæ nos doceat sperare cœlestia, nec in ter renis et caducis bonis, sed in Deo omnem spem nostram collocare. In codice Fuk. legitur : Οσιότητος διδάσκαλον, ἀθανασίας ὑπόσχεσιν ακίβδηλον. Eadem interpunctio est in schedis. Οἱ δεηθέντες. Οmnino scribendum videtur οἱ ἰαθέν τες. Eleganter enim dicitur σαῖς θεραπείαις ἰαθέντες id est, tuis remediis sanati. Ἐκείνου κτῆμα. Mallem scribere κτίσμα, id est opus, sive opilicium. Τῶν κατ ̓ εὐχὰς ἁπάντων. Conjicere quis non inmerito posset scribendum esse πάντων κατ' εὐχὰς ἀπαν τώντων. Sed cum absque hac emendatione sensus constet, nihil mutandum censeo. Μεγαλόπολις. Sic Romam Græci vocare consueverant, ut innumeris exemplis probari potest. Ita Tatianus in oratione adversus Græcos, ubi de sacro Jovis Latioris loquitur, et Porphyrius in libro de Absti B D Ἐγὼ μὲν τῆς εὐτυχίας τῆς ἐμαυτοῦ καὶ τῶν ἐμῶν πάντων, αἰτιῶμαι τὴν εὐγένειαν· μαρτυρεῖ δὲ καὶ ἡ ἔκβα σις τῶν κατ ̓ εὐχὰς ἁπάντων· ἀνδραγαθίκι, νίκαι κατά τῶν πολεμίων, τρόπαια σύνοιδε δὲ καὶ μετ ̓ εὐφημίας ἐπαινεῖ καὶ ἡ Μεγαλόπολις βούλεται δὲ καὶ ὁ δῆμος τῆς φιλτάτης πόλεως, εἰ καὶ πρὸς ταῖς σφαλεραῖς ἐλπίσιν ἐξαπατηθεὶς, ἀνάξιον ἑαυτῆς προείλετο προστατην· ὁ πατ ρακρῆμα ἑάλω, προσηκόντως τε καὶ ἀξίως τοῖς ἑαυτῷ τε τολπημένοις, ὧν οὐ θέμις ἀπομνημονεῦσαι, μάλιστα ἐμοὶ τῷ διαλεγομένῳ πρὸς σέ, καὶ πᾶσαν ἐπιμέλειαν ποιονμένῳ, πῶς ἂν ἁγναῖς καὶ εὐφήμοις διαλέξεσι προσείποιμί σε. ἐρῷ δέ τι ἴσως, οὐκ ἄσχημον οὐδὲ ἀπρεπές· ὑπερ βάλλων μέντοι μανίᾳ καὶ ὠπότητι, ὦ θεοσέβεια, καὶ πάσαις ταῖς ἁγιωτάταις σου ἐκκλησίαις ὑπὸ τυράννων που λεμος (ἦν) ἄσπονδος· καὶ οὐκ ἐπέλειψάν τινες τῶν ἐν τῇ Ῥώμη, τηλικούτοις ἐπιχαίροντες δημοσίοις κακοῖς· παρεσκεύαστο δὲ καὶ πεδίον τῇ μάχῃ. σὺ δὲ προελθοῦσα, ἐπέδωκας ἑαυτὴν ἐπερειδομένην τῇ πρὸς Θεὸν πίστει. NOTÆ. nentia. Sed et Eusebius in oratione tricennali de laudibus Constantini ita Romam appellat, ut illic videbimus. Καὶ πάσαις ταῖς ἁγιωτάταις. Ante hæc verba asteriscus in editione Rob. Stephani appositus est, quo indicatur, nonnulla hic deesse in scriptis exemplaribus. Verum asteriscos qui a Rob. Stephano diligenter notati fuerant, præcipue in fine hujus libri, editio Genevensis omnes sustulit. Cæterum hoc loco pauca desunt, que sic suppleo. Σοί τε καὶ πάσαις ταῖς ἁγιω τάταις σου ἐκκλησίαις, etc. Alloquitur enim religionem christianam. Καὶ πεδίον. Campum intelligit, in quo martyres extremo supplicio afficiebantur. Moris enim erat tum apud Græcos, tum apud Romanos, ut extra porlas supplicia de noxiis sumerentur, ut pluribus notavi ad Amm. Marcellinum. Unde ad campum duci dicebantur noxii qui ad supplicium ducebantur. Sic