AD OPERA ALANI DE INSULIS

PROLEGOMENA

EDITIONIS ANTUERPIENSIS

CURANTE

R. D. CAROLO DE VISCH

PRIORE COENOBI BEATÆ MARIÆ DE DUNIS, SACRÆ THEOLOGIÆ PROFESSORE. (Alani Magni de Insulis, sacræ theologiæ Doctoris, cognomento Universalis, ex glorioso Scholæ ecclesiastica Part sieusis moderatore humilis Cisterciensis conversi, Opera moralia, parænetica et polemica, quæ reperiri potuerunt quorum pleraque nunc prinium ex antiquis manuscriptis codicibus eruta luci dantur; alia typis olim edita, collatione facia cum exemplaribus mss., correctione varieque illustrata proferuntur; opere et studio R. D. Caroli de VISCH, prioris cœnobii B. Mariæ de Dunis, S. theologiæ professoris; subjuncto generali ac locupletissimo indice duplici, Concionum videlicet et rerum ac verborum Antuerpiæ, apud Guillelmum Lesteenium et Engelbertum Gymnicum, via vulgo Hoochtraet dicta, sub Pellicano aureo, anno M.DC.LIV.)

EPISTOLA DEDICATORIA.

Admodum reverendo amplissimoque domino D. Bernardo BoTTYN, clarissimi cœnobii B. Mariæ de Dunis abbati, necnon et universi ordinis Cisterciensis per Belgium vicario generali, etc.

Superioribus annis (adm. reverende domine) lucubrationum mearum primitias preli ornamento decoralas (Bibliothecam dico scriptorum Cisterciensium) adın. reverendæ dominationi tuæ consecravi, quas tanta benevolentia suscepisti, ut ad sublimiora tentandum animum studiumque provexeris: Et quam non sine fructu, testis erit irrefragabilis magnus ille Alanus de Insulis, Doctoris, olim, Universalis cognomine, nec minus sanctimonia vitæ clarissimus; quem jampridem (temporis injuria, suorumque desidia) densissimis mancipattim tenebris, tineisque et blattis sic attritum et defoedatum, ut etiam oblivio. nis interitu jamjam consumendus videretur, non sine labore indefesso, studioque pervigili, eduxi, fovi, varieque (pró facultatibus meis) exornavi: intantum, ut modo splendori ac viribus suis restitutus, nullius quantumvis exactissimi et truditissimi censuram formidare debeat. Qualis enim fuit in vita, talis est et in littera: magnus fuit in sæculo, humilis in occulto claustri, sed major et sublimis erit in publico Ecclesiae; sub modio religiosus, at super candelabrum gloriosus; auditu dignus, dignior lectu, prædicatu dignissimus, quin et vitæ sanctimonia observandus, ac etiam imitandus ut mirum sit, tam diu latere potuisse scriptorem tam eximium ac singularem; in cujus scriptis attentius perlectis, protinus arrident veræ pietatis candor, constantia explanationis, utilitas doctrinæ moralis, aptitudo conceptuum et inventionis, ac denique probationis ex sacra Scriptura soliditas.

Porro, quam operam in recognoscendo, illustrando et publicando impenderim, difficulter persuasero iis, qui similibus studiis nunquam vacarunt. Cum enim plerumque in exemplaribus mss. hinc inde reperirem characteres et verba vetustate trita, nec non, passim, obscurissimas ac prorsus inusitatas abbreviationes, imo, et integras sæpius sententias amanuensium incuria, aut scribendi præcipitantia omnino depravatas, necessario singulorum librorum plura exemplaria comparare debui, si lectionem genui. nam colligere vellem : quibus, non sine magnis expensis et fatigationibus, undequaque tandem .conquisitis, dum ea examinarem, et inter se conferrem, ut unius mutilum per aliud supplerem, sut mendum emendarem, reperi plerisque in locis, non dictionibus tantum, sententiis et periodis, verum etiam paginis integris confusis, omissis vel insertis, discrepare. Omnibus tamen his difficultatibus improbo labore superatis (optima fide, nihil de meo addendo aut mutando) partes avulsas et transpositas in locum suum. ́restitui, textuique lectionem aptavi, quam veriorem ex sensu litteræ et consensu codicum deprehendi, diversa tamen in margine notata. Deinde, præter citationes omnes, nonnullasque adnotationes breves margini etiam superadditas, et diversa characterum genera, quibus nonnulla distingui curavimus; singulis quoque libris quædam prolegomena, seu præfationes præfiximus, lectoribus omnibus percommodas. A scholiis tamen et adnotationibus prolixioribus abstinui, quibus modernorum plerique, auctores alias optimes, et per se clarissimos, conspurcare magis quam illustrare consueverunt. Eorum autem

