akademii duchownej w Wilnie i oficialem; nadto był kawalerem orderu ostrogi, † 1842 r.). Ten uczony mąż pracując nad Polskim słownikiem i nad Dziejami literatury polskiej, zebrał bardzo wiele wiadomości biograficznych. Dotąd wydane tylko: Żywot Skargi Krzem. 1812. O życiu i pismach T. Czackiego, tamże 1814 i w Krak. 1851. Pochwała Kopczyńskiego, Warszawa 1817. Nauka ojca dana synowi jadącemu do Akademii. W rękopiśmie zostawił. 1) Obraz życia, i pism Jakóba Wujka z Wągrówca, z przyłączeniem wiadomości o bibliach, psalterzach i postyllach. 2) O Jezuitach w Polsce w wieku XVI, gdzie są wymienieni wszyscy polscy Jezuici piszący. 3) Żywoty biskupów wileńskich od wprowadzenia religii katolickiéj w Litwie. 4) Wiadomość o życiu i pismuch pisarzy polskich z rozbiorem ich dzieł. 5) Słownik polski przechodzący 20 tomów w 4ce dla nader wielkiej objętości niemógł być dotąd drukowany. Rozciągłość takowa ztąd pochodzi, że nietylko każde słowo ma w tym słowniku ścisłą swą definicyą, ale nadto wyszczególnione są w nim wszystkie przypadki w których pod piórem wielorakich pisarzy rozmaite nabrało znaczenie.

§. 124. Podróże i ziemiopisy.

a) Karól Wyrwicz (ur. na Żmudzi r. 1717; w r. 17 wstąpił do grona Jezuitów i w różnych miejscach uczył publicznie, podróżował po Francyi, Belgii, Niemczech i Włoszech; potém jako rządzca konwiktu Jezuickiego w Warszawie łożył wielkie staranie o podniesienie nauk, za co dostał medal Bene merentibus od Stanisława Augusta. Po zniesieniu Jezuitów otrzymał probostwo w Warszawie a później opactwo hebdowskie, † 20 grudnia 1793). Był to jeden z najuczeńszych mężów swego wieku. Prócz innych dzieł wyszła jego : Jeografia czasów teraźniejszych, t. I Warszawa 1768 (tom II w którym miało być opisanie Polski, niewydany). Wprost dla użytku młodzieży: Jeografia powszechna,

czyli opisanie krótkie i t. d. Warszawa 1773, w któréj ostatni rozdział zawiera rzecz o polityce; to jest: o zwierzchności krajowej, o prawie i onego różności, i o handlu Europy. Należyta praca w swoim czasie. b) Alexander Sapieha. (Ur. okolo 1770 w Paryżu, syn Józefa krajczego litewskiego; odebrał wychowanie francuzkie w calém znaczeniu tego wyrazu; później zajmował się naukami przyrodzonemi, 1818). Podróże w krajach słowiańskich, odbywane w latach 1802 i 3, wydał w 1811. Szkoda, że język wcale nieczysty. c) Jan Potocki. (Ur. 1761 syn Józefa krajczego koronnego. Pobierał nauki w języku francuzkim i dla tego niemógł pisać później w języku ojczystym. Od młodości oddał się czytaniu klassyków i pisarzy średnich wieków, mianowicie historycznych. Zglębiając dziejowe pomniki pozostałe po Grekach i Rzymianach, wpadł na myśl śledzenia początków słowiańskich, zdaje się, że wyjaśnienie pierwiastków tego plemienia założył był sobie za najwyższy cel wszystkich swoich usiłowań; z tego powodu odbywa podróż 1778 i 9 do Włoch, Sycylii i Hiszpanii, 1784 do Francyi i Egiptu, 1787 do Hollandyi, podczas jéj rewolucyi, 1789 przez Cherson do Konstantynopola dla obejrzenia wysp archipelagu, do Egiptu, gdzie zwiedził Kair i znajdował się u stóp olbrzymich piramid w Gizech; przejecha wszy Tunis i dalsze pobrzeża Barbaresków dostał się 1791 do Maroko i zwiedził wielką część tego cesarstwa. 1794-1796 jeździ po Pomorzu i księstwach meklemburskich; 1797 aż do 7 kwietnia 1798 zwiedza Kaukaz; 1803 pracuje we Włoszech; 1805 udaje się do Chin jako członek rossyjskiego poselstwa i naczelnik naukowego oddziału; resztę życia przepędził naprzemian w Tulczynie, Krzemieńcu, Petersburgu i t. d. † 20 listopada 1815 w Sewerynowce pod Berdyczowem.") Śledził on początki Scytów, Sarmatów i Słowian i początkowe dzieje Polski. Opuściwszy wszystkie prawie badania przed nim czyty Byla to osobiolość niezmiernie oryginalna, potrza nasske i dateistie, maka •mily lingwista najwcześniejszy badaoz. polski pierwolnych dziejów Stawian.. Jzczyzny drograf i podróżnik, który niemal jurial caly of marocco do Oceanu Wschodniego zwiedził a którego innie sławny Klaproth mwiecqrutTrawiony Melancholią odebrał sobie życie wystrzałem z pistolchu w dość orygi: nalny sposób, bo kitką od wiegehu srebrnej cukierniczki, którą (kulkų) tajemnie mgez cały miesiąc podrzynał scyzorykiem złą myślą, że jeśli się do lufki jego

