Gdy do Litwy nowo nadanemi przywilejami swobodniejszej i prawami urządzonéj, wreszcie mało zaludnionéj, ze wszech stron, a szczególniéj z Polski, wielu osadników przybywało, z tych osadników rozrodzonych, nadanych ziemią i przywilejami powstał stan rycerski, któremu na sejmie Wileńskim 1560 r. pozwolił król posłów na sejm wysyłać, i odtąd sejmy jak w Polsce składały się z króla, senatu i izby poselskiej. Stan rycerski nie mógł znieść wielu feudalnych porządków i sądownictwa obciążonego opłatami; coraz więc mocniej domagano się odmiany praw. Za dozwoleniem przeto króla dodano do dawnego statutu wszystkie nowe uzyskane swobody i przywileje, niektóre prawa zmieniono, wiele nowych przydano. Takim sposobem powstał w r. 1564 drugi statut litewski, który podobnie jak pierwszy, nie uszedł wpływu prawa rzymskiego. Niektóre dawnego statutu przepisy okazały się w nowym rozszerzone prawami rzymskiemi, niektóre ustawy świeżo z praw Rzymskich wyjęte, całkiem umieszczono. Wszakże Litwa doznając nagłych odmian politycznych, nie długo przy tym statucie zostawała, wkrótce na sejmie w Brześciu i Grodnie nowe spisywano prawa i nowe uzyskano przywileje, które Litwę całkiem z Polską zrównały. Po ostateczném w Lublinie zjednoczeniu, wynikła i okazała się potrzeba nowych odmian w prawodawstwie, do czego właśnie przed śmiercią Zygmunta Augusta poczyniono przygotowania. Nareszcie w r. 1588 za Zygmunta III ostatecznie statut litewski uzupełniony, zatwierdzenie władzy sejmowej uzyskał i pierwszy raz drukiem był ogłoszony w ruskim języku w Wilnie. Jestto jedyny pomnik piśmiennictwa Litwinów, świadczący o głębszéj nad wiek i oświatę, prawodawczej przenikliwości, który Litwinów uczynił narodem. We 26 lat wyszedł statut litewski w polskiem tłomaczeniu z napisem: Statut W. Xięstwa Litewskiego od Najjaśniejszego Hospodara króla Jego Mości Zygmunta III na koronacyey w Krakowie r. 1588. wydany w Wilnie 1614. Drugi raz statut ten w polskim przekładzie wydany był w Wilnie 1619 a 3ci 1648.

Mazowsze do r. 1526 to jest do śmierci ostatnich książąt Stanisława i Janusza będąc udzielnem księstwém, lubo Polsce uległem, miało też oddzielne swe prawa, które zebrane wraz z późniejszemi dodatkami, za Zygmunta I drukiem ogłoszone zostały z tytułem: Statuta Ducatus Mazoviae quaecunque vel more antiquo, vel Ducum sanctionibus prolata, publico, consensu approbata servantur. Opera M. Dni Petri Goriński in Ojrzanow haeredis, Palatini et vicegerentis Ducatus Mazoviae. Cracov. 1541. fol. Gdy w r. 1576 Mazowsze przyjęło prawa koronne z ostrzeżeniem tylko niektórych wyłączeń, które król Stefan roku następnego w Malborgu zatwierdził, Statut Mazowiecki dawny, wyszedł z powagi i używania.

Prawo prowincyonalne dla Prus królewskich, ułożone przez Reinolda Heidensteina i Mikolaja Niewieścińskiego ana sejmie 1598 przyjęte znane powszechnie pod nazwą korrektury pruskiej, wyszło z druku pierwszy raz w języku łacińskim pod tytułem: Jus terrestre nobilitatis Prussiae correctum A. D. 1598. Thorunii 1599. in 4to 2gie wyd. 1622 a w przekładzie polskim i niemieckim przez Daniela Petersona Gdańszczanina wyszło w Gdańsku 1625 roku.