Augustinus in libro contra Epistolam Parmeniani cap. 8. Ἐπέδωκας ἑαυτὴν ἐπερειδομένην. Scribendum est σαυτὴν ἐπερειδομένη, etc. Id est, teipsam ultro obtu listi. Alludit Constantinus ad fortitudinem martyrum, qui se ultro judicibus offerebant, et ad mortem non coacti, sed sponte currebant. Certe ἐπιδιδόναι non dicitur nisi de eo qui sponte aliquid facit; ut verbi θνητῶν (δέ) δυσσεβῶν ὠμότης, δίκην πυρὸς ἀκατάπαυστος Α Τum vero tu in medium progressa, temetipsam ἐπινεμησαμένη, θαυμαστὴν καὶ διὰ παντὸς ἀοίδιμον εύ δοξίαν προσῆψέ σοι. σέβας γὰρ διὰ ταῦτα εἶχε τοὺς θεω μένους αὐτοὺς. τοὺς μὲν οὖν δημίους καὶ στρεβλοῦντας τὰ τῶν εὐσεβῶν σώματα, ἦν ἰδεῖν κάμνοντας καὶ δυσπε τοῦντας πρὸς τὰ δεινά, παρειμένους δὲ τοὺς δεσμούς, καὶ τὰς γε βασάνους αὐτὰς ἐκλύτους, καὶ τὰς προσφέρο μένας καύσεις ἀμαυρουμένας, καὶ οὐδὲ πρὸς ὀλίγον ἐκλαζόοντων τὴν παρρησίαν. τί οὖν ταῦτα τολμῶν ὤνησας ὦ δυσσεβέστατε ; τί δέ τό αἴτιον τῆς ἐκστάσεως τῶν φρε νῶν; ἐρεῖς ὅτι διὰ τὴν πρὸς τοὺς Θεοὺς τιμήν· τίνας τού τους ; ἢ ποίαν τινὰ τῆς θείας φύσεως ἀξίαν λαμβάνεις ἔννοιαν; ὀργίλους ἡγῆ κατὰ σὲ τοὺς Θεοὺς εἶναι ; εἰ δ ̓ οὖν ἦσαν τοιοῦτοι, ἐχρῆν θαυμάζειν μᾶλλον αὐτῶν τὴν προαίρεσιν, ἢ πειθαρχεῖν τοῖς ἀναιδέσι προστάγμασι, δικαίων ἀνδρῶν σφαγὰς ἀδίκως ἐπαράντων. ἐρεῖς ἴσως Β διὰ τὰ ὑπὸ τῶν προγόνων νομισθέντα καὶ τὴν τῶν ἀνθρώπων ὑπόληψιν συγχωρῶ· καὶ γάρ ἐστι παραπλήσια τοῖς δρωμένοις τὰ νομιζόμενα, μιᾶς τε καὶ τῆς αὐτῆς ἀφροσύνης· ᾠήθης ἴσως εἶναί τινα δύναμιν ἐξαίρετον, ἐν τοῖς ὑπὸ τεκτόνων καὶ δημιουργῶν ἐσκευασμένοις άνθρωπομόρφοις τοιγάρτοι περιεῖπες ταῦτα· πᾶσαν ποιούμενος ἐπιμέλειαν, ὅπως μή ποτε ῥυπωθεῖεν μεγίστων καὶ ἐξαιρέτων Θεῶν ἀθρωπίνης δεομένων ἐπιμελείας (εἴδωλα.) ultro tradidisti, fide in Deum fulta atque innixa. At crudelitas hominum impiorum, cum instar flammæ obvia quæque depasta esset, admirabilem quamdam et celeberrimam tibi gloriam conciliavit. Hinc enim stupor ac veneratio tui spectatores ipsos invasit. Ac tortores quidem ac carnifices, in cruciandis piorum corporibus defessos, et ad inopiam consilii redactos cernere licebat : vincula autem resoluta, laxatos equuleos; et restinctas quæ admoveantur flammas : contra vero invictam constantiam ac libertatem piorum, qui ne tantulum quidem de gradu suo dimovebantur. Talia igitur aggressus quid profecisti, omnium hominum impiissime? Quod malum causa fuit furoris tui? Dices fortasse, in honorem deorum hæc a te gesta. At quorum deorum ? Aut quam notionem divina dignam natura animo concepisti? Deosne perinde atque te iracundos esse existimabas? Quod si tales erant, eorum potius consilium mirari