Obrazy na stronie
PDF
ePub

OKRES III.

JAGIELLOŃSKI

Od założenia akademii w Krakowie aż do założenia pierwszej drukarni Polskiej; czyli od 1347-64 do 1521.

§. 34. Znamię ogólne. Jak przez pracę ostatnich dwu Piastów Polska skupiła się z rozłamów i stężała w ładzie, aby pod Jagiellonami rozpostrzec się daleko poza swe granice północne, wschodnie i południowe i pod dwoma ostatnimi stanąć w całym blasku, tak też i we względzie oświaty po urośnieniu w okresie Piastowskim na członka społeczności Europejskiej dojrzała w Jagiellońskim i stanęła z innymi członkami na równi, i odtąd wszelki Europejski ruch umysłowy odbijał się i w Polsce. Włosi właśnie teraz byli się zabrali, od Petrarki począwszy, wglądać w zamarły świat ducha starożytnego, i dążenie to, tak zwane humanitarne, po ciężkiej robocie przez ciąg XV stulecia doszło w XVI u wszystkich do swego szczytu; zdawało się, że to wiek Augusta, tak w całej Europie zajmowano się łaciną. Jednak mimo takiego szału nie wskrzeszono trupa, natomiast zmartwychwstały nowożytnych narodów piśmiennictwa.

§. 35. Język. Z pierwszych pokuszeń się Polaków w sztuce pisania nie mając żadnego dowodu w ręku, nie możemy wiedzieć, ile język w okresie Piastowskim ucierpiał lub postąpił; że zaś pierwsze pomniki z końca Piastowskiego

Ze snycerstwa wiemy, że stały w katedrze krakowskiej, posagi Bolesława Kędzierzawego, Kazimierza Sprawiedliwego, Leszka Białego, i Łokietka. Robota tych pomników była gruba, choć czasem nie bez wyrazu. Nie godzi się naostatek przemilczeć o zatraconym kunszcie średniowiecznym malowania w przezroczu szkła.

OKRES III.

JAGIELLOŃSKI

Od założenia akademii w Krakowie aż do założenia pierwszej drukarni Polskiej; czyli od 1347-64 do 1521.

§. 34. Znamię ogólne. Jak przez pracę ostatnich dwu Piastów Polska skupiła się z rozłamów i stężała w ładzie, aby pod Jagiellonami rozpostrzec się daleko poza swe granice północne, wschodnie i południowe i pod dwoma ostatnimi stanąć w całym blasku, tak też i we względzie oświaty po urośnieniu w okresie Piastowskim na członka społeczności Europejskiej dojrzała w Jagiellońskim i stanęła z innymi członkami na równi, i odtąd wszelki Europejski ruch umysłowy odbijał się i w Polsce. Włosi właśnie teraz byli się zabrali, od Petrarki począwszy, wglądać w zamarły świat ducha starożytnego, i dążenie to, tak zwane humanitarne, po ciężkiej robocie przez ciąg XV stulecia doszło w XVI u wszystkich do swego szczytu; zdawało się, że to wiek Augusta, tak w całej Europie zajmowano się łaciną. Jednak mimo takiego szału nie wskrzeszono trupa, natomiast zmartwychwstały nowożytnych narodów piśmiennictwa.

§. 35. Język. Z pierwszych pokuszeń się Polaków w sztuce pisania nie mając żadnego dowodu w ręku, nie możemy wiedzieć, ile język w okresie Piastowskim ucierpiał lub postąpił; że zaś pierwsze pomniki z końca Piastowskiego

i z ciągu Jagiellońskiego pochodzące noszą na sobie znaki Czeszczyzny, nawet w użyciu i zastosowaniu abecadła, więc musimy przyjąć, że się nasi przodkowie długo zaprawiali na tłumaczeniach z czeskiego, nim się wzięli do własnotwórstwa, co w tym okresie dość szybko wyrobiło się w takim stopniu, że pisarze z następującego już na doskonałości stopniu stanęli, a język w ład wprawion dzwiękiem i giętkością jaśnieje.

