Do tegoż wieku należy praca łacińska:

STANISLAW RESZKA: „Stanislai Hosii vita“ (Rzym, 1587). Pomijając drobniejsze wzmianki i panegiryki, nie będziemy mogli zaznaczyć przez czas długi żadnej biografii autora. Muszę więc tę wiekową lukę zapełnić przytocze. niem dzieła, w części tylko obejmującego także wiadomości życiorysowe pisarzy. Dziełem tem są „Monumenta Sarmatarum", wydane w r. 1655 przez SZYMONA STAROWOLSKIEGO. Mieszczą się tutaj nagrobki ludzi różnych zawodów, z różnych miejscowości Rzeczypospolitej zebrane.

Podobnież częściowo tylko dotyczą autorów herbarze: BARTOSZA PAPROCKIEGO Z XVI wieku (,,Herby rycerstwa polskiego", 1584), SZYMONA OKOLSKIEGO Z XVII („Orbis polonus“, 1641-45) i najobfitszy Kaspra NIESIECKIEGO („Korona polska“ i „Herby i familie rycerskie" 1728-1743, drugie wydanie w Lipsku 1839 do 1846 w 10 tomach).

Do nie dającego się bliżej określić czasu należy:

S. ZALESKI: „Sarbievii S. J. vitae brevis adnotatio“ (z XVIII wieku. W tóm. polskiem podał ją T. Narbutt „Tygodniku Wileńskim", 1818, t. VI).

W

Bibliografowie XVIII wieku, jak niemniej BENTKOWSKI i JUSZYŃSKI, pomieszczali w swych dziełach krótsze lub dłuż sze wzmianki życiorysowe, które temn większą posiadają wartość, im się odnoszą do czasów bliższych, im więcej z własnej pamięci są przez nich pisane.

Od końca XVIII wieku rozpoczęły się obfitsze zarysy biograficzne, najprzód w formie „pochwał", przedstawiających zasługi mężów utalentowanych, z lekkiem zaledwie napomknięciem o słabszych stronach ich działalności. W tym rodzaju zaznaczyć należy następne główniejsze utwory:

a) MICHAL DYMITR KRAJEWSKI wydał „Pochwałę Stanisława Hieronima Konarskiego" (Warszawa, 1783).

b) FRANCISZEK KSAWERY DMOCHOWSKI napisał świetną „Mowę na pochwałę Ignacego Krasickiego" (1801, wielokrotnie przedrukowaną), a prócz tego podał krótkie „Wiadomości o życiu i pismach" Stanisława Konarskiego, Karola Wy

rwicza, Teodora Wagi, Teodora Ostrowskiego, Ignacego Zaborowskiego, Mikołaja Wolskiego, Józefa Rogalińskiego, Grzegorza Piramowicza, Józefa Szymanowskiego. Znaleźć je można w „Pismach Rozmaitych Fr. Ks. Dm-go“ (Warszawa, 1826, tom II-gi).

c) STANISŁAW HR. POTOCKI Wygłosił „Pochwały": Józefa Szymanowskiego, Ignacego Krasickiego, Grzegorza Piramowicza, zawarte w I-ym tomie „Pochwał, mów i rozpraw" jego (Warszawa, 1816), a prócz tego „Pochwałę Tadeusza Czackiego", ogłoszoną osobno w Warszawie 1817.

d) JÓZEF KALASANTY SZANIAWSKI dał piękną „Pochwałę Cypryana Godebskiego", znajdującą się na czele zbiorowego wydania „Dzieł wierszem i prozą" poety-legionisty (Warszawa, 1821).

e) Wiele innych „pochwał" znaleźć można w „Rocznikach Towarzystwa Przyjaciół nauk“ warszawskiego i krakowskiego.