loco, præmisi Elogia et testimonia virorum illustrium de Alano nostro, ejasque doctrína : nec non et historicam Relationem De vita et morte ejusdem. Quia permagni refert nosse auctorem quem legendum susceperis, diclis etiam magnum pondus addit dicentis auctoritas : et mirum quam pronis auribus, promptisque animis hauriatur doctrina, quam celebris fama doctoris commendat : quæ omnia sane non aliunde melius quam ex vita et clarorum virorum testimoniis constare possunt. Hunc itaque auctorera, tot tantisque laboribus recognitum et restitutum (anno boc sanctissimi Patris nostri Bernardi lustro-jubilæo, sive quingentesimo, a felicissimi ejusdem transitus die) in publicum producturus (tanquam claríssimæ illius domus alumnum, in qua idem sanctissimus Pater olim religionis spiritum hausit, et eminentis suæ sanctitalis fundamenta jecit, quæ in illustrissimam postmodum molem assurrexerunt) adm. reverendæ dominationi tuæ prius sisto; utpote cui nuperrime prudentissimi et religiosissimi ordinis nostri superiores (turbatissimo hoc patriæ statu) in mediis bellorum procellis, numerosam ordinis nostri congregationem, per universas Belgicæ catholicæ provincias dispersam, cum illustri vicarii generalis titulo, gubernandam concrediderunt. Sisto, inquam, non ut tuearis, cum ipse sibi sufficiens doctrinæ suæ integritate et excellentia, manu protectoris non egeat; verum, ut gratanter suscipias, et amplectaris, ac denique auctoritatis tuæ commissione munitum, velut operarium strenuum in Dominicum agrum emittere digneris, ubi (cum exhortator sit vere potens in verbo, ut peccatores excilet, justosque stimulet) haud dubie, fructum uberem reportabit, virtutes multas operando in plebe, in religione, in Ecclesia universa.

Quod autem ad me meaque attinet studia, quia satis compertum habeo (adm. reverende, amplissimeque domine) singulare tibi semper fuisse delicias, filiorum tuorum sacra studia; inter quæ hæc non infimo loco censeri debeant ea, quæ in antiquorum Patrum lucubrationibus ab interitu vindicandis, versantur, non magnopere mihi verendum video, ne labores mei in tam illustris auctoris restitutione expensi, Adin. R. D. tuæ displiceant; quin potius confidenter spero eodem illos affectu suscipiendos, quo a me præstiti sunt, ad sacri ordinis nostri Cisterciensis splendorem, Ecclesiæ utilitatem, nec non menioriam æternam clarissimi nominis tui, quod perennante nomine Alani, et ipsum quoque ut perennare valeat, ex latimis animi affectibus adprecor.

Adın. reverende, amplissimeque Domine
Dominationis Vestræ humillimus in Christo Filius

F. CAROLUS De Visch,

Religiosas el Prior Dunensis.

ILLUSTRIUM ALIQUOT VIRORUM

TESTIMONIA

DE ALANO NOSTRO EJUSQUE DOCTRINA

Primum est, Henrici Gandavensis, archidiaconi A moralissimi et doctissimi professoris, ordinis Præ

Tornacensis, SS. theologiæ doctoris Sorbonici, cognomento Solemnis, qui, libro De scriptoribus ecclesiasticis, cap. 21, hæc de Alano scribit :

Alanus, Insulis oriundus, liberalium artium peritus, Parisiis ecclesiastica scholæ præfuit, et ingenii sui monumenta relinquens, scripsit Summam ad prædicationis officium utilem. Et quia metro multum claruit, scripsit metrice Poeticen, excógitata materia, de viro optimo, et in omnibus perfectissimo quem librum vocavit Anticlaudianum, scripsit et alium, partim metro, partim prosa, quem vocavit Planctus naturæ, scripsit et alium, de naturis quorumdam animalium. › Hæc ibi.

Obiit Henricus Gandavensis anno Domini 1293, uno anno ante Alanum (7).

Secundum est, Roberti Holkoth, S. theologiæ

B

dicatorum, in cap. x, lib. Sapientiæ, lectione 118, litt. A : ‹ Contra istud flagitiosum et nefandissimum (Sodomia) vitium, fecit librum, De planctu naturæ, Alanus Magnus de Insula, doctor SS. theo. logiæ famosus, metro et prosa compositum scientifice multum el curiose.)

