światem, drugi broniąc swojej ojczyzny. Tak świetną dla oręża polskiego wojnę, która się odnowieniem dawnych z Portą sojuszów skończyła, Sobieski, przydany od sejmu kommissarz, który na wszystko własnemi patrzał oczyma i do rokowań z Turkami czynnie należał, opisał stylem potoczystym, gładkim i poważnym, dobrą łaciną z wyszczególnieniem narad i zostawił godny tak wielkiego zdarzenia pamiętnik. Opis obozu i wojska polskiego, gdy po zawarciu pokoju, po zbudowanym na Dniestrze przez Turków moście przechodzić jęli, równie jak opisanie obozów Tureckich, jest pięknie skreślonym obrazem, który obok podobnych opisów w Tucydydesie i Tacycie śmiało stanąć może. Dzieło jego nosi napis Commentariorum Chotinensis belli libri tres. Dantisci 1646. W r. 1854 wydał Wolf księgrza w Petersburgu Sobieskiego Pamiętnik wojny Chocimskiej; przełożył z łacińskiego Władysław Syrokomla (Lud. Kondradowicz). Dalszym ciągiem tego pamiętnika Sobieskiego jest Kuszewicza cpis poselstwa X. Zbaraskiego do Tureyi r. 1622. W tém miejscu dodać wypada iż zapomniano o drugiém, jeszcze ciekawszém Sobieskiego. dziele: Historya bezkrólewia po śmierci Zygmunta III i obrania Wladyslawa IV, w którém daje dokładny opis trzech sejmów; kreśląc dzieje czasów burzliwych, kiedy z powodu kłótni między dyssidentami i katolikami o malo co do wojny domowej nie przyszło. m) Jan Innocenty Petrycy Doktor medycyny i professor Akadem. krakow. zostawszy w myśl swojego ojca historyografem akademii napisał historyą polską dwóch lat (1620 i 1621) wojnę z Osmanem obejmującą: Historia rerum in Polonia gestarum etc. Kraków, 1622 i 1637. To drugie wydanie zawiera już i historyą wojny chocimskiej. Petrycy korzystał z pamiętników Sobieskiego. Czyny i zdarzenia dokładnie opowiada niewyłuszcza jednak dobrze pobudek. Chcial naśladować:

styl Tacyta i jego słowy i okresami ustraja się i ztąd pochodzi osobliwsza stylu jego ciemność.

§. 78. Jeografia. Podróże i karty jeograficzne. Z kolei przebieżmy szereg podróży po własnym kraju i opisy Polski przez Polaków.

a) Maciej z Miechowa (zobacz §. 65 lit. f.) błędne wieści o krajach północnych, jeszcze przez Greków rozsiane, w książce Opisanie dwojej Sarmacyi prostować począł. Tractatus de duabus Sarmatiis. Kraków 1517. Wiedeń 1518 30 Descriptio Sarmatiarum Asianæ et Europiane etc. Kraków 1521 in 4to. Pierwsza Sarmacya jego rozciąga się od Wisły do Donu; druga, gdzie wówczas różne hordy Tatarów koczowały, od Donu do morza kaspijskiego. Dzieło na owe czasy wyborne, które zaraz na język niemiecki, a wkrótce i włoski przełożono, na język polski przełożył go Andrzej Glaber z Kobylina. Krak. 1535.

b) Kromer Marcin (§. 77. lit. d.) wydał najlepszy opis Polski w dwóch księgach. Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus et Republica regni Poloniæ libri duo. Bazylea 1568. in fol. Kolonia 1577 in 8voi 1578 in 4to i przy hist. Kromera edycyi w Kolonii 1589. Dzieło Kromera Polska czyli o położeniu, obyczajach, urzędach i Rpltéj królestwa pols. ksiąg dwoje przełożył z łacińskiego notami i życiorysem autora uzupelnił Władysław Syrokomla (Ludw. Kondradowicz w 8ce Wilno 1853. Zawadzki.

c) Krasiński Jan w r. 1550 kan. krak. i gnieźnieński synowiec Krasińskiego biskupa krakow. który go do Jezuitów wiedeńskich i do Włoch na nauki posyłał, był sekretarzem króla Stefana. Rawiąc w Bononii, z namowy Sygoniusza wydał r. 1574 Opis Polski (Joan: Crasini. Polonia ad Seren. et potentissimum Henricum Primum Valesium Dei gratia utriusque Polonie Regem. Bononiae 1574 in 120). Opis ten co do jeografii dokladny, ale czasem błędny w wywodach hi

storycznych np. nazwisko Mazowsza wywodzi od Masława. Krasiński pisząc dla cudzoziemców dotyka wielu rzeczy które Kromer, jako wszystkim dobrze znajome pominął; mówi o obyczajach polskich, zwyczajach i ubiorach, o pochodzeniu_Polanów wedle Kromera, o zaprowadzeniu religii_chrześciańskiej, wielkich przywilejach duchowieństwa i arcyb. gnieznien., o miastach Gnieznie, Krakowie, Poznaniu i t. d. Dzieło to na język polski przełożone, wyszło z napisem: Krasińskiego Jana, Polska czyli opisanie topograficzno polityczne Polski w wieku XVI, oraz materyały do panowania Henryka Walezyusza przetłumaczone, zebrane i objaśnione przez Stanis. Budzińskiego w Warszawie 1852 w wielk. 12. Krasiński szlachcic, chwali iż lud, to jest mieszczanie i chłopi od urzędów i wpływu do rządu jest odsunięty. d) Prochnicki J. An. Kilka lat bawiąc we Włoszech wydał w Rzymie opis Polski i Litwy. Poloniæ brevis notitia, tam provinciarum, dignitatum Archiep. et Episc. Ord. Senat. Poloniæ et Lithuania et officialium. Romæ 1600. Przedrukowane w zbiorze praw polskich Januszowskiego. Ten Prochnicki umar arcyb. Iwow. 1633 r.