f) Zbliżone do pochwał są życiorysy zasłużonych Pijarów, ogłoszone w Warszawie r. 1812: „Vitae et scripta quorundam e congregatione clericorum regularium scholarum piarum in provincia polona professorum, qui operibus editis patriae et ecclesiae proficuis nomen suum memorabile fecerunt" (Warszawa). Rozpoczął to dzieło ks. Atanazy Pomarzkant i doprowadził spis dzieł Pijarów do r. 1794, dopełnił go do r. 1812 ksiądz Szymon Bielski, pod którego nazwiskiem zwykle jest przytaczane.

g) W związku z pochwałami wspomnieć należy o nekrologach, wspomnieniach pośmiertnych, pisanych za świeża, pod chwilowem wrażeniem, bez zamiaru poddawania charakteru i działalności zmarłego pisarza jakiejkolwiek krytyce, lecz z chęcią przekazania potomnym rysów, które na razie najżywiej utkwiły w pamięci piszącego. Jest takich nekrologów mnóstwo w dziennikach, tygodnikach, miesięcznikach. Wyliczyć ich niepodobna. Częściowo znaleźć je można wzmiankowane w spisach czasopism, o czem była już mowa poprzednio,

h) Z pomiędzy luźnie ogłoszonych biografii pisarzów naszych zasługują na wymienienie z powodu cennych informacyi, podanych przez spółcześników, prace następne:

KS. ALOIZY OSIŃSKI: „O życiu i pismach Tadeusza Czackiego" (Krzemieniec, 1816).

KS. ANTONI KORNIŁOWICZ: „O życiu ś. p. Franciszka Karpińskiego" (Wilno, 1827). Autor znał osobiście poetę w jego starości.

DOMINIK CHODŹKO: „Wzmianka o życiu i pismach Kazimierza Brodzińskiego" (Wilno, 1845). Tu po raz pierwszy wydrukowano urywki z dziennika autora Wiesława".

HIPOLIT SKIMBOROWICZ: „Kajetan Koźmian" (w „Gazecie Warszawskiej", 1856, No 84-86).

KSIĄŻĘ ADAM CZARTORYSKI: „Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza“ (Paryż, 1860). Jako długoletni przyjaciel, znał doskonale charakter autora „Śpiewów historycznych".

JÓZEF PRZYBOROWSKI: Kilka szczegółów o Kasprze Miaskowskim" (w „Tygodniku Poznańskim" r. 1862, No 31-33). LUDWIK KONDRATOWICZ (WŁADYSŁAW SYROKOMLA): „Życie i pisma Ignacego Chodźki“ (Wilno, 1862).

MICHAL BALIŃSKI: „Pamiętniki o Janie Śniadeckim" (Wilno, 1865, dwa duże tomy).

FRANCISZEK SALEZY DMOCHOWSKI: „O życiu i pismach Kazimierza Brodzińskiego" (Warszawa, 1871).

ROZDZIAŁ II.

Ocena krytyczna materyałów.

Ocena krytyczna materyału, dostarczonego przez czytanie, bibliografię i życiorysy, może się odnosić albo do strony jego zewnętrznej, albo też do wewnętrznej; w tej więc kolei czynność tę rozpatrzyć należy.