pi:

pistoletu nada, będzie nione, zapuścił wzrok swój samodzielny, w ciemne i odleto znakiem, iż wyższe głe tajniki starej przeszłości. W dziele swojém: Fraprzeznaczenie wyma: gment historiques et geopraphiques sur la Scythie, qajego śmierci.

la Sarmatie et les Slaves. Brunświk 1796 4 tomy, zgromadził materyały do badań początku narodów, oraz dziejów Słowian aż do X wieku, ledwie nie zupełne, jakie tylko znane. Lubo w przekładzie originalnych textów na francuzki język jest swobodny, mianowicie gdy rozwlekłość oryginału skrócić się daje, ale pospolicie wiernym jest i trafnie wykłada, a liczne bardzo miejsca krytycznemi uwagami swemi objaśnia i dopelnia. Wszystkie swoje dzieła tak pisał, że przywodzi text źródeł historycznych i takowy komentuje, a czytelnik sobie sam z tego całość wiązać musi: z tąd użycie dzieł jego niezmiernie bywa utrudnione, jakożkolwiek bardzo wiele nowych widoków otwiera. Oprócz dzieła wzmiankowanego wydał (opuszczając inne) następne bliżej dziejów naszych dotyczące. 2) Recherches sur la Sarmatie, cinq livres. Varsov. 1788. 3) Chroniques, mémoirs et recherches pour servir a l'histoire de toust les peuples Slaves. Vars. 1793. 4) Voyage de Basse Saxe. Hambourg 1795, z wizerunkami licznemi bożyszczów. 5) Histoire primitive des peuples de la Russie. Petersburg 1802. 6) Histoire des gouvernements de Volhynie, de Podolie et Cherson. Peters. 1805. 7) Atlas archicologique de la Russie européene. Peters. 1810., trzecie wydanic tamże r. 1823.

Potocki znając biegle wiele żyjących i umarłych języków, umiał ocenić etymologiczne środki: przez podróże obeznany naocznie z miejscowemi ludami, - dziś siedzącemi w Azyi i Europie, umiał zastosować wyrazy źrodeł historycznych do szczegółów innych nieznanych; ciągle jedynie textem przytaczanych źródeł zajęty, umiał się ściśle trzymać ich opowiadania. W jego Recherches, Voyage de Basse Saxe i Fragments historiques. Potocki pisar dla lego po francusku, aby się dać, poznać w świecie uszonych i dym sposobem podnieść stawe imienia polskiego – świadczy olim nazwisko jego dane wowych czasach odkrytemu archipelagowina Oczanie Wschodnim.

widać, że początkowe dzieje narodu polskiego i rzeczy słowiańskie są przezeń czysto wydobyte: lecz gdy się w poprzednie pomyka wieki, gdzie mu imienia Słowian brakuje, gdy się spotyka z Sarmatami, Scytami, Dakami, Góralami Kaukazu, Celtami, Gogiem i Magogiem, gdzie trzeba z natchnionym Noem kołysać się w Arce Noego, tam niema czystych posad, na których by się mógł oprzeć, tam schodzi ze swego toru i w słodkiem omamieniu w początkach rodu ludzkiego niepewny ginie. Wszystkie swoje dziela pisał po francuzku, a nadto drukował w bardzo małej liczbie, liczby stu exemplarzy rzadko przechodzącej. To sprawiło, że jak dzieła Potockiego są rzadkością, tak wiadodomości i badania jego zaledwie były znane narodowi i żadnego nań wplywu nie wywarły. Wspomnieć go tu wszakże należało dla ważności przedmiotów, którym poświęcił swe pióro, jakkolwiek nie w ojczystym języku.*)