Floruit Robertus Holkoth, circa annum 1349, teste Bellarmino, lib. De scriptoribus.

Tertium est, Joannis Trithemii, abbatis Spanheimensis, ordinis sancti Benedicti, libro De scriptoribus ecclesiasticis. ‹ Alanus de Insulis, natione Teutonicus, vir in divinis Scripturis eruditissimus, et in sæcularibus litteris nulli suo tempore secundus theologus, philosophus et poeta celeberrimus; qui ecclesiasticæ scholæ Parisius multo tempore gloriose præfuit, ubi in omni scientia, divina el

(7) De sententia eorum qui Alanum anno 1294 oblisse, vel incunte sæculo decimo quarto floruisse asserebant, vide Notitiam, supra. EDIT:

humana clarus effulgens, Universalis meruit appel- ▲ Sancti Augustini, in supplemento Chronicorum, ad

lari. Scripsit metro et prosa, pene infinita opuscula,
quibus memoria nominis sui apud posteritatem
fac a est immortalis; sed pauca eorum ad notitiam
meam pervenerunt, reperi enim duntaxat subjecta
in titulis :

Super Sententias, libros IV.
Quotlibeta, lib. 1.

Oculum sacræ Scripturæ, lib. 1. Reverendissimo
Patri etc.

De doctrina, lib. 1 (alias, Maximas theologicas). Omnis scientia suis nititur regulis, etc.

In quinque libros Moysi, lib. v.

In Cantica canticorum, lib. 1. Cum multi ad ornandum, etc.

De pœnitentia, ad Bituricenses, lib. iv. Dei gratia Bituricensi, etc.

De æquivocis mysticis, lib. 1.

De sex alis cherubim, lib. 1.

De planciu naturæ, lib. 1.

Summam virtutum et vitiorum, lib. 1.

De parabolis, lib. 1. A Phæbo Phæbe lumen, etc.
De arte prædicandi, lib. 1.

Anticlaudianum, lib. 1.

De naturis animalium, lib. 1.
Sermones plures, lib. 1.
Epistolarum ad diversos, lib. 1.

Fertur denique in multos Biblie libros commentarios et lecturas insignes edidisse; præcipue, in Prophetas, in Evangelium, et in Apostolum, de quibus nihil potui invenire. Miranda quædam de eo narrantur, quibus ego fidem nec astruo, nec temere infringo. › Hæc Trithemius. Qui tamen in eo fallitur, quod scribat illum claruisse anno 1300, cum constel eum obiisse apno Domini 1294. Vide epitaphia quæ infra subjungimus.

Vivebat Trithemius anno 1560. Obiit autem abbas S. Jacobi in suburiano Herbipolensi.

B

aunum 1500. Alanum autem Teutonicum, cognomento Universalem, nonnulli his temporibus magno in pretio fuisse scribunt. Qui cum in omni scientia admirandus et promptus esset, præcipueque in philosophia et theologia excedens, universitatis vocabulo apud Parisios insigniri meruit. Scripsit itaque metro et prosa pene infinita librorum volunina, etc.

Subjiciuntur ad verbum ea quæ supra ex Trithemio retulimus. Vivebat Jacobus Philipp. Bergom. (juxta Bellarminum) anno 1494.

Sextum, Sixti Senensis, ordinis Prædicatorum, in Bibliotheca sancta, lib. iv, litt. A. · Alanus Insulensis, Germanus, orator, poeta, philosophus et theologus, inter omnes sui temporis excellentissimus, sacræ Parisiensis academiæ moderator; qui ob omnigenam rerum omnium eruditionem, doctoris Universalis cognomen promeruit inter mulia laborum suorum illustria monumenta, reliquit Commentariorum in totum Pentateuchum, libros v. Item, in Canticum canticorum, lib. 1, cujus initium : Cum multi ad ornandum. Sed et utrumque Testamentum parvo compendio (quod Oculus sacræ Scripturæ inscribitur) perstrinxit; cujus exordium est: Reverendissimo Patri et domino, etc.

