Obrazy na stronie
PDF
ePub

gne'u" przed tysiącem słuchaczy. Poznał wszystkich wielkich ludzi, jakich Anglia wówczas posiadała, przypatrzył się instytucyom, ludziom i życiu angielskiemu, a za powrotem powstała z wrażeń i notatek książka English Traits". Jest to jedna z najlepszych i najgłębszych rzeczy, jakie o Anglii napisano-krytycznie a z sympatyą człowieka, który dumny jest ze swego anglo-saskiego pochodzenia. Dla Emersona dwa są najlepsze i najpiękniejsze kraje na świecie. Ameryka, jeszcze w kolebce swego rozwoju, ale przeznaczona do wielkiej i szczytnej misyi, i Anglia, kraj parlamentaryzmu i przemysłu. Jego książka nie jest zajmującym opisem podróży, nie jest przebiega niem, à vol d'oiseau piękności i osobliwości Anglii, lecz sumiennem, krytycznem wniknięciem w ducha narodu, jego cechy fizyczne, moralne i umysłowe, w jego arystokracyę, bogactwo, literaturę i religię. Jest to wśród pism Emersona praca najprzystępniejsza, najmniej oderwana, bo zostaje od początku do końca na gruncie rzeczywistych stosunków.

Najpoczytniejszem i najodrębniejszem dziełem Emersona jest zbiór szkiców literacko-biograficznych, które Anglia już poprzednio w odczytach poznała. Wyszły one pod tytułem: „Przedstawiciele ludzkości." Emerson wybrał sobie z całej historyi sześciu ludzi, jako typowe okazy najwybitniejszych kierunków duchowych, a przyzwyczajony do systemu reprezentacyjnego ustaw i obyczajów amerykańskich, nazwał ich „Przedstawicielami ducha“. Każdy jest udzielnym władcą w swojem królestwie myśli i woli; i tak: prowadzi Emerson przed nas filozofa-Platona, mistyka-Swedenborga, sceptyka-Montaigne'a, pisarza -Goethego, człowieka czynu-Napoleona i poetę— Shakespeara.

O każdym z tych ludzi, z wyjątkiem Swedenborga, napisano już liczne tomy i trudno było dorzucić na kilkunastu kartkach coś nowego doich dziejów. Emerson wywiązał się doskonale ze swego zadania; odrzucił na bok cały balast historyczno-biograficzny i pisze z taką swobodą i niezależnością, jak gdyby nie istniały na świecie Goethebundy i towarzystwa Szekspirowskie.

Tutaj występuje najwyraźniej amerykanizm jego ducha, zupełna swoboda, i niezawisłość myśli. Wchłonął on w siebie całą kulturę przeszłości, wziął od niej, co dać mogła, ale go nie przytłoczyła Grecya ani Rzym, ani świat germańsko-chrześcijański. Czuje się wolnym człowiekiem i nie gorszym od tych, co byli, choć zgoła odmiennym. Jest w nim świeżość i bezpośredniość ducha, jakby przyniesiona powiewem amerykańskich stepów i lasów dziewiczych. On wie, że jest nowym człowiekiem na nowym koutynencie i nową zwiastuje erę.

W zbiorowem wydaniu dzieł Emersona mieści się kilkadziesiąt drobnych i większych utworów poetyckich. Lecz nie na nich polega sława i znaczenie autora. Treść w nich po większej części ta sama co w essay'ach, filozoficzna, refleksyjna; niektóre odznaczają się oryginalnością myśli i języka, ale wogóle powiedzieć można, że Emerson jest bez porównania większym poetą w prozie niż w rymowanej mowie. Brak tym wierszom formy artystycznej, i zamało w nich uczucia a zawiele refleksyi. Dzisiaj mają więc wartość o tyle, o ile odsłaniają lepiej duchową fizyognomię Emersona.

