muro solum, sed etiam, ob commoditatem itineris, ponte sublicio, tum primum in Tiberi facto, conjungi urbi placuit. Quiritium quoque fossa, haud parvum munimentum a planioribus aditu locis, Anci regis opus est. Ingenti incremento rebus auctis, cum in tanta multitudine homi- 5 num, discrimine recte an perperam facti confuso, facinora clandestina fierent, carcer ad terrorem increscentis audaciæ media urbe, imminens foro ædificatur. Nec urbs tantum hoc rege crevit, sed etiam ager finesque: silva Mæsia Veientibus adempta, usque ad mare imperium pro- 10 latum, et in ore Tiberis Ostia urbs condita: salinæ circa factæ, egregieque rebus bello gestis, ædis lovis Feretrii amplificata.

XXXIV. Anço regnante, Lucumo vir impiger ac divitiis potens, Romam commigravit, cupidine maxime ac spe 15 magni honoris, cujusx adipiscendi Tarquiniis-nam ibi quoque peregrina stirpe oriundus erat-facultas non fuerat. Demarati Corinthii filius erat, qui, ob seditiones domo profugus, cum Tarquiniis forte consedisset, uxore ibi ducta, duos filios genuit. Nomina his Lucumo atque 20 Arruns fuerunt. Lucumo superfuit patri, bonorum omnium heres, Arruns prior quam pater moritur, uxore gravida relicta. Nec diu manet superstes filio pater: qui cum ignorans nurum ventrem ferre, immemor in testando nepotis decessisset, puero post avi mortem in nullam sor-25 tem bonorum nato, ab inopia Egerio inditum nomen. Lucumoni contra, omnium heredi bonorum, cum divitiæ jam animos facerent, auxit ducta in matrimonium Tanaquil, summo loco nata, et quæ haud facile his, in quibus nata erat, humiliora sineret ea, quibus innupsisset. Sper- 30 nentibus Etruscis Lucumonem, exsule advena ortum, ferre indignitatem non potuit, oblitaque ingenitæ erga patriam caritatis, dummodo virum honoratum videret, consilium migrandi ab Tarquiniis cepit. Roma est ad id potissimum visa: in novo populo, ubi omnis repentina 35 atque ex virtute nobilitas sit, futurum locum forti ac strenuo viro: regnasse Tatium Sabinum, arcessitum in regnum Numam a Curibus, et Ancum Sabina matre ortum, nobilemque una imagine Numæ esse. Facile persuadet, ut cupido honorum, et cui Tarquinii materna 40 tantum patria esset: sublatis itaque rebus, commigrant Romam. Ad Janiculum forte ventum erat: ibi ei, car pento sedenti cum uxore, aquila suspensis demissa leviter alis, pileum aufert, superque carpentum cum magno clan

gore volitans, rursus, velut ministerio divinitus missa, capiti apte reponit: inde sublimis abit. Accepisse id augurium læta dicitur Tanaquil, perita, ut vulgo Etrusci, cælestium prodigiorum mulier: excelsa et alta sperare 5 complexa virum jubet: eam alitem ea regione cæli et ejus dei nuntiam venisse, circa summum culmen hominis auspicium fecisse, levasse humano superpositum capiti decus, ut divinitus eidem redderet. Has spes cogitationesque secum portantes, urbem ingressi sunt, domicilioque ibi 0 comparato, L. Tarquinium Priscum edidere nomen. Romanis conspicuum eum novitas divi.iæque faciebant, et ipse fortunam benigno alloquio, comitate invitar di, beneficiisque quos poterat sibi conciliando, adjuvabat; donec in regiam quoque de eo fama perlata est: notitiamque eam 15 brevi, apud regem liberaliter dextereque obeundo officia, in familiaris amicitiæ adduxerat jura, ut publicis pariter ac privatis consiliis bello domique interesset, et, per omnia expertus, postremo tutor etiam liberis regis testamento institueretur.

