Amstel: 1659 w 12.

Przedrukował Micler de Kolof w tom.

I .p. 497–660. r. 1762. Wyłożywszy autor w krótkości dzieje polskie dawne i późniejsze podaje stan polityczny kráju i przystępuje nakoniec do właściwej jeografii podług prowincyi, przy każdém mieście wyliczając osobliwości. Malo uchybień i dobrze jest napisane.

Jan Stanislaw Formankowicz Dr. filozofii i professor akad. krakow. wydał: Jeographiae compendium succincta methodo dispositum. Cracov. 1671. Poprzedza jeografia matematyczna, dalej następnie polityczna o Polsce najobszerniejsza. Autor dzieli ziemię na sześć części to jest Europę Azyą, Afrykę, Amerykę, ziemie północne i południowe: terra arctica et antartica:.

Peregrinacya albo pielgrzymowanie do Ziemie świętej JO. Pana Mikołaja Krzyszt. Radziwiłła przez X. Tomasza Tretera kusztosza Warm. językiem łacińskiem napisana i wydana przez X. Andrzeja Wargockiego na polski przełożona. W krakow. 1683 w 4ce.

Władysław Alexander Łubieński (ur. 1703; uczył się w Kaliszu u Jezuitów, podróżował po Francyi i Włoszech, 1741 pisarzem wielkim koronnym; przeszedłszy różne stopnie kościelne, 1758 arcb. Lwowsk. a potém Gnieźnieńskim). Szacowne jego dzieło: Świat we wszystkich swoich częściach większych i mniejszych, to jest w Europie, Azyi i 1. d. jeograficznie i historycznie określony, z opisaniem religi rządów, rewolucyi, praw, zwyczajów, skarbów, ciekawości i granic każdego kraju, z autorów francuzkich, włoskich, niemieckich i polskich zebrany, przyozdobiony przez etc. r. 1740 do druku w wrocławskiej Szląsku akademii Soc. Jezu dla ciekawego, a niepróznującego podany in fol. 656 stron. Na czele jest dedykacya do Augusta III, daléj wizerunek tegoż monarchy, jako téż i autora dzieła, pod którym ostatnim podpis Strachowski sculpsit Vratislaviae. Mappy zaś całego świata i jego części, sztychowane w Norymberdze, przypadkowo zapewne do tego przyłączone są

dzieła. Jestto pierwsza najobszerniejsza jeografia w języku polskim wydana. Autor zadał sobie wiele pracy i nie bezskutecznie.

Bezimienny wydał: Krótkie ale fundamentalne opisanie Belearyjskich i Pythuzyjskich wysp Majorka, Minorka, Iwika i Formentera, z dowodniejszych i nowszych relacyi zebrane, i z niemieckiego przełożone r. 1756. Przyłączona karta pięknie rznięta wystawia położenie portu i miasta Mahon. Nauka ziemiopisarstwa zyskałaby wiele, gdybyśmy więcej podobnych monografii mieli i z tak dobremi kartami. Ale polsczyzna winna być lepsza.

Maciej Dogiel ur. 1715 w Warszawie 24 lutego 1760 r. Wstąpił do zgromadzenia XX. Pijarów w Litwie. Jest wydawcą o ile mógł zebrać aktów publicznych królestwa polskiego, pod tytułem: Codex diplomaticus régni Poloniae et M. Ducatus Lithuaniae etc. Miało to dzieło obejmować sześć wielkich tomów in folio, lecz dla rozmaitych zwłaszcza politycznych okoliczności, wyszły tylko 3 tomy w Wilnie, to jest I. 1758. V. 1759. IV. 1764 r. Pozostałe tomy gotowe już zupełnie do druku, w rękopiśmie na wyższy rozkaz złożone zostały w bibliotece królewskiej. Adam Naruszewicz miał z nich do swojej historyi korzystać. Prócz tego wydał Dogiel: Limites regni Poloniae et M. Ducatus Lithvaniae ex originalibus et exemplis authenticis descripti et in lucem editi. Anno 1758 Vinae w 4ce. Jestto zbiór autentycznych dowodów częścią w łacińskim, częścią w polskim języku napisanych.

Karty jeograficzne od r. 1636 do 1666 wydawali Jansenowie i Blaeuvowie w Amsterdamie opatrując ogłaszane mappy Polski opisami.

Mikołaj Sanson od r. 1640 do 1666 przyrządził cztery mappy Polski rozmaitéj wielkości a 15 szczegółowych.

Jerzy Freudenhamer wydał mappę Palatinatus posnaniensis r. 1645 rytą przez Gerarda Coeck, wytłoczoną przez Jana Bleaux w Asterdamie i od innych kopiowana.

Wilhelm. de Beauplan, mappa Ukrainy; delineatio generalis camporum sculpsit Guilhelmus Hondius, Gedani 1648 a 1650, a potém 1660 w Rouen, wraz skopiowana przez Sanson Jaillota i amsterdamskich kartografów.

Dahlberg wydał w r. 1669 mappę właściwej Polski do wypraw wojennych Karola Gustawa, ryta przez L. Cordier.

W roku 1680 wyszły plany miast, Gdańska, Torunia, Elbląga, Rygi, Wilna, Lublina, Zamościa, Krakowa u Friderika de Witt w Amszterdamie, przeszły do rąk Covens i Mortier.

Delisle w r. 1703 wydał mappę Polski. Jaillot swoje ponawia. Homan Homan w Norimberdze w r. 1706 sam rytuje i wydaje Mappę Polski.

W. r. 1739 Adolf Grot wydał kartę Kurlandyi, potém kopijowana.

W r. 1740 Władysław Łubieński wydając świat we wszystkich jego częściach w Wrocławiu zamieścił kartę Polski z Norymbergii.