W r. 1860 wydał zbiór Essay'ów pod tytułem „Prowadzenie życia". Zastanawia się tu nad przeznaczeniem, kulturą, potęgą, bogactwem, potrzebą religii i nabożeństwa i złudzeniami życia ludzkiego. Mniej w nich mistycyzmu niż w dawniejszych jego rozprawach, ale za to mniej też owej jemu tylko właściwej czystej piękności i poetyckiego polotu. „Prowadzenie życia" znalazło już licznych i chętnych czytelników, choć fachowa krytyka amerykańska i zagraniczna okazywała się zawsze niesprawiedliwą; nie dostrzegła w Emersonie ducha odrębnego, do którego nie można przykładać zwykłej miary literackiej.

Tymczasem moralne znaczenie i wpływ Emersona w kraju rosły prędzej niż jego sława literacka. Przejął się gorąco sprawą zniesienia niewolnictwa, bo go ta instytucya, jako Amerykanina, paliła wstydem i hańbiła jego kraj w oczach świata.

W r. 55 powiedział w Bostonie całą seryę odczytów w obronie tej sprawy, narażając się nawet na zniewagi roznamiętnionych tłumów. Zapraszany przez uczone towarzystwa, wygłaszał mowy przy otwarciu fakultetów i uniwersytetów, w pamiętne uroczystości i rocznice mówił nadzwyczaj śmiało o religii, etyce literackiej, o wychowaniu młodzieży, amerykańskich uczonych i reformatorach. Concord stało się miejscem pielgrzymek turystów i literatów, i nie było miesiąca, aby ludzie najrozmaitszej narodowości nie zapukali do gościnnego domu, chcąc popatrzeć na pogodnego starca, i nie odeszli z cichem zadowoleniem w duszy, że prawdziwa wielkość wszędzie własnemi rządzi się prawami, nawet w kraju trustów i businessu.

Starość miał Emerson ciepłą i słoneczną, kochany i czczony przez swoich ziomków. Śmierć jego w r. 82 odbiła się żałosnem echem po całym kraju, a miasto Concord przywdziawszy kir żałoby, wzięło na siebie obowiązek oddania ostatniej przysługi swemu wielkiemu obywatelowi.

W naszym kraju Emerson jest znany bodaj z imienia. A przecież mogłoby się zdawać, że właśnie u nas znajdą jego pisma gorli

wych czytelników i przyjaciół, bo jest w tym uczniu Platona, cos co go łączy pokrewieństwem z naszymi wielkimi duchami mianowicie pewien mistycyzm religijny.

[ocr errors]

Czytanie Emersona daje także zadowolenie estetyczne, gdyż językiem włada on jak mało kto, choć forma zawsze myśli służyć musi. Język angielski już z natury zwięzły, doprowadził do szczytu treściwej krótkości, tak że ta lakoniczność utrudnia nawet czasem zrozumienie. Można o jego stylu powiedzieć to samo, co on mówi o Montaigne'u: Przekraj te słowa, a będą krwawić, bo są żywe i pełne naczyń“. Mówiono, że jego sposób pisania język Tacyta przypomina, tyle w nim surowej piękności i prostoty, taki jest męzki, jędrny i ścisły. Nie potrafi rzeźbić zdań misternie i pieścić się słowem; przeciwnie obchodzi się z niem, jak z pierwszem lepszem narzędziem, z zupełną swobodą, a czasem z bezwzględnością. Gdzie mu potrzeba, nagina je, gwałci formy gramatyczne, tworzy nowe słowa i dziwolągi językowe. Dziwna jest u niego mieszanina wzniosłości, nawet patetyczności stylu, z humorem jankesowskim i pewną rubasznością; te dwa pierwiastki występują obok siebie często na tej samej stronicy a nawet w jednem zdaniu.