Zbiory praw i przywilejów nadawanych Prusom dawniej przez Mistrzów Krzyżackich a później przez królów polskich są następujące: De Jure provinciali Terrarum, Majorumque Civitatum Prussiae. Cracov. 1574. in 4to. Wydawca Stanis. Karnkowski bis. kujaw. dzieło to przypisał królowi Henrykowi Walezyuszowi. Jura municipalia terrarum Prussiae et leges ad eas terras privatim pertinentes. A. D. 1578 in 4to.

Prusy książęce, lenność korony polskiej, miały oddzielną księgę praw: Jus provinciale ducatus Prussiae, publicatum 1620 in fol.

Inflanty za króla Stefana na sejmie warszaw. w 1582 r. uzyskały prawa i przywileje które wydano z tytułem: Constitutiones Livonicae. etc. Crac. 1583 in 4to.

Miasta Polskie prawie wszystkie rządziły się prawami

obcemi niemieckiego tworu z mocy lokacyi i przywilejów osadniczo - nadawczych. Prawa te były dwojakiej klassy, albo Saskie Magdeburskiemi zwane, albo Chełmińskie, a nosiły ogólne imie prawa niemieckiego (jus Teutonicum) w rozróżnieniu od praw, zwyczajów i powinności polskich. Prawo Saskie czyli Magdeburskie, oznaczając całość imieniem części składa się z zwyczajów prowincyonalnych Saskich staraniem Repkowa zebranych, z ustaw i wyroczni sądu miasta Magdeburga i z prawa Sasko-lennego. Tworzyły się one powoli i nie od razu. A że zbiór Repkowa był z niemi zgodny, nabierały wspólnie i razem z nim jednakowej u nas i w innych krajach powagi. Najpierwszy spis autentyczny tych praw, przez osady polskie tak miejskie jak i wiejskie z Niemiec przychodzące przyjmowanych, winniśmy Kaźmierzowi W. królowi polskiemu. Ustanawiając on w r. 1356 w Krakowie sądy wyższe osadnicze, dla przyjęcia i zniesienia szkodliwych dla kraju odwołań do Halli i Magdeburga zanoszonych, złożył w skarbcu miasta Krakowa księgi prawa Magdeburskiego, wziąwszy onych kopije z samego źrzódła. Ten sam zbiór pomnożony i poprawny, umieścił podług wszelkiego podobieństwa do prawdy, Łaski w swoim statucie z woli Alexandra króla ułożonym, gdzie następujący ma tytuł, podział i układ: Libri duo juris Civilis Magdeburgensis et provincialis Saxonici, cum tertio libro juris feudalis, quibus registrum anteponitur infra scriptum.

Mikołaj Jaskier Sekretarz senatu miasta Krakowa, porównawszy najdawniejsze rękopisma, z samego nawet Magdeburga zasięgane uporządkował na nowo prawa NiemieckoSaskie, był sam podobno dzieła tłomaczem łacińskim, przejrzał onegoż glossy, ułożył dokładny regestr i wydał pod tytułem: Juris provincialis, quod Speculum Saxonum vulgo nuncupatur libri tres etc. Cracov. 1535.

Bartlom. Groicki podwójci krakow. potem pisarz przy cle k. komory krakow. który wydał pod różnemi tytułami dzieła o prawach tychże. Gdy te nie są prostem tylko tłómaczeniem, lecz układami rozmaicie porządkowanemi i po

mnożonemi jako to: a) Porządek sądów i spraw miejskich prawa Magdebur. Kraków 1562 in 4to. b) Artykuły prawa Magd. które zowią Speculum Saxonum Krak. 1565 in 4to. e) Ustawa płacy u Sądów etc. Krak. 1562. d) Tytuły prawa Magd. do porządku i do artykułów etc. Krak 1575. W późniejszych czasach wyszło kilka wydań powtórzonych. Tłomaczenie drugie na język polski praw Sasko - Niemieckich podjął Paweł Szczerbicz, które po trzykroć było drukowane Iszy raz we Lwowie 1581. 2gi raz w Poznaniu 1610. a 3ci raz w Warszaw. 1640. in fol. Wydania poznańskiego taki tytuł: Speculum Saxonum, albo prawo Saskie y Magdeburskie porządkiem obiecadła, z łacińskich i niemieckich exemplarzów zebrane, a na polski język z pilnością i wiernie przełożone przez etc. etc.