oportebat, quam impudentibus mandatis, quibus justos viros injuste trucidari jubebant, obtemperare. Sed forte dices, te ob instituta majorum, et propter hominum opinionem ista gessisse. Ignosco. Sunt enin instituta illa, his quæ a te geruntur simillima, et ex unius ejusdemque imperitia fonte manantia. Existimasti forsan eximiam quamdam inesse vim atque virtutem in simulacris a fabris et artificibus humana effigie formatis. Idcirco igitur ea colebas summam adhibens curam ac sollicitudinem, ne sordibus inquinarentur. Magni scilicet ac præcipui dii hominum cura indigent. CAP. XXIII. DE CHRISTIANORTUM INSTITUTIS, ET QUOD DEUS DILIGIT EOS QUI VIRTUTEM SECTANTUR, ÉT QUOD AC JUDICIUM RETRIBUTIONEM SPERARE oportet. Αντεξέταζε τὴν ἡμετέραν θρησκείαν πρὸς τὰ ὑμέτερα. C οὐκ ἐνταῦθα μὲν, ὁμόνοια γνησία καὶ διαρκής φιλανθρωπία. ἔλεγχος δὲ πταίσματος, νουθεσίαν οὐκ ὄλεθρον φέ ρων. θεραπείαν δὲ οὐκ ὠμότητος ἀλλὰ σωτηρίας. καὶ πίστιν ειλικρινῆ, πρῶτον μὲν πρὸς τὸν Θεὸν, ἔπειτα δὲ καὶ πρὸς τὴν φυσικὴν τῶν ἀνθρώπων κοινωνίαν. ἔλεος δέ VALESII gratia de Christo qui se sua sponte tradidit pro salute generis humani. Male igitur Christophorsonus hunc locum ita vertit: teipsam adversariis opposuisti. Conjecturam nostram confirmat codex Fuk. in quo scribitur ἐπέδωκας σεαυτὴν ἐπερειδομένη. Θνητῶν δυσσεβῶν ὠμότης. Hujus loci emendationem feliciter mihi videor deprehendisse. Cum enim ante hæc verba legatur vox πίστει, duabus ultimis hujus vocabuli literis repetitis locum ita restitui. εἶθ ̓ ἡ τῶν δυσσεβῶν ὠμότης, etc. Nihil certius. Facessat igitur conjectura Gruteri et Christophorsoni, qui legunt θνητῶν δὲ δυσσεβῶν, etc. Quis enim ferre potest hanc locutionem ? Codex tamen Fuk. lectionem illam Gruteri confirmat. Sed jam antea observavi, multas παραδιορθώσεις in illo codice reperiri. Τὰ τῶν εὐσεβῶν σώματα. Christophorsonus, Scaliger et alii post has voces addunt ἦν εἰδεῖν, quemad. modum etiam in libro Fuk. ac Moræi reperi. Sed nihil opus est hic addere, cum præcesserit vox θεωμένους, ad quam hæc omnia referri debent. Fateor tamen magis perspicuam fore orationem, si has voces addideris. Τα δυσσεβέστατε Alloquitur unum ex persecutoribus; Maximinum scilicet, ut est in titulo hujus capitis. Hic enim crudelius et infestius quam cæteri Christianos persecutus est. D Confer, si placet, religionem nostram, cum tuis ritibus. Nonne apud nos quidem germana concordia et perpetua humanitas? nonne apud nos reprehensio culpae est ejusmodi, quæ correctionem afferat, non perniciem : et curatio quæ ad salutem proficiat, non ad crudelitaten? Nonne apud nos sincera fides, primum