Rozprawy swoje opracowywał zresztą bardzo starannie, przechodziły zwykle kilka redakcyj i kreślił. je długo i poprawiał zanim się z niemi rozstał. Kiedy mu myśl jakaś przyszła do głowy zapisywał ją natychmiast w notatniku, który zawsze miał przy sobie i był ten zeszyt kopalnią myśli i uwag, z której potem czerpał w razie potrzeby.

Czytelnik wrażliwy odczuwa odrazu w Emersonie zupełną szczerość, brak wszelkiej pozy i gonienia za efektami. Stanowi to wielki urok tych rozpraw. Czytający nabiera ufności w autora, oddaje mu się z wiarą i przekonaniem, że znajdzie u niego dobrą i pożywną strawę, a nie zuchwałe jedynie i genialne wybryki ducha.

Choć Emerson był tylko trzy lata duchownym purytańskim, jednak pozostało na zawsze coś duchownego w jego umysłowej fizyognomii. A może są to raczej echa atawistyczne, może się w nim odzywają pokolenia dziadów i pradziadów, którzy kościołowi służyli. Jest w nim purytańska czystość i surowość obyczajow; nawet ton mowy jest czasem kapłański, tak, że niektóre essay'e" czynią wrażenie, pięknych, poetyckich kazań. O miłości powiada, że jej celem jest wzajemne uszlachetnianie się. Powinna się czynić coraz mniej osobistą i być przygotowaniem do innej, wszechludzkiej miłości.

[ocr errors]

Godzi się Emerson na słowa poety, że „wszystkie inne rozkosze nie są warte jej smutków“, ale równocześnie zauważa, że to uczucie nie dojrzewa w rzeczywistości i historyi tak cudnie, jak w nadziei i wyobraźni zakwita. Bo każda rzecz jest piękna, oglądana w świetle intellektu czyli prawdy, lecz wszystko wydaje się gorzkie, jeżeli wchodzi w rachubę jako rzecz przeżyła. Szczegóły mają coś posępnego, szkic tymczasem, idea, okazale są i wzniosłe. W świecie rzeczywistości, kłopotliwym świecie czasu i przestrzeni- panuje troska i obawa. Obok myśli stoi wieczna wesołość i radość.

Jest w Emersonie ogromne poszanowanie człowieka i jego indywidualności. Uważa on, że jedną z chorób wieku, która toczy społeczeństwo ludzkie i odbiera zdolność do życia, jest małoduszność, brak wiary w siebie. Człowiek powinien zawsze polegać na sobie i siebie słuchać, swojego instynktu i swojego natchnienia. „Wierzyć swej własnej myśli, wierzyć, że to co mu się jako prawda objawia w najskrytszych zakątkach duszy, jest prawdą dla wszystkich ludzi - to jest geniusz". Tymczasem w świecie panuje tchórzliwa nieśmiałość, oglądanie się na drugich i stosowanie się do innych. Prawda, że społe czeństwo żąda ustępstw i ugodowości; tych, krnąbrnych i opornych co własnemi chodzą drogami, ściga i prześladuje, aby ich nakłonić do posłuszeństwa. Odwadze cywilnej poświęcił Emerson osobną rozprawę, stawiając, jako motto wiersz starego angielskiego dramatu: „Człowiek jest swą własną gwiazdą“. Jedną z form towarzyskiej i społecznej niewoli jest naśladowanie innych, które polega na zupełnej nieznajomości człowieka i życia. Inną plagą jest dziecinna ambicya, aby samemu sobie nie zaprzeczać, aby pozostać wiernym swej przeszłości. Im duch jest bogatszy, im dłużej się rozwija, tem trudniej mu o taką stałość. Tak samo mógłbym się uważać za jedno ze swoim cieniem na murze. Mów teraz co myślisz w dobitnych słowach, a jutro mów znów wyraźnie, co jutro myśleć będziesz, choć to zaprzeczać będzie każdemu zdaniu dzisiejszemu". Tak samo powinniśmy się wystrzegać próżnych żalów i zgryzot, bo one tylko wolę osłabiają i są dowodem braku wiary w siebie. Ufaj sobie! Polegaj na sobie woła Emerson z przejęciem, bo ma przekonanie, że gdyby zamiast owczego, gromadnego instynktu, zapanowała w ludziach wieksza wiara w siebie i odwaga czynu, ustrój społeczny prędkiejby uległ zmianie, naprawiłyby się stosunki ekonomiczne, towarzyskie, religia, wychowanie.

