CZĘŚĆ TRZECIA.

Jak badać dzieje literatury polskiej.

Chcąc spełnić zadanie historyka literatury, trzeba dokonać potrójnej czynności: zebrać materyal, odnoszący się do tego przedmiotu, ocenić go krytycznie i ułożyć w całość według wymagań nauki oraz sztuki pisarskiej.

ROZDZIAŁ I.

Zbieranie materyału.

A) Biblioteki i Wydania źródłowe.

1. Materyałem dla historyka literatury jest cały zasób druków i rękopismów, jakie się do naszych czasów przechowały. Zbioru ich całkowitego nigdzie w jednem miejscu niema; są one rozproszone po bibliotekach publicznych i prywatnych. Z bibliotek tych najważniejsze, t. j. najobficiej w dzieła polskie (drukowane i rękopiśmienne) zaopatrzone, są następujące:

1) Biblioteka cesarska w Petersburgu, której zawiązek powstał z wielkiej biblioteki Załuskich, przewiezionej do stolicy cesarstwa w końcu XVIII wieku.

2) Biblioteka główna (uniwersytecka) w Warszawie.

3) Biblioteka Zamojskich tamże, licząca 1050 druków polskich z XVI wieku.

4) Biblioteka ordynacyi Krasińskich tamże.

5) Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, najstarsza w Polsce.

6) Biblioteka ks. Czartoryskich tamże, najbogatsza w druki polskie XV i XVI wieku, bo licząca ich przeszło 2 400 numerów.

7) Biblioteka Akademii Umiejętności tamże.

8) Biblioteka Zakładu narodowego imienia Ossolińskich we Lwowie.

9) Biblioteka hr. Branickiego w Suchej (w Galicyi). 10) Biblioteka hr. Raczyńskich w Poznaniu.

11) Biblioteka hr. Działyńskich w Kórniku pod Poznaniem.

12) Biblioteka publiczna w Wilnie.

13) Biblioteka Zielińskich w Skępem (w Król. Polskiem). 14) Biblioteka hr. Czarneckich w Busku pod Jarocinem (poprzednio w Gogolewie).

Prócz tego biblioteki publiczne lub uniwersyteckie w Kijowie, Berlinie, Wrocławiu, Królewcu, Gdańsku, Toruniu posiadają znaczną ilość druków polskich, czasami unikatów 1).

Rzecz naturalna, że większość druków znajduje się we wszystkich tych księgozbiorach; ale niektóre znaleźć można wyłącznie w jednym z nich; takie druki przechowywane bywają z największą pieczołowitością, jako rzadkość, zwana „białym krukiem". Niema oczywiście potrzeby koniecznej przebywania w owych bibliotekach, ale należy wiedzieć, gdzie się jaka rzadkość znajduje, ażeby w danym wypadku do

1) Szczegółowszą wiadomość o bibliotekach polskich znaleźć można w książce Franciszka Radziszewskiego: Wiadomość historyczno-statystyczna o znakomitszych bibliotekach i archiwach, publicznych i prywatnych, tak niegdyś byłych, jako i obecnie istniejących w krajach, dawną Polskę składających... porządkiem abecadłowym miejsc ułożona" (Kraków, 1875, str. 124).

niej zajrzeć. Jakkolwiek bowiem wszystkie ważniejsze dzieła zostały przedrukowane, nie zawsze przedrukom tym ufać można pod względem ścisłości odtworzenia pierwowzorów i zawsze bezpieczniej jest zajrzeć do pierwodruków. W wyższym jeszcze stopniu ważność bibliotek ukazuje się w dziale rękopismów, zawierających niejednokrotnie nader cenne zabytki literackie, dotychczas zgoła drukiem nie ogłoszone, jak to okazały poszukiwania dawnych i najnowszych odkrywców. 2. Ażeby uprzystępnić badaczom rzadkości bibliograficzne, dając im w ręce egzemplarze, mogące całkowicie zastąpić rękopism lub pierwodruki, użyto homografii, t. j. wydań, będących dokładnym przerysem oryginałów zarówno co do liter, liczby wierszy na stronicy, formatu, jak i wszystkich innych właściwości. Prócz kilku luźnych i drobnych tego rodzaju wydawnictw, najwięcej ich ogłosiła biblioteka Kórnicka pod Poznaniem. Oto spis takich wydań, których przerysu dostarczał ADAM PILIŃSKI. Tytuły podaję ortografią dzisiejszą:

1) „Ustawy prawa polskiego napotrzebniejsze, krótko z łacińskich wybrane, na polski język dla wszelkiego człowieka prostego, a prawo wiedzieć potrzebującego, przełożone. J. P. Roku Pańskiego 1563" (str. 156; odbito tylko 30 egzemplarzy).

2) MARCIN KWIATKOWSKI Z ROŻYc: „Wszystkiej lifflandzkiej ziemie, jako przedtym sama w sobie była, krótkie a pożyteczne opisanie. Drukowano w Królewcu Pruskim przez Jana Daubmanna, Roku Pańskiego 1567" (kart 14 in 4-0).

3) „Słowniczek łacińsko-polski wyrazów prawa magdeburskiego z wieku XV... objaśnił Zygmunt Celichowski" (Poznań, 1875, str. 16 i 6 kart podobizn, in 4-0).

4) „Ortyle magdeburskie... objaśnił dr. Michał Bobrzyński" (Poznań, 1876, str. 11 i 12 kart podobizn, in 4-0).