1. Ocena strony zewnętrznej.

Ustalenie autorstwa, czasu i miejsca druku dzieła jakiego jest rzeczą bibliografii. Byłoby jednakże błędem najzupełniej biernie zaufać danym, przez nią określonym. Bo najprzód. jak każde dzieło ludzkie, i bibliografia także nie może być wolną od usterek, opuszczeń, omyłek druku i t. d., jak to widzieć się daje w najlepszej Bibliografii naszej Estreichera, który powielokrotnie robił sprostowania i dopełnienia tego, co poprzednio wydrukował; jak to dalej dotykalnie wykazał WŁADYSŁAW WISŁOCKI w swoich Uwagach nad pierwszym zeszytem tejże bibliografii (Lwów, 1871). Powtóre, w Bibliografii Estreichera, z powodu właśnie owych sprostowań i dopełnień, wiadomości, dotyczące książek z pewnej doby dziejowej, nie wszystkie są skupione w jednym, lecz szukać ich potrzeba po różnych tomach; badacz tedy krytyczny musi je sam sobie (stosownie do swego zamiaru) zebrać w jedną całość i odpowiednio uporządkować. Potrzecie, nie jest obowiązkiem bibliografa wglądać w samą treść dzieła, ani też porównywać je z innemi źródłami informacyi, ażeby wykryć autora (jeżeli ten wyraźnie nazwiska swego nie wypisał, lub też ukrył się pod pseudonimem), rzeczywisty czas druku (jeżeli dzieło wyszło bez daty). Jeżeli bibliograf dochodzi tych szczegółów, to zazwyczaj opiera się na cechach lub świadectwach zewnętrznych: rodzaju druku i papieru, na rozwiązaniu zagadkowo wyrażonego nazwiska lub daty, na wzmiance, uczynionej przez kogoś na samym egzemplarzu dzieła i t. p. Czyniąc więcej ponad to, staje się już nietylko bibliografem, ale krytykiem, którego obowiązkiem jest użyć wszelkich możliwych sposobów, ażeby dojść prawdy. Im kto ma bystrzejszy zmysł kombinacyjny, tem łatwiej pracy tej dokonywa, lecz oczytanie, obeznanie się ze wszystkiemi dziełami autora, którego bada, stanowi tu pomoc nieodzowną. Nieraz bowiem się zdarza, że autor dla pewnych względów ukrył swe nazwisko, wydając swe dzieło, ale gdy te względy minęły, przyznaje się do swego utworu w innej

swej książce. Tym sposobem np. książka, zapisana w Bibliografii Estreichera (IV, 329) jako bezimiennie wydana („Sprawa polska w r. 1861"), okazała się przy badaniu dzieł J. I. Kraszewskiego jego właśnie utworem 1).

Prócz tego historyk literatury musi wiedzieć, kiedy dzieło jakie zostało napisane. Data druku nie zawsze odpowiada dacie napisania. Odnosi się ta uwaga nietylko do utworów, nakreślonych przed wynalezieniem sztuki drukarskiej, ale także i do czasów późniejszych. Wiadomo np., jak wiele dzieł ważnych z XVII wieku dostało się pod prasy drukarskie dopiero w stuleciu następnem, albo XIX. Oznaczenie więc daty na podstawie wszelkich możliwych świadectw i kombinacyi jest już pracą, ciążącą na krytyku historyczno-literackim. A jak dalece oznaczenie takie jest ważnem, jak pociąga za sobą niekiedy odmienny sposób zapatrywania się na dzieło i jego autora, dowodzą spory o dałę napisania „Memoryału o naprawie rzeczypospolitej“ (Monumentum pro ordinanda republica) przez Jana Ostroroga. Cały szereg prac, od informacyjnych: Hipolita Kownackiego (1818), Jana Wincentego Bandtkiego (1831), Leona Wegnera (1860), do mniej lub więcej krytycznych: Michała Bobrzyńskiego (1877), Adolfa Pawińskiego (1884), Aleksandra Rembowskiego (1884), Ernesta Świeżawskiego (1884 w „Ateneum“), Antoniego Małeckiego (1887 w „Kwartalniku historycznym", a 1897 w 2-im tomie pism pomniejszych „Z przeszłości dziejowej"), Antoniego Prohaski (1899 w „Kwartalniku historycznym", )miał na celu wykazanie, kiedy ów pamiętny i cenny „Memoryał" został napisany, i jakie stanowisko należy naznaczyć jego autorowi w literaturze prawno-politycznej naszego narodu. Nietylko atoli do dawnych przed-drukowych czasów stosuje się takie badanie. Nawet w literaturze XIX stulecia kwestya napisania i pierwodruku nieraz musi być pracowicie zbadana, a w tej mierze dochowane autografy w jakiejkolwiek postaci oraz pisma peryo

1) Zob. P. Chmielowskiego: „J. I. Kraszewski“ (Warsz., 1888, str. 311).