Septimum, Antonii Possevini, soc. Jesu, in Apparatu sacro, ubi sic legitur: Alanus Insulensis (quæ civitas est in Belgio) Doctor Universalis ap· pellatus, scripsit in quatuor libros sententiarum Oculum sacræ Scripturæ; De Doctrina ; in v libros Moysis; in Cantica canticorum; De poenitentia ad Bituricenses; De æquivocis mysticis; De planctu naturæ; De parabolis; de arte prædicandi; de naturis animalium; Epist. lib. ad diversos; Quodlibeta; De sex alis cherubim; Summam virtutum et vitiorum; Anticlaudianum; Sermones plures. › Obiit Possevinus anno 1611 ætatis suæ 78. Octavum, Andreæ Saussay S. R. E. protonotarii, in Martyrologio Gallicano, anno 1637 Parisiis edito, ad 30 Januarii : ‹ Pio fine cursum absolvit Alanus Insulensis, dictus Doctor Universalis, Cistercii, ubi spretor humanæ gloriæ, atque humilitatis amator, habitum suscipiens in conversorum contemptibili

Quartum est, Hartmanni Schedel, seu illius, qui auctor est voluminis quod inscribitur: Chronica mundi. Qui ad annum 1300 de Alano nostro hæc habet : Alanum autem doctorèm celeberrimum, cognomento Universalem, nonnulli his temporibus ascribunt. Qui cum in omni scientia admirandus esset, præcipue tamen in theologia ac philosophia D sorte, velut aurum sub pulvere diu latuit : nec taexcedens, universitatis vocabulo insigniri meruit; cujus sepultura in loco Cistercii ostenditur exeuntibus de oratorio ecclesiæ ad dexteram, in sepul cro marmoreo. Cujus Alani Magni, doctoris, hoc epigramma exstitit :

men, postquam (erumpentibus divinorum charismatum fulgoribus) innotuit, hac ex humiti abjectaque classes vocari passus est; at in spontaneæ demissionis proposito ad extremum usque spiritum perseverass, relicto contemptus sui stupendo prorsus exemplo; sapientiæque nihilominus, et pietatis eximiæ præclarissimis monimentis, ad æternæ gioriæ fruitionem, carne solutus, divinisque præsidiis munitus, evolavit. ›

Nonum, Antonii du Verdier, in Bibliotheca Gallica : ‹ Àlain des Isles, Alemant, a escrit en vers elegiaques Leonins, un livre intitulé, Alanus Dé parabolis, seu, Doctrinale. Ausquelles sont compris plusieurs bon enseignemens profitables a un cha

eun, translatez des carmes latins en ryme frau- A tavit, magno Ecclesiæ bouo. Jam vero ad immen

B

Duodecimum, Antonii Sanderi, SS. theologiæ Licentiati, canonici et scholastici cathedralis ecclesiæ Iprensis, libro De scriptoribus Flandriæ, littera A: Alanus Insulensis, Flander, a loco natalium cognomentum sortitus; vir in divinis ac sæculari bus disciplinis, nulli suo tempore secundus; per annos multos Sorbonæ Parisiensi præfuit, ubi scientiarum omnium cognitione clarissimus, Universalis cognomen est adeptus. Scripsit prosa ac metro, infinita pene opuscula, quibus nominis sui immortalitatem ad posteros transmisit, etc. Decimumtertium, Ludovici Jacob a Sancto Ca- D rolo, Carmelita, Cabilonensis, regii consiliarii, et eleemosynarii ordinarii, lib. 1 De claris scriptoribus Cabilonensibus: Alanus de Insulis, monachus, natione Belga, doctor theologus Parisiensis, cognomento Universalis, deinde conversus monasterii Cisterciensis. Vir ad miraculam eruditus, fortissimum Ecclesiæ catholicæ propugnaculum, magnum humilitatis exemplum, immortalis monachorum gloria, faigentissimum Pieridum sidus, hæreticorum malleus; qui interfuit concilio Lateranensi œcumenico, sub Innocentio III R. P. anno 1215 celebrato, in comitatu abbatis Cisterciensis; in quo vehementissime et solertissime adversus quemdam hæreticum, Almarici Carnotensis discipulum, dispu

licensi universitate, S. theol. professor primarius, A tomo primo Annal. Cistere, ad annum Domini 1140, cap. 10, n. 7.

Gaspard Jongelinus, Eusserthallensis abbas, in Notitiis suis; ac iterum in Purpura sancli Bernardı, tract. De cardinalibus, § 30, et alii plures.

HISTORICA RELATIO

DE VITA ET MORTE

ALANI MAGNI DE INSULIS

DOCTORIS UNIVERSALIS.

§ I.