e) Stefan Batory wysłał był Jana Sienińskiego kasztel. Iwowskiego do przejrzenia Podola i Ukrainy, który kraje te w kilku do króla listach opisał, ale te dotąd nie odszukano. Sieniński jednakże udzielił jak się zdaje, wyciąg Sarnickiemu Stanisławowi, który z tego powodu napisał jeografią całej Polski, Litwy i Inflant. Descriptio veteris et novae Poloniae etc. in fol. ark. 21. Tu mówi najprzód o położeniu, granicach i podziale starożytnéj Sarmacyi, wedle pisarzy starożytnych, rzecz pokaźnej uczoności, ale małego pożytku. Potém idzie abecadłowy i bardzo suchy spis miast, gór, rzek, jezior i miejsc znakomitych Polski, gdzie z powodu Lipska wsi swéj ojczystej na Rusi, wywodzi swój rodowód. Najciekawsze opisy są miejsc na Ukrainie i trzech szlaków, któremi Tatarzy do Polski wpadali. Napisał także w r. 1578

topografią miast W. ks. Moskiewskiemu odebranych z kartą teatru tej wojny. Topografiu locorum a Stephano Rege Moschis ademptorum. f) Obszerną jeografią Polski, Litwy i innych krajów napisal Gwagnin Alexander rodem Włoch z Werony, który wraz z ojcem swoin Ambrożym, jako żołnierz w Polsce losu dla siebie szukał; jakoż Gwagninowie poleceni Zygmuntowi Augustowi przez wojewodę ruskiego Mikolaja Sieniawskiego weszli do wojska polskiego w roku 1561. Co się z ojcem stało niewiadomo; lecz syn Alexander mężnie sprawował się na wojnie inflantskiej pod hetmanem Chodkiewiczem, na woloskiej i moskiewskiej za królów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego; zyskal indigenat, i przez lat 18 dowodził załogą witepską, jako rotmistrz. Nauczył się języka polskiego, przejął obyczaje, poznal naocznie wszystkie okolice rozległego naówczas królestwa, Polskę za drugą ojczyznę poczytał i miłował i kilkadziesiąt lat na usługach Rplitéj strawil. Przy schylku życia, już zbroi na sobie nosić nie mogąc, ją się do pióra, mieszkał w Krakowie i tam po polsku swoje kronikę wydawszy, umarł 1614 roku mając lat 76. Wydal on w r. 1578 w Witepsku napisaną jeografią Polski i ziem do niej należących w języku łacińskim, której tytuł: Sarmatiae Europeae descriptio etc. Cracov. 1578 in fol. Przekład Polski Marcina Paszkowskiego wyszedł kosztem Gwagnina w Krakowie u Mikołaja Loba z napisem Kronika Sarmacyjéy europejskiey R. P. 1611. Dzieło to i dzisiaj z pożytkiem i przyjemnością się czyta.

g) Strubicz Maciej opisal Inflanty. Descriptio Livoniae 1577 δυο.

h) Dr. Laurencyusz podal w r. 1603 wiadomość o Mazowszu, opis Podola i niektórych jego osobliwości. i) Krzystanowicz Stanislaw znakomity prawnik w książce: Status regni Poloniae compendiosa descriptio Mogunt. 1606 mówi o samych urzędach.

k) Przyłuski Jakób w zbiorze praw przez siebie ułożony ch, umieścił jeograficzną i historyczną wiadomość o pojedynczych prowincyach polskich.

1) Broscyusz Jan matematyk zostawił opisanie Polski jak sam mówi w dziele Aritmetica integrorum 1620, za grunt naznaczył bieg Wisły, uważany przez sztukę mało komu znaną, do czego użył pomocy Walentego Raczkowskiego.

Myślano już o statystyce kraju za Zygmunta I. W roku 1520 sejm postanowił, aby regestra poborowe były spisane przy farach, przez plebana świeckiego do niego przysadzonego przysięgłych, jak Libri beneficiorum i retaxationum od duchownych napisane były. Na mocy ustawy sejmowėj z r. 1527 zrobiono wykaz dochodów kościelnych, które duchowni pod przysięgą zeznawali. Wykazy te zwane Libri retaxationum dotąd w rękopisach zostają. (Czyt. Vol. Leg. T. I str. 479 tit. taxatio fundorum).

Na jednym z sejmów za Zygmunta Augusta przed rokiem 1563 wniesiono prawo nakazujące spisywanie ludności; radził to Orzechowski który się był tego nauczył od rządu weneckiego, bawiąc w Padwie. Orzechowski mówi, iż takim sposobem można się będzie dowiedzieć o wzroście lub ubywaniu ludności i o liczbie zdatnych do oręża ludzi. Jakoż był w Załuskich bibliotece rękopis z czasów Zygmunta Augusta: Totius regni Poloniae possessionis regiae et equestris ordinis villae.

W pozostałych dziesięciu ułamkach Michajla Litwina pisanych po roku 1544 ważne i ciekawe do Litwy znajdują się wiadomości, mniej ciekawe o Tatarach i Moskwie. Michalonis Lithvani de moribus Tartarorum Lithvanorum et Moschorum fragmenta X multiplici historia referta, et Joan. Lasicii Poloni de diis samogitorum cæterorumque Sarmatarum et falsorum Christianorum, item de religione Armenorum et de initio regiminis Stephani Batorii. Nunc primum per JJ. Grasserum ex manuscripto authentico edita. Basileæ apud Waldkirch 1615 in 4to. Pisząc o Litwie w cza