d) Czajkowski Franciszek ur. 1742 w okolicach Lwowa gdzie początkowe wychowanie odebrał i wcześnie do zakonu Jezuitów przyjętym został. Od młodych lat od dając się naukom, szczególniej matematykę pokochał i wielkie w niej uczynił postępy. Po zniesieniu zakonu, jako świecki duchowny z gorliwością poruczone sobie obowiązki spełniając, ze zalecenia zwierzchności duchownej wygotował mappę wszystkich kościołów w dyecezyi płockiej, krakowskiej, chełmińsko-lubelskiej w archidyakonacie warszawskim i w archidyecezyi gnieźnieńskiej, przyczém dowiódł niepospolitej w matematyce praktycznej biegłości. W czasie czteroletniego sejmu pełnił obowiązki kommisarza cywilno wojskowego w województwie rawskim; poczém archidyakonem kollegiaty w Łowiczu mianowany został. Za Księstwa Warszawskiego będąc wielkim Eforem szkolnym, znacznie się przyczynił do wzrostu zakładu nauczycielskiego w Łowiczu; w krótce potém członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk obrany, wyłącznie naukowej poświęcił się * vyhnem jest jakoby po polsku me umiar, owszem; a je dbał szczerze o los; o dob to kraju, dowod, że dowiedziawszy się w Maroku o zamierzonych symościach Sejmu wielkiego, porzucił badania, wrócił do kraju i obrany posłem odznaczał i wialdem na sprawy poglądem a porem walczył w szeregowh. Żywot jego skreślił Michał Baliriski w zbiorze dział jego wydanym w Warszawie r. 1843 4. J.137-209.

w

pracy. Ulubionym jego przedmiotem nie była już matematyka; w dojrzalszym bowiem wieku oddał się historycznym badaniom, i w śledzeniu rysów znikłej przeszłości szukał zaspokojenia i osłody podeszłego wieku. Najważniejszym pracy jego owocem jest przekład na język polski nietkniętej pierwéj kroniki Kadłubka, którą skróciwszy wydał: Wincentego Kadłubka bisk. krakows. Historya skrócona, w Łowiczu 1803 r. Później, kiedy Towarzystwo Przyjaciół Nauk trzech z grona swego członków do zbierania materyałów do początkowej historyi polskiej przeznaczyło, Czajkowski trzy pisma następne w tym przedmiocie wygotował i temuż Towarzystwu przełożył. 1) Badania historyczno-geograficzne o narodzie Skityjskim (z mappami). 2) Pierwsza poka narodu Slawiańskiego czyli pierwsze wkroczenie Scytów do Europy. 3) O ludach pierwiastkowych, z których się utworzył naród Slawiański i Polski. Pisma te chociaż w pełności nie odpowiadają żądaniom głębszych badaczy, zawsze jednak wytrwałej pracy i rozległych Czajkowskiego dowodzą wiadomości. Zostawił prócz tego Czajkowski wiele niedokończonych swéj pracy owoców, które po śmierci jego znaleziono: przytém dla Towarzystwa Przyjaciół Nauk wypracował był biografię jednego z jego członków Barona Schefera Dra. medyc. znanego z prac swoich w przedmiocie nauk przyrodzonych. Zostawił też kazania: 1) O nagrodzie sprawiedliwości przy zaczęciu Trybunału koronnego na prowincyą małopolską poczynającego się dnia 24 kwietnia 1786 w Lublinie. 2) W dzień pamiątki elekcyi Stanislawa Augusta: O uszanowaniu króla jako króla i ukochaniu króla jako dobrego ojczyzny ojca w przytomności Trybunału dnia 7 września 1787 w Lublinie i t. d. Umarł dnia 15 czerwca 1820. e) Surowiecki Wawrzyniec ur. 1769 pod Gnieznem. Od r. 1788 do 1789 w Seminaryum warszawskiem Missyonarzy, z którego wystąpił dla słabości zdrowia; zwie