nesti vides, 'quae si oculis cerneretur, mirabiles amores' ut ait Plato 'excitaret' [sapientiae]. Sed omne, quod est honestum, id quattuor partium oritur ex aliqua. Aut enim in perspicientia veri sollertiaque versatur aut in hominum societate tuenda tribuendoque suum cuique et rerum contractarum fide aut in animi excelsi atque invicti magnitudine ac robore aut in omnium, quae fiunt quaeque dicuntur, ordine et modo, in quo inest modestia 15 et temperantia. Quae quattuor quamquam inter se colligata atque implicata sunt, tamen ex singulis certa officiorum genera nascuntur, velut ex ea parte, quae prima descripta est, in qua sapientiam et prudentiam ponimus, inest indagatio atque inven16 tio veri, eiusque virtutis hoc munus est proprium. Ut enim quisque maxime perspicit quid in re quaque verissimum sit, quique acutissime et celerrime potest et videre et explicare rationem, is 17 prudentissimus et sapientissimus rite haberi solet. Quocirca huic quasi materia, quam tractet et in qua versetur, subiecta est veritas. Reliquis autem tribus virtutibus necessitates propositae sunt ad eas res parandas tuendasque, quibus actio vitae contine ut ait Plato: Phaedrus p. 250 D ὄψις ἡμῖν ὀξυτάτη τῶν διὰ τοῦ σώματος ἔρχεται αἰσθήσεων, ᾗ φρόνησις οὐχ ὁρᾶται, δεινοὺς γὰρ ἂν παρεῖχεν ἔρωτας, εἴ τι τοιοῦτον ἑαυτῆς ἐναργὲς εἴδωλον παρείχετο εἰς ὄψιν ιόν. sapientia könnte nur die nach der sokratischen Lehre aller Tugend zu Grunde liegende Weisheit sein (s. §. 153), doch wäre der Ausdruck, 'wenn die Tugend sichtbar wäre, würde sie eine wunderbare Liebe zur Weisheit hervorrufen', so ungeschickt, dass sapientia mit Recht gestrichen wird. Auch die Uebersetzung derselben Stelle de fin. II, 16, 52 quam illa ardentes amores excitaret sui bestätigt dies. 15. ex ea parte inest: eine Ungenauigkeit des Ausdrucks, wol veranlasst durch den Zwischensatz in qua ponimus, denn nach ex ea parte sollte folgen nascitur. Aehnlich III, 7, 33 ex superioribus libris satis multa praecepta sunt, für praecepta peti possunt. 16. quique: statt ut quisque zu wiederholen verändert Cic. unbe deutend die Construction, woher denn die Form des Nachsatzes nur dem zweiten Vordersatze entspricht ; vgl. II, 6, 21. 17. Quocirca huic: über die Eintheilung der Tugenden in theoretische und praktische s. Einl. necessitates propositae sunt ad eas res parandas tuendasque, quibus actio vitae continetur: vielleicht ist diese Schwerfälligkeit und Unklarheit des Ausdrucks mit verschuldet durch Cic. griechische Quelle. Einfacher ist de part. orat. 22, 76 est igitur vis virtutis duplex, aut enim scientia cernitur virtus aut actione. Quae moderandis cupiditatibus laudatur, eius est munus in agendo cet. Hier sagt Cic., 'die drei andern Tugenden beziehen sich auf das Herbeischaffen und Erhalten der zum Leben nöthigen Dinge'; während dies doch nur von der Gerechtigkeit und theilweise der Grossmuth, keineswegs von der vierten Tugend σωφροσύνη gesagt werden kann. Andrerseits sagt er speciell von dieser aus, was alle drei praktischen Tugenden trifft tur, ut et societas hominum coniunctioque servetur et animi ex-t- Ex quattuor autem locis, in quos honesti naturam vimque 6 (versantur in eo genere, ad quod Ordo item. Das Latein bietet kei- 6. 18. attingit s. §. 47. 76. 157. maxime naturam attingit humanam. §. 13 in primisque est hominis propria veri inquisitio. Unter den natürlichen Trieben (ἀφορμαὶ παgà quoews) stellen die Stoiker, wie alle sokratischen Philosophen, den Wissenstrieb voran. Die górnois ὧν ποιητέον καὶ οὐ ποιητέον In hoc genere et naturali et honesto, bei dieser Gattung des Naturund Pflichtgemässen. 19. Alterum est vitium: die Form der grammatischen Abhängigkeit, die in der Apposition unum lag, ist in dem entsprechenden alterum aufgegeben und in einen selbständigen Satz übergegangen. §. 