[ocr errors]

Szereg oryginalnych myśli podaje Emerson, kiedy się zastanawia nad studyami historycznemi. Powinniśmy historyę czytać czynnie, nie biernie, to jest postawić siebie w środku zdarzeń, i wszystko co się dzia

fo, do siebie odnosić. Ci, którzy historyę tworzą, byli takimi samymi ludźmi, jak my; nic więc fałszy wszego, jak nadmierna cześć dla przeszłości a pogarda dla swojego czasu. Takie stanowisko zamyka przed nami na klucz tajemnice historyi; za to staną się one dla nas jasne i przejrzyste, gdy strącimy osobistości historyczne z koturnów, na jakie je wyniosła nieświadomość i zabobon i pamiętać będziemy o tem, że człowiek pod równikiem i pod biegunem, przed lat tysiącem i dzisiaj zawsze ten sam pozostanie, zawsze równie wielki i równie mały. Historya jest sprawozdaniem o działaniu ducha świata, który jest wszystkim wspólny i we wszystkich żyje. „Człowiek jest całą encyklopedyą zdarzeń. Już w jednej żołędzi leży możność i siła stworzenia tysięcy lasów, a Egipt, Grecya, Rzym, Gallia, Anglia, Ameryka są już ukryte w zawiązku w pierwszym człowieku. Zmieniające się epoki, wyprawy wojenne, królestwa, cesarstwa, rzeczypospolite, państwa demokratyczne są tylko przystosowaniem jego różnorodnego ducha do różnorodnego świata".

Choć Emerson ocenia należycie usługi, jakie geniusz ludzkości oddaje, nie jest jednakże, jak Herder, Cousin, Carlyle, wielbicielem nad-człowieka, bohatera. Jego wielki człowiek ma tylko przywilej jaśniejszego i pełniejszego pojmowania idei, która częściowo innym się też udziela. Bo czem jest geniusz choćby największy? Tylko ułamkiem tej duszy, w której wszyscy żyją. Zdaniem Emersona wpływ wielkich ludzi na tem polega, że wskazuje nam, czembyśmy być mogli. Często u niego ta myśl powraca, że każdy człowiek oznacza jakąś większą i lepszą możliwość, że obiecuje coś doskonalszego niż dotrzymać zdoła. Każdy budzi nadzieje, które potem rzeczywistość zawodzi. Nie mogę powtarzać tego dosyć często powiada w „Nominaliście i realiście" - że człowiek ma tylko względną i symboliczną wartość. Każdy jest zapowiedzią jakiejś prawdy, ale dalekim bardzo od tego, aby sam był ową prawdą, którą zwiastuje w sposób nowy i nieodwołalny".

Emerson nie tai przed czytelnikiem, że droga do prawdy naje. żona jest trudnościami. Kto ją umiłował, musi się zaprzeć samego siebie. Towarzyszy mu na początku drogi niepokój i rozterka wewnętrzna. Skazuje się na osamotnienie ducha i niezrozumienie przez swoich.

Kto chce mieć dnie i uoce spokojne, ten niech się myślą nie dręczy, bo ona sen i wesołość odbiera i cierniową wkłada na skronie koronę, co białym kwieciem uniesień ducha rozkwita a krwawemi kroplami żądz ujarzmionych i złudzeń rozwianych się czerwieni. „Bóg daje. każdemu duchowi wybór między prawdą a spokojem. Bierz co chcesz-

« PoprzedniaDalej »