NOTÆ. Δικαίων ἀνδρῶν σφαγάς. Scribendum videtur πρὸς δικαίων, etc., nisi mendum est in verbo ἐπαράνων. Επιμελείας εἴδωλα. Delenda est postrema vox, quan Christophorsonus, Scaliger et Gruterus perperam adjecerunt. Eamdem vocem in libro quoque Fuketii et Moræi adjectam inveni. Sed nihil necesse est : tantum post vocem ῥυπωθείεν, apponenda erat virgula. Atque ita Joannes Portesius hunc locum accepit; qui profecto felicius quam Christophorsonus hæc interpretatus est in hunc modum : Omnis illa cura tua, omne studium ne sordibus opplerentur. Ita magni primariique Dii humana se ope sustinebant; istam diligentiam requirebant. Atque ita etiam Musculus. Θεραπείαν δέ. Lego θεραπείαν τε. Subauditur autem verbum pépov quod paulo ante præcessit. Posset etiam legi θεραπεία τε, et paulo post καὶ πίστις εἰλικρινής, 30 fortasse rectius. Καὶ πίστιν εἰλικρινή. Apparet ex sequentibus, scribendum esse διάθεσιν, ἀγάπην. Charitas enim primum quidem erga Deum est, deinde erga proximum. Fides vero non est nisi unum ac solum Deum. Itaque πίστιν hic nullo modo convenire potest. Adde quod cum hoc loco agatur de objurgatione, charitas optime congrui. Nam benevola objurgatio ac reprehensio, charitatem parit. Sed praestat hic legere και πίστις ειλικρινής, ut jam dixi, Atqu, ita legit Musculus, sicut ex versione ejus apparet. quidem erga Deum, deinde vero erga naturalem Α τῶν οὓς ἐπολέμησεν ἡ τύχη· ἁπλοῦς δὲ βίος, καὶ οὐ ποικίλῃ τινὶ πανουργίᾳ τὴν πονηρίαν ἐπικαλυπτόμενος. τοῦ τε ὄντος Θεοῦ καὶ τῆς μοναρχίας γνῶσις· ἥδε ἐστε ἀληθῶς θεοσέβεια, ἥδε εἰλικρινής θρησκεία, ἡ παντελῶς ἄχραντος· οὗτος ἔμφρων βίος, ὃν οἱ μετιόντες, ὡς διὰ λεωφόρου σεμνῆς τινος ἐπὶ τὸν ἀένναον πορεύονται βίον οὐδεὶς γὰρ ὅλως τελευτᾷ, ὁ τὸν τοιοῦτον ἐνστησάμενος βίον, καθαρεύων τε τὴν ψυχὴν ἀπὸ τοῦ σώματος. πληροί δὲ μᾶλλον τὴν προσταχθεῖσαν αὐτῷ θεόθεν λειτουργίαν, ἢ ἀποθνήσκει· ὁ γάρτοι τὸν Θεὸν ὁμολογήσας, οὐ γίνεται πάρεργον ὕβρεως οὐδὲ θυμοῦ· ἀλλ ̓ εὐγενῶς τὴν ἀνάγκην ὑποστὰς, τὴν τῆς καρτερίας πεῖραν, ἐφόδιον ἔχει τῆς πρὸς τὸν Θεὸν εὐμενείας· οὐδὲ γὰρ ἀμφίβολον, τὴν τῶν ἀνθρώπων ἀρετὴν ἀσπάζεσθαι τὸ θεῖον· καὶ γὰρ ἂν εἴη τῶν ἀτοπωτάτων, τῶν ἐξουσίας ἐπειλημμένων καὶ ὑπο hominum societatem ? Nonne apud nos misericordia erga eos quos fortuna calamitas oppresserit ?Nonne vita simplex, nullo simulationis fuco occultam tegens improbitatem, et veri atque unius Dei cuncta moderantis cognitio ? Hæc est vera pietas ; hæc integra atque incorrupta religio. Hæc sapientissima vivendi ratio ; quam qui amplexi sunt, tanquam augusta quadam via ad æternam vitam tendunt. Nemo enim qui hujusmodi vivendi rationem