66 duabus rebus cernitur, quarum una altera est. §. 141. 142, de or. I, 27, 123 has causas inveniebam duas, . Altera est haec. unam 334 声 20 38 DE OFFICIIS demque non necessarias. Quibus vitiis declinatis quod in rebus honestis et cognitione dignis operae curaeque ponetur, id iure laudabitur, ut in astrologia C. Sulpicium audivimus, in geometria Sex. Pompeium ipsi cognovimus, multos in dialecticis, plures in iure civili: quae omnes artes in veri investigatione versantur, cuius studio a rebus gerendis abduci contra officium est. Virtutis enim laus omnis in actione consistit: a qua tamen fit intermissio saepe multique dantur ad studia reditus, tum agitatio mentis, quae numquam acquiescit, potest nos in studiis cognitionis etiam sine opera nostra continere. Omnis autem cogitatio motusque animi aut in consiliis capiendis de rebus honestis et pertinentibus ad bene beateque vivendum aut in studiis scientiae cognitionisque versabitur. Ac de primo quidem officii fonte dixi mus. 7 De tribus autem reliquis latissime patet ea ratio, qua socieZrly 172 C. Sulpicium audivimus: der Infin. ist leicht aus dem vorhergehenden Zwischensatze zu ergänzen. C. Sulpicius Gallus war Legat des L. Aemilius Paullus in Macedonien und 588 (166) Consul, de sen. 14, 47 mori paene videbamus in studio dimetiundi caeli C. Gallum, familiarem patris tui, Scipio. Plin. nat. b. II, 12, 9 et rationem quidem defectus utriusque primus Romani generis in vulgus extulit Sulpicius Gallus, qui consul cum Marcello fuit, sed tum tribunus militum pridie quam Perses rex superatus a Paullo est in concionem ab imperatore productus ad praedicendam eclipsin. Sex. Pompeius, Oheim des Pompeius Magnus. Brut. 47, 175 Sextus frater eius praestantissimum ingenium contulerat ad summam iuris civilis et ad perfectam geometriae et rerum stoicarum scientiam. dialecticis: de or. II, 38, 157 qui diceret artem se tradere bene disserendi et vera et falsa diiudicandi, verbo Graeco διαλεκτικὴν αρpellaret. cuius studio abduci cet.: ausführlicher dasselbe I c. 43 f. vgl. Einl. reditus, Gelegenheiten zur Rückkehr; s. §. 41. sine opera nostra: ohne dass wir wissenschaftliche Fragen zum eigentlichen Gegenstande unserer Beschäftigung machen, kann die nie ruhende Geistesthätigkeit eine Erweiterung unserer Kenntnisse erstreben. 7. 20. Die Eintheilung Cic. in iustitia u. beneficentia entspricht etwa der bei Diog. Laert. VII, 127 in ισότης υ. εὐγνωμοσύνη. Dabei ist die Pflicht gegen die Götter ausser Acht gelassen, die doch auch einen Theil der allgemeinen Gemeinschaft ausmachen; vgl. I, 43, 154. Bei Stob. p. 106 wird evσéBaia als Unterabtheilung der diκαιοσύνη angeführt. Von der Gerechtigkeit handelt c. 7—14. Sie legt zwei Pflichten auf §. 21-23. Die Ungerechtigkeit ist von zweierlei Art §. 24-27. Gründe, die zur Ungerechtigkeit verführen §. 2830. Die Pflichten der Gerechtigkeit werden modificirt durch Umstände §. 31f. Die Pflichten gegen die Feinde c. 11-14. latissime patet: s. §. 4. Mev. 2.415, tas hominum inter ipsos et vitae quasi communitas continetur. vir bonus ist politisch entweder der Patriot oder der Aristokrat (de leg. III, 9, 20 quid iuris bonis virs C. Gracchi tribunatus reliquit?), juristisch der Ehrenmann, gegen dessen Rechtlichkeit kein Grund des Misstrauens vorliegt, II, 11, 38. III, 19, 77; philosophisch der Gerechte, Weise, Tusc. V, 10, 28 omnibus enim virtutibus instructos tum sapientes tum viros bonos dicimus. Nicht selten aber mit Ironie der brave aber ungebildete Mann, II, 1, 2 ne quibusdam bonis viris philosophiae nomen invisum sit. de leg. I, 7, 21 te caput viri optimi prodidisse. nisi lacessitus iniuria: s. III, 19, 76. ut suis. suum ohne Rückbeziehung auf das Subject das Sondereigenthum privatum II, 21, 73 = ut sua tenerentur. 