20

XXXV. Regnavit Ancus annos quattuor et viginti, cuilibet superiorum regum belli pacisque et artibus et gloria par. Jam filii prope puberem ætatem erant: eo magis Tarquinius instare, ut quam primum comitia regi creando fierent. Quibus indictis, sub tempus pueros venatum 25 ablegavit: isque primus et petisse ambitiose regnum, et orationem dicitur habuisse ad conciliandos plebis animos compositam, cum, se non rem novam petere, quippe qui non primus, quod quisquam indignari mirarive posset, sed tertius Romæ peregrinus regnum affectet: et Tatium non 30 ex peregrino solum, sed etiam ex hoste, regem factum, et Numam, ignarum urbis, non petentem, in regnum ultro accitum se, ex quo sui potens fuerit, Romam cum conjuge ac fortunis omnibus commigrasse: majorem partem ætatis ejus, quam civilibus officiis fungantur homines, 35 Romæ se quam in vetere patria vixisse: domi militiæque sub haud pænitendo magistro-ipso Anco rege-Romana se jura, Romanos ritus didicisse: obsequio et observantia in regem cum omnibus, benignitate erga alios cum rege ipso certasse. Hæc eum haud falsa memorantern ingenti consensu populus Romanus regnare jussit. 138. Ergo virum cetera egregium secuta, quam in petendo habuerat, etiam regnantem ambitio est: nec minus regni sui firmandi quam augendæ rei publicæ memor, centum in patres legit, qui deinde

40 U. C.

A. C.

614.

·

minorum gentium sunt appellati, factio haud dubia regis, cujus beneficio in curiam venerant. Bellum primum cum Latinis gessit, et oppidum ibi Appiolas vi cepit: prædaque inde majore, quam quanta belli fama fuerat, revecta, ludos opulentius instructiusque quam priores reges fecit. Tunc 5 primum circo, qui nunc maximus dicitur, designatus locus est loca divisa patribus equitibusque, ubi spectacula sibi quisque facerent, fori appellati: spectavere, furcis duodenos ab terra spectacula alta sustinentibus pedes: ludicrum fuit equi pugilesque ex Etruria maxime acciti: sollemnes 0 deinde annui mansere ludi, Romani magnique varie appel. lati. Ab eodem rege et circa forum privatis ædificanda divisa sunt loca, porticus tabernæque factæ.

XXXIX. Eo tempore in regia prodigium visum eventuque mirabile fuit: puero dormienti, cui Servio Tullio 15 fuit nomen, caput arsisse ferunt multorum in conspectu. Plurimo igitur clamore inde ad tantæ rei miraculum orto excitos reges: et, cum quidam familiarium aquam ad restinguendum ferret, ab regina retentum: sedatoque jam tumultu moveri vetuisse puerum, donec sua sponte exper- 20 rectus esset: mox cum somno et flammam abisse. Tum abducto in secretum viro Tanaquil "viden' tu puerum hunc" inquit, "quem tam humili cultu educamus? scire licet, hunc lumen quondam rebus nostris dubiis futurum præsidiumque regiæ afflicta: proinde materiam ingentis 25 publice privatimque decoris omni indulgentia nostra nutriamus. Inde puerum liberum loco cœptum haberi erudirique artibus, quibus ingenia ad magnæ fortunæ cultum excitantur. Evenit facile, quod diis cordi esset: juvenis evasit vere indolis regiæ, nec, cum quæreretur gener Tar- 30 quinio, quisquam Romanæ juventutis ulla arte conferri potuit, filiamque ei suam rex despondit. Hic, quacumque de causa, tantus illi honos habitus, credere prohibet, serva natum eum parvumque ipsum servisse. Eorum magis sententiæ sum, qui, Corniculo capto, Servii Tullii-qui 35 princeps in illa urbe fuerat-gravidam viro occiso uxorem, cum inter reliquas captivas cognita esset, ob unicam nobilitatem ab regina Romana prohibitam ferunt servitio partum Romæ edidisse, Prisci Tarquinii domo: inde tanto beneficio et inter mulieres familiaritatem auctam et puerum, ut 40 in domo a parvo eductum, in caritate atque honore fuisse: fortunam matris, quod capta patria in hostium manus venerit, ut serva natus crederetur, fecisse.

