może in rebus humanis, którejby i najgorszemi intencyami ludzie pro ingenio quisque innato naciągać nie mogli, i owszem, doznawa się tego zawsze, że im najgorszą rzecz jest, tym naozdobniejszego boni praetextum do udania potrzebuje, należy na tym wiele, aby w każdej przypadłej deliberacyej rozsądek zdrowy i discretio była, jakoby (co więc za nieostrzeżeniem się częstokroć przytrafia) rzeczy niepewne za pewne, szkodliwe za pożyteczne, ozdobną zasłoną prawa i dobrego pospolitego nie były udawane.

Radzić o Rzpltej, niebezpieczeństwom jej zabiegać, o czym najwiętsza jest nasza z IchM. kwestya, zgoda jest, że jest rzecz dobra, lecz dobrze radzić, tu różność i niezgoda. Dobrze radzić my tak rozumiemy, gdy rzeczy do obmyślawania Rzpltej potrzebne praescripto et ordinato modo, porządnymi konsultacyami bywają odprawowowane: które acz pro diversitate ordinum, ex quibus Rpca nostra constat, są u nas rozmaite, pewne jednak i opisane.

Jest Król J. M. Pan nasz, który wziąwszy od nas wszech do swej opieki, straży, a starania swego obronę ojczyzny naszej, zatrzymawanie praw i swobód naszych, rozsądek sprawiedliwości w bronieniu dobrych a karaniu złych, mieć raczy do takiego wielkiego a pracowitego regimentu swego Ich M. pp. Radne ex toto corpore Regni et Ducatuum, a nie części tylko jakiej do boku swego przysadzone. Tych Ich Mci powinność jest przy boku Króla J. Mci radzić i ustawiczną straż i pilność mieć, jakoby się cale powinność od Króla J. Mci przyjęta Rzpltej we wszystkim oddawała, starego prawa i porządku od wszystkiej Rzpltej postanowionego nadewszystko przestrzegając, nowego nic nie przyczyniając, bądź to do poprawy należącego, bądź nowo potrzebnie wymyślonego, gdyż to być bez trzeciego, to jest wszego rycerstwa, stanu nie może. Które to wszystkie konsultacye tak się w sobie mają, że jeden stan bez drugiego w należnych deliberacyach nic stanowić nie może; porządek zaś ich taki się z zwyczajów i prawa pospolitego pokazuje, że przy J. K. Mci samym z porozumieniem się pp. Rad składanie sejmów i zjazdów wszelakich zostawa, zostawa i propozycya i konkluzya, z przychyleniem się jednak do sentencyi tych IchM., którzyby najbliższy prawa pospolitego byli. Skąd necessario się inferuje, że to, cokolwiekby się nad ten opisany porządek publicarum constitutionum działo, conventicula raczej zakazane, aniż pożyteczne consilia i conventus dobre mają być rozumiane.

Sed occurrunt IchM. i powiadają, że się tak zachować ma, ale gdy Król słucha, panowie Radni czują i wszystko się swoim porządkiem odprawuje; secus, gdy te dwa przednie stany, bądź jeden z nich, powin

ności swej nie dosyć czyni, tam necessario gwałt sam i potrzeba wyciska te takowe extraordinaria remedia; w czym używali IchM. tam w Lublinie wiele przykładów, nie barzoć wprawdzie tym czasom i rzeczom podobnych, ale otoli się w tej konfuzyej zeszły, co teraz słyszę różnością sentencyi pp. Rad nazywają. Lecz i tak dosyć czynić nam we wszem sobie równej braciej swej nie mogą, bo inaczej prawa in eo casu, inaczej zwyczaje i przykłady ukazują; dato et non concesso - concedi enim za tak marnemi dowody i suspicyami raczej jakimiś jeszcze się nie może ale dato, żeby Król J. M. czynił co nad powinność swoję królewską i obowiązanie, mamy obyczaj in articulo de oboedentia dostatecznie wyrażony, jako się na ten czas obyść mamy: iż się nie zaraz, na dwóch albo na trzech (których może też uwieść humano modo zelus w Rzpltej zepsowany) zawołanie tumultuować raczej i mieszać Rzpltą, aniż ją ratować mamy; ale upomnieć naprzód prawa każą, a upomnieć nie amphibologice, ani privatim tylko, ale też, gdy tego potrzeba, i publice i suo ordine, tak żeby o tym nie jaka kupka tylko ludzi, ale wszyscy do tego należący, wszędzie, a za tym przystojnie i porządnie o sobie radzić mogli.

Pytam ja tedy tak: jeśli upominali, a upór szkodliwy widzieli i za tym niebezpieczeństwo, czemu sami nie zawołali? A jeśli tego nie czynili, czemu mimo opisany porządek, za pochopem szkodliwym, tumultom raczej i sedicyom, aniż dobrym i pożytecznym radom Rzpltej służącym, kupki ludzi bardzo małej secesyej szkodliwej nie tylko pozwolili, ale i pomagali? Gdyż tedy i z tej miary zachowanie od Ich Mci porządku prawa pospolitego pokazać się nie może, przeto wydziwić się temu nie możemy, Najaśniejszy M. Królu, skąd to IchM. przychodzi, że minąwszy wszystkie wobec prawa, porządki i zwyczaje, bez wszelakiego autoritatis W. K. Mci, qua in ea parte fungeris, uważenia, IchM. pp. Rad Koronnych przedniej i więtszej części a W. ks. Litewskiego prawie wszystkich uszanowania, na nas nawet bracią swą sobie we wszem równą i jednako się w wolnościach i prawiech swych kochającą najmniejszego respektu nie mając, te takowe conventicula czynić, aprobować, deliberacyej wszem należącej na nich odprawować, dyktatury jakieś stanowiąc, któremi władza do składania i na potym nowych zjazdów i nam swymi uniwersałmi rozkazowania, mimo zwierzchność Królewską zlecają, bez nas na nas te i inne takowe konkluzye stanowić się ważą.