§. 36. Zakłady naukowe i oświata. Założenie akademii przez Kazimierza W. 1347-64 i następnie (po przeniesieniu 1400 roku do Krakowa ze wsi Bawołu) dodanie jej ręką Jagiełły nowego życia, przyniosło naukowości ogromną pomoc i podstawę, aczkolwiek to była scholastyczność, to przecież z myśleniem oswajała. Z łona téj matki nauk, zakładającej po całym kraju swoje osady, wyszło wielu ludzi uczonych, zwykle jeszcze za granicą doskonalących się, którzy i krajowi znamienite oddać podołali usługi i na powszechnią oświatę wpływali. Od tego czasu i prawodawstwo, od Wiślicy począwszy, nie tylko przez uporządkowanie ale i przez upowszechnienie pisemne nabrało mocy i powagi. Pod takiem zaś prawem przemysł i wyższe uobyczajenie, w powszechności oświata, na znacznym stopniu stanąć mogły. Z lesistéj, drewnianej Polski zaczęła się wychylać Polska murowana.

§, 37.

Podział. Nad rozróżnienie wiersza od prozy nie można jeszcze przyjąć innego.

1 Poezya.

§. 38. Jak w ogóle okres Jagielloński dźwiganiem się i rozrostem narodu odznacza, tak i poezya w tym czasie wydatniejszą przybiera postać. Już nie na domysłach i wnioskach ale się na pomnikach opieramy. Religijna od psalmów kilkakrotnie przerabianych i od pieśni nabożnych, z Czeskiego tłumaczonych, przyszła do pierworodnych; światową zaś mamy uważać za dalszy ciąg wspomnianej w okresie Piastowskim i szersze koło sobie zakreślającą.

§. 39. Pomniki.

a) Psalterz Małgorzaty. Wydał go 1834 r. w Wiedniu Stan. Borkowski, i tak nazwał, muiemając, że był przeznaczony dla książniczki Morawskiej tego imienia, pierwszej żony Ludwika króla Węgierskiego i Polskiego; Kopitar zaś przyjmuje że dla Maryi, starszej siostry naszéj Jadwigi, którą ojciec początkowo na królowę Polską przeznaczał, a potém z Zygmuntem berło Węgierskie dzierżyła i koronę cesarstwa Rzymsko-niemieckiego. Powodem do tych domysłów głoska M z herbem Andegawskim w rękopisie malowana. Rękopis znajduje się w klasztorze ś. Floryana w wyższej Austryi pod miastem Lińcem, gdzie zwłoki Katarzyny żony Zygmunta Augusta złożone. Kopitara zdaniem rękopis ten składa się z dwu ułamków, z których początkowy był świeższego, a końcowy dawniejszego pochodzenia, może nawet z XIII stulecia.

b) Psalterz królowej Jadwigi. Tak go nazwał Czacki. Dwa początkowe psalmy z niego wydał Rakowiecki w Prawdzie Ruskiej według ręk. puławskiego. Maciejowski odnosi jego język do XV stulecia drugiej połowy. c) Zoltarz Dawida proroka, dotąd nie wydany, w kurnickiej książnicy znajdujący się. Na końcu stoi: „Amen Tu juss yest dokonanye zoltarza pysal Jeronym kaplan spoznanya Lat panskych 1528.“

d) Dziesięcioro przykazań wierszem z r. 1399. e) Pieśń o é. krzyżu.

f) Pieśń o ś. Stanisławie.

g) Piosnka cudna.

h) Pieśń na Boże narodzenie.

i) Pieśń o naj. pannie z r. 1400 (w Pamięt. Maciejowskiego).

k) Pieśń na kwietnią niedzielę z r. 1400.

1) Zdrować królewno (Salve regina) z r. 1406.

1) Bogarodzica dziewica podług rękopisu z roku 1408 w Kwartalniku naukowym t. III. Inne jej różniące

« PoprzedniaDalej »