inierit, et qui animum habeat ab omni corporis labe purgatum, moritur omnino; sed functionem sibi a Deo indictam implere, potius quam mori dicendus est. Is namque qui Deum confessus est, nec contumelia cedit nec iracundiæ. Sed forti animo necessitatem sustinens, tolerantiæ suæ experimentum, velut viati. Β δεεστέρων, εἰ καὶ θεραπεύοντες τυγχάνοιεν οἱ εὐεργε cum quoddam habet ad conciliandam sibi divini Numinis clementiam. Neque enim dubium est, quin Deus homines virtute præditos amplectatur. Quippe absurdissimum esset, tam præpotentes quam inferioris loci homines, adversus eos a quibus observantur aut beneficiis afficiuntur, grato animo esse, et vicissim illos beneficiis afficere, eum vero qui omnium summus sit, et qui omnibus imperet, ipsumque sit summum bonum, negligentem in referrenda gratia esse. Qui in omni vita nos ubique comitatur, et qui præsto nobis adest, quotiescumque boni aliquid agimus. Et illico quidem fortitudinis et obedientiæ causa nos collaudans remuneratur: plenam tamen et perfectam solutionem in aliud tempus differt, Tunc enim totius vitæ nostræ summa ad calculos revocabitur. Ac si quidem cuncta recte se habuerint, æternæ vitæ merces sequetur: improbi vero debito supplicio afficiendi sunt. CAP. XXIV. — DE DECI, VALERIANS ET AURELIANI CALAMITOSO VITÆ EXITU OB PERSECUTIONEM ECCLESIARUM. Te nunc interrogo, Deci, qui justorum laboribus C olim insultabas, qui Ecclesiam odio prosequebaris, qui viros summa vitæ sanctitate præditos supplicio VALESII Οὐ γίνεται πάρεργον ύβρεως. Quæ sit vis hujus locutionis interpretes sensum minime assequuntur, quod tamen facile erat hoe loco. Christophorsonus quidem ita vertit : Qui Deum ingenue confitetur, non contumelia, non iracundiæ sponte succumbit. Ex quibus verbis, nemo est qui non hunc sensum eliciat; eum qui Deum confitetur, non esse iracundum, nec contumeliosum. Atqui longe alius est sensus verborum græcorum ; eum scilicet qui Christi nomen coram judice confitetur, contumelia ac furori persecutorum non cedere. Εφόδιον τῆς πρὸς τὸν θεὸν εὐμενείας. Christophorsonus legisse videtur ευνοίας, quod non probo. Nullus enim sensus ex hac lectione elici potest. Porro ἐφόδιον instrumentum verti, ut loquitur Amm. Marcellinus in lib. xxix, pag. 395 : Casar Dictator aiebat miserum esse instrumentum senectuti, recordationem crudelitatis. Ubi vide quæ olim annotavi. Possis etiam vertere D viaticum. Nec incommode Musculus ita vertit : Tolerantiæ experientiam compendii vice habet ad promerendam benevolentiam. Οὐδὲ γὰρ ἀμφίβολον. In libro Moræi vir doctus ad marginem annotavit hæc verba : Πλατωνικὸν