XL. Duodequadragesimo ferme anno, ex quo regnare

cœperat Tarquinius, non apud regem modo sed apud patres plebemque ionge maximo honore Servis Tullius erat. Tum Anci filii duo, etsi antea semper pro indignissimo habuerant se patrio regno tutoris fraude pulsos. 5 regnare Romæ advenam non modo vicinæ sed ne Italicæ quidem stirpis, tum impensius iis indignitas crescere, si ne ab Tarquinio quidem ad se rediret regnum, sed præceps inde porro ad servitia caderet, ut in eadem civitate post centesimum fere annum quam Romulus, deo prognatus, 10 deus ipse, tenuerit regnum, donec in terris fuerit, id Servius serva natus possideat: cum commune Romani nominis, tum præcipue id domus suæ, dedecus fore, si, Ancı regis virili stirpe salva, non modo advenis, sed servis etiam, regnum Romæ pateret. Ferro igitur eam arcere 15 contumeliam statuunt: sed et injuriæ dolor in Tarquinium ipsum magis quam in Servium eos stimulabat: et quia gravior ultor cædis, si superesset, rex futurus erat quam privatus: tum, Servio occiso, quemcumque alium generum delegisset, eundem regni heredem facturus videbatur. 20 Ob hæc ipsi regi insidia parantur: ex pastoribus duo ferocissimi delecti ad facinus, quibus consueti erant uterque agrestibus ferramentis, in vestibulo regiæ, quam potuere tumultuosissime, specie rixæ in se omnes apparitores regios convertunt: inde, cum ambo regem appellarent, 25 clamorque eorum penitus in regiam pervenisset, vocati ad regem pergunt. Primo uterque vociferari, et certatim alter alteri obstrepere, coerciti ab lictore, et jussi in vicem dicere, tandem obloqui desistunt: unus rem ex composito orditur: dum intentus in eum se rex totus averteret, alter 30 elatam securim in caput dejecit, relictoque in vulnere telo ambo se foras ejiciunt. XLI. Tarquinium moribundum cum, qui circa erant, excepissent, illos fugientes lictores comprehendunt. Clamor inde concursusque populi mirantium, quid rei esset. Tanaquil inter tumultum claudi 35 regiam jubet, arbitros ejecit: simul, quæ curando vulneri opus sunt, tamquam spes subesset, sedulo comparat: simul, si destituat spes, alia præsidia molitur. Servio propere accito cum pæne exsanguem virum ostendisset, dexteram tenens orat, ne inultam mortem soceri, ne socrum inimicis 40 ludibrio esse sinat: "tuum est" inquit, "Servi, si vir es, regnum, non eorum qui alienis manibus pessimum facinus fecere: erige te, deosque duces sequere, qui clarum hoc fore caput divino quondam circumfuso igni portenderunt: nunc te illa cælestis excitet flamma, nunc expergiscere

vere: et nos peregrini regnavimus: qui sis, non unde natus sis, reputa: si tua re subita consilia torpent, at tu mea consilia sequere." Cum clamor impetusque multitudinis vix sustineri posset, ex superiore parte ædium per fenestras in novam viam versus-habitabat enim rex 5 ad Jovis Statoris-populum Tanaquil alloquitur: jubet bono animo esse: sopitum fuisse regem subito ictu, ferrum haud alte in corpus descendisse: jam ad se redisse: inspectum vulnus absterso cruore, omnia salubria esse: confidere, prope diem ipsum eos visuros. Interim Servio 16 Tullio jubere populum dicto audientem esse: eum jura redditurum obiturumque alia regis munia esse. Servius cum trabea et lictoribus prodit, aç sede regia sedens alia decernit, de aliis consulturum se regem esse simulat: itaque per aliquot dies, cum jam exspirasset Tarquinias, 15 celata morte, per speciem alienæ fungendæ vicis suas opes firmavit. Tum demum palam factum : et comploratione in regia orta, Servius, præsidio firmo munitus, primus injussu populi voluntate A. C. patrum regnavit. Anci liberi jam tum comprehensis sceleris ministris, ut vivere regem et tantas esse opes Servii nuntiatum est, Suessam Pometiam exsulatum ierant.

U. C.

176.

576.20

XLV. Aucta civitate magnitudine urbis, formatis omnibus domi et ad belli et ad pacis usus, ne semper armis 25 opes acquirerentur, consilio augere imperium conatus est, simul et aliquod addere urbi decus. Jam tum erat inclytum Dianæ Ephesiæ fanum. Id communiter a civitatibus Asiæ factum fama ferebat. Eum consensum deosque consociatos laudare mire Servius inter proceres Latinorum, 35 cum quibus publice privatimque hospitia amicitiasque de industria junxerat: sæpe iterando eadem, perpulit tandem, ut Romæ fanum Dianæ populi Latini cum populo Romano facerent. Ea erat confessio, caput rerum Romam esse, de quo toties armis certatum fuerat. Id quamquam omis- 35 sum jam ex omnium cura Latinorum, ob rem toties infeliciter tentatam armis videbatur, uni se ex Șabinis fors dare visa est privato consilio imperii recuperandi. Bos in Sabinis nata cuidam patrifamiliæ dicitur, miranda magnitudine ac specie. Fixa per multas ætates cornua in 40 vestibulo templi Dianæ monumentum ei fuere miraculo. Habita, ut erat, res prodigii loco est, et cecinere vates, cujus civitatis eam cives Dianæ immolassent, ibi fore imperium: idque carmen pervenerat ad antistitem fani