Adam Bursyusz c. Burski profes. akad. krakow. z zlecenia Zygmunta III podjął na nowo rozbiór i poprawę dzieła Jaskiera, a król pod następującym tytułem księgę zatwierdził: Juris provincialis, quod speculum Saxonum vulgo nuncupatur libri tres etc. etc. iterum recusi Samoscii 1602.

Prawo Chełmińskie utworzyło się na zasadzie praw Magdeburskich i Flamingskich, którem przez Krzyżaków Chełmno i Toruń szczególnie najpierw było nadanem r. 1233. Prawo Chełmińskie wydał Fran. Rhoden w Gdańsku r. 1538. Melchior Neryng typograf przedrukował w Toruniu 1584. r. 3cie za każdym razem w języku niemieckim. Dopiero roku 1814 Jan Wincenty Bantkie jako zabytek historyczny wydał je po łacinie z rękopismów w kraju zebranych.

Między pisarzami wykładającymi postępowanie sądowe, napotykamy pierwszego Grzegorza z Szamotul, który w pierwszéj połowie XVI wieku był Rektorem szkoły Lubrańskiego, jego dziełko: Processus juris brevior wyszło w Krakowie r. 1531. jestto już wydanie późniejsze, pierwszego nie znamy.

Jędrzej Rzeczycki Instygator królewski napisał piękną łaciną Accusationis in Christophorum Sborovium actiones tres. De fide publica. De praescriptionibus ante judicem

oppositis. De criminibus. Cracov. 1585. in 4to Dzieło ważne pod względem dziejów prawodawstwa polskiego, mianowicie w tém co autor mówi o świadkach i dowodach, o rodzajach przestępstw, o znaczeniu Jagiellońskich ustaw i innych ciekawych szczegółach.

Tomasz Drezner Polak rodem ze Lwowa O. P. Dr. i professor w akadem. Zamojs. zebrał i wydał Processus judiciarus Regni Poloniae. Collectore. Th. Dresnero. Samoscii 1601 in fol.

Jakób Janidłowski z Bodzantyna F. i O. P. Dr. professor akad. krak. wydał: Processus judiciarius ad praxim fori spiritualis Regni Polon. Kraków 1606 in 4to.

Grzegorz Czaradzki pisarz kancellaryi koronnéj zostawil: Processus judiciarii pragmatici in jure Civili et Saxonico recepti etc. Cracov. 1612. Proces sądowy Polski prawa koronnego. Poznań 1614. Paratitla Statuti Herburtani. Poznań. 1620. Proces sądowy Ziemskiego prawa koronnego. etc. Poznań 1620. Polska bogata w pomniki życia politycznego szlachty, szczycić się może zakładem Trybunałów koronnych, których Deputaci co rok wybierani z narodu, byli że tak powiem organami prawa zwyczajowego i utrzymywali żyjący związek między narodem a sądownictwem. Źrzódlo i początek téj instytucyi ważne kiedyś zajmie w historyi prawa miejsce.

Nauka prawa. W epoce téj prawo cywilne w Polsce uważano tylko jako pomocnicze prawa kanonicznego; w akademii też krakows. uczono pierwszego przy drugiem i tak Garsias Hiszpan wykładał w r. 1518 w kollegium kanonistów o pokrewieństwie i powinowactwie wedle prawa cywilnego i kanonicznego, wyklad ten wydany był przez jednego z jego uczniów, z tytulem: Lecturae super ordinem consangvinitatis. Cracov. 1522 8vo gdzie wykazuje związek między cywilnem a kanoniczném prawem zachodzący. Przedtém jeszcze wyszło niewiadomegoj autora pismo: Lectura super titulo de regulis juris libro VI. Cracov. 1512 8vo 2gie wyd. 1524,