ἐκ τῆς Πολιτείας, id est, Hic locus desumptus est ex libro x Platonis de Republica. Certe in illo libro disputat Plato de præmiis, quæ justis hominibus tum in hac vita, tum post mortem a Deo tribuuntur. Sed argumentatio qua Constantinus id adstruit, in Platone, quod sciam, non habetur. Τῶν ἐξουσίας ἐπειλημμένων. Non dubito quin scribendum sit τοὺς μὲν ἐξουσίας ἐπειλημμένους καὶ ὑπου τοῦντες, αὐτοὺς εὐχαρίστως κατατίθεσθαι καὶ ἀντευερα γετεῖν, τὸν δὲ ὑπὲρ πάντας, ἀρχηγόν τε τῶν πάντων, καὶ τὸ ἀγαθὸν αὐτὸ, καταμελεῖν τῆς ἀμοιβῆς· ὁ συμπαρομαρτεῖ μὴν ἡμῶν τῷ παντὶ βίῳ, καὶ πάρεστιν ἡμῖν τηνικαῦτα, οσάκις ἀγαθόν τι ποιοῦμεν καὶ παραχρῆμα μὴν ἀποδεχόμενος τῆς ἀνδρείας καὶ εὐδοκίας, εὐεργετεί, τὴν δὲ συμπλήρωσιν ἡμῶν ὑπερτίθεται· πᾶσα γὰρ ἡ τοῦ βίου ψῆφος τηνικαῦτα λογοθετεῖται καὶ ἐπειδὰν ταῦτα καλῶς ἔχῃ, ὁ μισθὸς ἐπακολουθεῖ τῆς αἰωνίου ζωῆς, μετ τέρχεται δὲ καὶ τοὺς πονηροὺς ἡ προσήκουσα τιμωρία. Σὲ δὲ νῦν τὸν Δέκιον ἐρωτῶ, τὸν ἐπεμβαίνοντα ποτε τοῖς τῶν δικαίων πόνοις, τὸν τὴν ἐκκλησίαν μισήσαντα, τον ἐπιθέντα τιμωρίαν τοῖς ὁσίως βεβιωκόσι τί δεινὸν πράσ NOTÆ. δεεστέρους, εἰ θεραπεύονπες τυγχάνοιεν ἢ εὐεργετοῦντες ή αὐτούς τινες, εὐχαρίστως κατατίθεσθαι, etc. id est, Absurdissimum enim esset, tam præpotentes quam inferioris loci homines, erga eos a quibus observantur aut beneficiis afficiuntur grato animo esse, etc. In quibus verbis observari refertur ad præpotentes homines; ut beneficiis affici refertur ad inferiores et humiliores, quod non vidit Christophorsonus. In libro Fuk. Turnebi ac Savilii legitur και θεραπεύοντες μή τυγχάνοιες οἱ εὐεργετοῦντες, quod non probo. Muscuius autem legit εἰ καὶ θεράποντες τυγχάνοιεν οἱ εὐεργετοῦντες, non male. Ο συμπαρομαρτεῖ. Procul dubio scribendum est ὃς συμπαρομαρτεί. Refertur enim ad τὸν δὲ ὑπὲρ πάντας, id est, ad summum Deum. Quem licet vocaverit τὸ ἀγαθὸν αὐτὸ, nihilominus is sequi debet in masculino. Εὐδοκίας. Propensam voluntatem vertit Christophersonus; Musculus benevolentiam. Ego obedientiam interpretari malui. Id enim significat vox εὐδοκεῖν, morem gerere, obsequi voluntati divinæ. Εὐδοκία igitur ad verbum est allubescentia. Quo sensu sumitur apud Lucam in cantico illo militie cœlestis post or.. tum Domini : Ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία. Occurrit hæc dictio passim in utroque Testamento, ut jam alii observarunt. In optimo codice Fuk. scribitur ἀνδρείας τε και εὐθυδικίας. Τί δεινὸν πράσσεις. Scribo meo periculo τί δὴ νῦν πράσσεις, quomodo etiam in libro Moræi ad oram einendatum inveni. Neque aliter scribitur in codice Fuk. In schedis autem legitur τί δὴ τῷ. |