Od r. 1748 do 1760 Ludwik Antoni Nicole de la Croix wydał geographie moderne z Atlasem.

Folino sam rył i wydał mappę Polski w Warszawie r. 1770.

Rizzi Zanoni wydał pod tytułem: Carte de la Pologne divisée par provinces et palatinats, et de mensures prises sur les lieux 1772. Mappa ta z 25 arkuszy wybornie sztychowanych jest złożona; z których pierwszy zawiera przytoczony napis francuzki; drugi wystawia wizerunek powszechny Polski i Litwy służący do zrozumienia zbioru na 24 kartach wystawionego; trzeci arkusz stawia przed oczy plan miasta Warszawy z wizerunkami w około znaczniejszych tego miasta gmachów. W całem tém dziele, lubo tytuł ogólny i przypisanie do księcia Józ. Alex. Jabłonowskiego jest w języku francuzkim, tytuły jednak pojedyńczych arkuszy są w języku francuzkim i polskim, nazwiska zaś miast, prowincyi i rzek na saméjże mappie, są tylko w języku polskim umieszczone. Lecz na dwóch arkuszach wystawujących

prowincye graniczące z państwem tureckiem i części one podług owczesnego stanu jeografii, mianowicie zaś osady Tatarów Bessarabskich i Nogajskich i t. d. są także przyłączone wszędzie i napisy tureckie właściwemi tegoż języka charakterami. Dzieło to jedyne w swym rodzaju co do obrazu calkowitego Polski, jest owocem usiłowań prywatnych a w szczególności księcia Józefa Alexandra Jablonowskiego wojewody nowogrodzkiego. Czyli do tej mappy, prawdziwy w potomności zaszczyt imieniowi Jablonowskich jednającej, rząd krajowy się przykładał, nie wiem; lecz gdyby to w istocie było, zapewneby w przypisaniu wzmiankę jakowąś o tém uczyniono. Niemasz śladu żeby pod powagą rządu krajowego lub jego nakładem mappa Polski kiedy wydaną została, lubo wielka tego była potrzeba, gdy znaczne blędy w mappie Zanoniego do kosztownych sporów bywały przyczyną, jak n. p. doczytać się można, w historyi traktatów europejskich przez X. Franciszka Siarczyńskiego w Warszawie r. 1789. w tomie IV k. 307.

§. 96. Dziejopisarze, w języku polskim.

Nie bez słusznej przyczyny Krzysztof Opaliński, Starowolski i inni ostro wytykali skażone uczucia obywateli i stan zwątlony Rzeczypospolitej i z trafnemi spostrzeżeniami występowali, środki zaradźcze nasuwali, ale wszystko bez skutku; gdyż wybiła nieszczęśliwa dla Polski godzina w połowie 17 wieku i odtąd we wszystkich punktach doznając srogich ciosów i nieszczęść, we wszystkich swych działaniach sparaliżowaną została. Sama tylko dzielność ramienia rycerskiego wracała stygnące już życie Rplitéj i w tym stanie rzeczy zabrakło serca krajowcom do kreślenia swéj niedoli, nie śpieszyli już z tą żywością, co dawniej opowiadać dzieje narodowe. Cudzoziemcy tylko zastępowali ich miejsce i nie mało pism czasem dość rozciągłych w niemieckim i innych językach zdarzenia w Polsce opowiadać, skład i stan Polski opisywać zaczęło. Polskich pisarzy jedynie prawie zajęły wojny kozackie i szwedzkie.

1) Samuel ze Skrzypna poeta (patrz §. 87. lit. f.) których wiele zdarzeń krajowych, spółczesnych sobie wierszem opisał i kozackie wojny za przedmiot do poematu obrał; przecież dzieła jego są więcej historyą jak poezyą. Prócz wojen kozackich opisał szczęśliwą wojnę moskiewską 1634. Wojna ze Szwedami i Węgry przez lat dwanaście się tocząca. Legacya Krysztofa księcia na Zbarażu i Władysław IV król polski 1649. 2) Jan Stefan Wydiga biskup lucki i kanclerz królowej Maryi Ludwiki Gonzagi, żony Władysława IV a potém Jana Kazimierza napisał: Historya albo opisanie wielu poważnych rzeczy, które się działy podczas wojny szwedzkiej w królestwie polskiem od r. 1655 do 1660. Dzieło to było rzadkie, bo mała liczba exemplarzy wytłoczona została. Zajmuje go najwięcej obrona królowéj Ludwiki, jéj czyny i przymioty. Pismo swe najeża zdaniami starożytnych pisarzy czerpanemi. Gorliwie zajmujący się badaniem naszej przeszłości Władysław Kazimierz Wojcicki zrobił nowe wydanie dziełka Wydźgi z dodaniem dobrze wypracowanego żywota, dając napis Wydźga Jan Stefan i jego pamiętnik w 8ce 1852. Tenze, wydał z rękopismu:

3) Jerlicza Joachima Latopisiec albo kroniczka różnych spraw i dziejów dawnych i teraźniejszych czasów z wieku i życia mego na tym padole płaczu od r. 1620 do 1673 2 tomy w małej 8ce Warszawa 1853. Pamiętnik ten jakkolwiek suchy nie jeden przecież szczegół ciekawy zawiera.

4) Niepospolity maluje się charakter Maryi Ludwiki w jej listach do pani de Choisy, które p. Granier de la Mariniere odszukał a Alexander hr. Przezdziecki przełożył z francuzkiego. Jestto jeden z najwyborniejszych pamiętników z czasów zdobycia Warszawy przez Szwedów 1656 skreślony poufale przez jedną z bohaterów tego pamiętnego wypadku. Biblioteka warszawska roku 1851 takowe zamieściła.