21. ut qui, d. i. ut occupatione tenent, qui. lege: wenn in Folge einer lex die Magistratsperson Eigenthum zuspricht. Ulpian. XIX, 17 lege nobis acquiritur velut caducum (eine herrenlose Sache) vel ereptorium ex lege Papia Poppaea (eine Erbschaft, welche der eigentliche Erbe nicht antreten darf). pactione, durch ex quo bezieht sich beide Male descriptio, hier Vertheilung; s. §. 51. Eintheilung §. 96. Definition §. 101. sibi plus appetet. Die Hdss. haben z. Th. e quo si quis sibi appetet: das sollte heissen: 'wenn von dem was Privatbesitz geworden ist (quo bezieht sich auf quod cuique obtigit) sich ein Anderer etwas aneignet'. Der Ausdruck wäre aber so undeutlich, und das dreimalige e quo so schwerfällig, dass man besser thut e quo zu streichen und aus andern Hdss. plus hinzuzufügen. e quo scheint von Jemand eingeschoben, der das Asyndeton anstössig fand. 22. a Platone: ep. 9 ad Archyt. p. 358 Α ἕκαστος ἡμῶν οὐχ αὑτῷ μόνον γέγονεν, ἀλλὰ τῆς γενέσεως ἡμῶν τὸ μέν τι ἡ πατρὶς μερίζε ται, τὸ δέ τι οἱ γεννήσαντες, τὸ δὲ οἱ λοιποὶ φίλοι. nostri partem patria vindicat, partem amici atque ut placet Stoicis, quae in terris gignantur ad usum hominum omnia creari, homines autem hominum causa esse generatos, ut ipsi inter se alius alii prodesse possent, in hoc naturam debemus ducem sequi, communes utilitates in medium adferre mutatione officiorum, dando, accipiendo, tum artibus, tum opera, tum facultatibus de23 vincire hominum inter homines societatem. Fundamentum autem est iustitiae fides, id est, dictorum conventorumque constantia et veritas. Ex quo, quamquam hoc videbitur fortasse cuipiam durius, tamen audeamus imitari Stoicos, qui studiose exquirunt unde verba sint ducta, credamusque, quia 'fiat' quod dictum est, appellatam fidem. 24 Sed iniustitiae genera duo sunt: unum eorum, qui inferunt, alterum eorum, qui ab iis, quibus infertur, si possunt, non propulsant iniuriam. Nam qui iniuste impetum in quempiam facit aut ira aut aliqua perturbatione incitatus, is quasi manus adferre videtur socio: qui autem non defendit nec obsistit, si potest, iniuriae, tam est in vitio quam si parentes aut amicos aut patriam deserat. Atque illae quidem iniuriae, quae nocendi causa de industria inferuntur, saepe a metu proficiscuntur, cum is, qui nocere alteri cogitat, timet ne, nisi id fecerit, ipse aliquo adficiatur incom--- ut placet Stoicis creari. Anakoluthisch ist das Verbum des Hauptsatzes von dem eingeschobenen ut placet abhängig gemacht; §. 33. de rep. I, 37, 158 si, ut Graeci dicunt, omnes aut Graecos esse aut barbaros, vereor. Für den Gedanken vgl. I c. 43 f. de fin. III, 20, 67 praeclare enim Chrysippus cetera nata esse hominum causa et deorum, eos autem communitatis et societatis suae. communes utilitates in medium afferre, zum allgemeinen Nutzen beitragen. §. 52. Plato de rep. VII γ. 520 μεταδιδόναι ἀλλήλοις τῆς ὠφελείας, ἣν ἂν ἕκαστοι τὸ κοινὸν δυνατοὶ ὦσιν ὠφελεῖν. 23. durius: de nat. deor. III, 24, 62 wird von den Stoikern gesagt: in enodandis autem nominibus quod miserandum est laboratis: Saturnum, quia se saturat annis, Mavors, quia magna vorțit cet. Auch diese Etymologie von fides konnte den genannten beigefügt werden. Cic. findet sie selbst etwas anstössig, durius (vgl. Tusc. III, 8, 18 etsi hoc erit fortasse durius), erwähnte sie aber auch in IV de rep. Non. P. 24. aut aliqua perturbatione, durch irgend welche Leidenschaft. Für alius quis steht aliquis nicht, doch hat nicht selten bei Aufzählungen der letzte, die vorgenannten umfassende Begriff aliquis bei sich; de or. II, 45, 178 iudicant odio aut amore aut cupiditate aut aliqua permotione mentis. quasi bezieht sich auf den ganzen Satz manus afferre socio, der aus der stoischen Philosophie zu erklären ist, nach welcher alle vernünftigen Wesen Genossen einer Gemeinschaft sind; s. z. III, 17, 69. |