5) MIKOLAJA REJA: „Apocalypsis, to jest dziwna sprawa skrytych tajemnic pańskich, które Janowi Świętemu, gdy był wygnan prze wyznanie wiary świętej na wysep, który zwano Patmos, przez widzenia i przez anioły rozlicznie zwiastowane były. R. P. 1565" (str. 472 in 8-0).

"

6) Marcholt... objaśnił dr. Zygmunt Celichowski" (Poznań, 1876, str. 26 i 4 karty podobizn, in 8-0).

7),,Statut Wiślicki w polskim przekładzie z r. 1460... z przedmową Z. Celichowskiego" (Poznań, 1876, str. VI i 34 karty podobizn, in 4-0).

8) „Prawa polskie Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły, przełożone na język polski przez Świętoszawa z WoCIESZYNA r. 1449" (Poznań, 1877, 40 kart podobizn kolorowanych, in folio).

9)

„Prawa książąt mazowieckich, przełożone na język polski przez MACIEJA Z ROZANA г. 1450" (Poznań, 1877, kart 16 podobizn kolorowanych, in folio).

10) JANA TARNOWSKIEGO: „Consilium rationis bellicae“ (tytuł tylko łaciński, tekst polski, w Tarnowie 1558;--Poznań, str. 76 in 4-0).

11) „Psalterz Puławski" (Poznań, 1880, kart nlb. 312 in 16-0).

3. Wydania homograficzne, z powodu kosztów przygotowania ich, są bardzo drogie; dostępne więc dla bibliotek i ludzi zamożnych. Na nich niepodobna było poprzestać; musiano dla rozpowszechnienia rzadkości użyć tańszego środka, t. j. przedruku. Oprócz przedruków popularnych, obliczonych na znaczniejszą ilość nabywców, przedruków, o których mówiłem w części poprzedniej, są i takie, co mają na widoku głównie pracowników-badaczy. Wymienię tu tylko ważniejsze. Z początku dokonywano ich niezbyt dokładnie pod względem wierności, potem z coraz większą ścisłością.

A) JÓZEF IGNACY KRASZEWSKI ogłosił w Warszawie r. 1843: Pomniki do historyi obyczajów w Polsce z XVI i XVII wieku, wydane z rzadkich druków (str. 269). Mieszczą się tutaj: a) „Albertus z wojny, według edycyi z r. 1613“; b) „Peregrynacya dziadowska, według edycyi z r. 1614"; c) "O psiech gończych i myślistwie z nimi, z r. 1608"; d) „Światowa rozkosz z ochmistrzem swoim i ze dwunastą swych służebnych panien, według ed. z r. 1624"; e) „Prze

sławnego wjazdu do Krakowa i pamięci godnej koronacyej Henryka Walezyusza... skuteczne wierszem opisanie przez MATHYSA STRYKOWIUSA PREKONIDESA, z r. 1574".

B) KAZIMIERZ WŁADYSŁAW WOJCICKI wydał w Warszawie r. 1843 i 1844 sześciotomową Bibliotekę starożytną pisarzy polskich, którą w 1854, dawszy świeże tytuły i dodrukowawszy niektóre utwory, nanowo w świat puścił. Według tej drugiej edycyi podaję zawartość Biblioteki, opuszczając drobiazgi: W pierwszym tomie mieszczą się: a) „Facsimile pieśni Zofii Oleśnickiej", b) „Merkuryusz nowy wygranej Sobieskiego", c) „Prawa i artykuły Ormian lwowskich", d) „Żywot Krzysztofa Pieniążka“, e) „Szwedzi do Polski“, f) "Nowiny z Inflant", g) „Nowiny z Rakuz“, h) „Gazeta z Warszawy 1673", i) „Jephtes", tragedya. W tomie drugim: a) „Facsimile Modlitwy powszedniej do Trójce świętej", b) „Droga do Szwecyej" ANDRZEJA ZBYLITOWSKIEGO, c) „Przypowieści polskie" SALOMONA RYSIŃSKIEGO, d) „Oekonomia albo Porządek zabaw Ziemiańskich przez WŁADYSŁAWĄ JEŻOWSKIEGO, e) „Pamiętniki do panowania Jana Sobieskiego", f) „Privilegium lanionum“, g) „Spis chronologiczny przywilejów, w archiwum akt dawnych w Sieradzu w r. 1850 się znajdujących". W tomie trzecim: a) „Facsimile Powszedniej Spowiedzi“, b) „Schadzka ziemiańska“ PIOTRA ZBYLITOWSKIEGO, c) Szczęśliwa ekspedycya pod Kamieńcem z Turkami" przez STANISLAWA MAKOWIECKIEGO, d) „Oekonomia abo Gospodarstwo Ziemiańskie z r. 1644“, e) „Pogrom Tatarów" przez MARCINA BRONIOWSKIEGO, f) Wybawienie Ruggiera z wyspy Alcyny" tłóm. SERAFINA JAGODYŃSKIEGO, g) „Gospodarstwo jezdeckie, strzelcze i myśliwcze z r. 1690". W tomie czwartym: a) „Kronika“ MARCINA MURYNIUSA, b) „Wołoskie dzieje niektóre", c) „Prawo bartne", d) „Żywot Józefa“ MIKOLAJA REJA. W tomie piątym: a) „Umowy ze Szwecyą" przez Janusza Tyszkiewicza, b) „Traktaty i umowy ze Szwedami“, c) „Testament TOBIASZA MORSTINA z r. 1664", d) Dyaryusz marszu Wiedeńskiego 1683", e) „Dziewosłąb dworski mięsopustny ucieszny“, †) „Własnoręczne błogosławieństwo księdza Mar