De patria, et loco nativitatis Alani.

De his nonnulla est inter auctores controversia. Thomas (8) Demsterus (honori gentis suæ ampliando nimium studiosus) sine ulla prorsus ratione, Alanum origine scripsit fuisse Scotum, in Mona Insula na um. Hieremias Drexelius, loco supra citato, vocat illum Siculum, forte quia legerat illum criundum de Insula; per insulam antonomastice Sæciliam intelligendam credidit.

Gaspar Jongelinus, in Purpura sua, supra, Gallum putat. Angelus Manriquez, supra etiam citatus, scribit illum a quibusdam haberi Hispanum, ab aliis, Gallum. Verum communis cæterorum omnium auctorum sententia, qui de Alano mentionem faciunt, Belgam censet, natum in civitate Insulensi, Gallo-Flandriæ metropoli: quo etiam reduci possunt hi, qui illum Germanum scripserunt, eo quod Flandri, imo et Belgæ universi passim vocentur Germani inferiores, et Belgium, Germania inferior. Et sane de hoc omnis cessaret controversia, si certo constaret Alanum hunc verum esse auctorem Commentariorum in prophetiam Mcrlini Angli, quæ anno 1608, sub ejus nomine impressa fuerunt Francofurti, typis Joannis Spiessii, in-8°, hoc titulo: Prophetia, etc. Merlini Ambrosii- una cum seplem libris explanationum in eandem prophetiam, excellentissimi, sui temporis oratoris, polyhistoris et theologi, Alani de Insulis, Germani, Doctoris Universalis, et academiæ Parisiensis ante annos 300, rectoris amplissimi. › In his namque Commentariis, lib. v, folio 198, expresse testatur auctor se fuisse origine Belgam, natum Insulis in Flandria. Verba ejus sunt: Vidi et ego in Flandria, cum puerulus adhuc essem apud Insulam (unde natus fu) fœminam quamdam maleficam, quæ in maleficio suo comprehensa, etc."› At, dum nuper Commentaria hæc evolverem, plura offendi, quæ eorum inscriptionem non parum mihi suspectam reddiderunt, aliumque ab Alano nostro auctorem fuisse

B suaserunt, quorum unum est, quod immediate (paucissimis interjectis) post verba jam relata, subjungantur, sequentia: Tempus illud fuit, quo comes Theodoricus ab Insulanis hominibus, Gandensibus quoque atque Brugensibus, advocatus erat a terra sua in Flandriam, tanquam legitimus Flandriæ hæres, elc. Hæc ibi.

Cum autem passim Annales Belgici referant Theodoricum de Alsatia a Flandris fuisse electum in comitem, circa annum Domini 1128, aut 1130, si Alanus tune fuerit puerulus, non potuit floruisse circa annum 1300, ut cum Trithemio plures scribunt auctores: imo, nec supervixisse usque ad annum Domini 1294, quo illum obiisse perhi, bent alii exactiores historici, probatque antiquum C epitaphium quod Cistercii ad tumulum ejus etiamnum legitur, Jongelino aliisque innumeris oculatis testibus. Nisi forte dicamus, verba hæc ultima, ex Commentariis prolata.: Tempus illud fuit, etc., olim a quodam historiarum ignaro, claritatis (ut putabat) eausa, in margine adjecta fuisse, et postmodum a typographo textui inserta. Ut ut sit, illis libentius subscribo, qui Alanum censent fuisse Belgam origine Insulensem, auctoritate præsertim ductus Henrici Gandavensis, SS. theologie doctoris celeberrimi, natione Flandri, Alano coævi, et in eadem Parisiensi universitate college. Quam opinionem etiam confirmant pleraque exemplaria mss. quæ ipsemet vidi, Alanum de Insulis, vel Insulensem indigitantia, quod etiam cognomen præfert Expositio in Cantica canticorum, anuo 1540, impressa Parisiis, ex bibliotheca S. Victoris.

D

Nec obstat, quod etiam Alanús Antissiodorensis episcopus, et Clarævallensis monachus, asseratur fuisse Belga, et ex Insulensi quoque civitate oriundus, quia facillime contigisse potuit, ut spatio centum (et amplius) annorum, duo ejusdem nominis ex Insulensi civitate ordinem Cisterciensem fuerint ingressi, præsertim in diversis monasteriis.

Quinimo, intra paucos adhuc annos, ex eadem

(8) Ecclesiastica Historia gentis Scotorum, an. 1627. Bononiæ impress., I. 1.