Ciężka jest rzecz zaprawdę od zwierzchności gwałt i bezprawie cierpieć, ale daleko cięższą od siebie równego; bo jako tamten odjąć mi wolności może per tyrannidem, tak ten mnie zamieszać i zgubić per ambitionem, z presumpcyej a chciwości wielkiej pochodzącej, quae pari iure contentari se nequit: dum enim quisquam (jako jeden dobrze na

pisał) primus esse vult eaque res opibus et adminiculis multorum opus habeat, ad conciliandum populum animosque multorum se confert; verum cum opes singulorum ad omnium conciliandos animos sint paucae, species libertatis, qua nihil hominibus gratius videri solet, incaute objicitur plebi, sub ejusque praetextu factionum defenduntur partes.

A teć są nasze nawiętsze przyczyny N. M. Królu, dlaczego nas wiele, którzyśmy się tam byli do Lublina, jedni z trefunku dla spraw swych prywatnych, drudzy też jako to w ogłoszeniu nowin bywa, dla przysłuchania się umyślnie zjechali, żeśmy mówię ozwać się musieli, Ich Mciom contradicować, prosząc jednak pierwej z braterskiej miłości naszej, aby sami nad sobą i nad nami zmiłować się raczyli, a spólnej wolności naszej uszanowali, zaniechali postępowania w rzeczach, bądź najpilniejszych, takiego, któreby nas albo zaraz zamieszać, abo po sobie wielce szkodliwy przykład w Rzpltej zostawić mogło, ani o ojczyźnie tak radzić chcieli, jakoby ją raczej zgubić niż ratować mogli; ale byłoliby co takowego, czego tu jeszcze nie widzimy i dotąd widzieć nie. możemy, praegnans, do środków zwyczajnych się przychylili, idque moderatioribus animis. Prosiliśmy niemniej Ich M. pp. Rad, któreśmy tam na ten czas baczyli, aby z powinności swej takowym rzeczom zaciągać się nie dopuszczali, ani prezencyą swoją i asystencyą jakąś tak szkodliwemu i nieporządnemu w Rzpltej trochy ludzi postępowaniu pobłażali, ale raczej aby authoritate sua Senatoria te sprawy zahamowawszy, sami zjazdów żadnych nie robiąc, motu propio to na się wzięli, a porozumiawszy się z innemi pp. kolegami swemi do Króla JMci jechali i tam captato mutuo consilio przy Królu JMci, ex re Rpcae tym rzeczom tak zabiegali, jakoby i umysły ludzkie i te tak złe suspicye uspokojone i Król JM. w swoim dobrym, a nam da Pan Bóg pociesznym przedsięwzięciu trudniony więcej być nie raczył.

Do czego wprawdzie, rzec się musi, więtsza część pp. Senatorów tamtecznych przychylić się raczyła i z nami zostać; lecz gdy u innych tam IchM. to wszystko miejsca nie miało, ale owszem baczyło się na oko, że umyślne jakieś i porozumiane rzeczy, praeiudicatis animis, z pogardzeniem nas braciej swojej i nieuszanowaniem niektórych pp. Rad prawie na cwał odprawować i kończyć chcieli, jakoż i kończyli, my tym więtszą bojaźnią naszego zamieszania stąd będąc zjęci, do tegośmy się uciec musieli, co równa z IchM. wolność nasza nam ukazowała, abyśmy i sobie i innej braciej swej, o tym namniej wiedzącej, zamilczeniem czego nie opuścili, to jest, żechmy się przy IchM. niektórych tamecznych Paniech Radnych duchownego i świeckiego stanu protestowali nie chcąc tym wszystkim sprawom i konkluzyom ich, jako nieporządnie, i przeciw prawu, mimo zwierzchność Pańską, IchM. pp. Senatorów obojga

narodu i inej braciej wiedzenie i zezwolenie uczynionym podlegać, ani nikomu oprimować się dopuścić, ani Regalia przyznawać, okrom samej osoby Króla JMci, zdrowo i fortunnie nam panującego, o czym jest nasza dostateczna protestacya1).

Zaczym i tegośmy się lenić uczynić nie chcieli, abyśmy na ten plac imieniem naszym i braciej naszej stawić się im nie mieli, a równym jako tam w Lublinie obyczajem wolności naszej przed Majestatem W. K. Mci ostrzedz; przeto tak się tu na tym placu im opowiadamy, że gdzieby więcej od takowego gwałtownego postępowania z nami hamować się nie chcieli, a tymi zjazdy swemi nas i ojczyznę naszę turbując, na wolności nasze następowali, nie tylkobyśmy się przeciwko nim znowu protestować, ale i z kożdej miary poczuwać musieli, a osobliwie W. K. M. Pana naszego M. jako zwierzchność i obrońcę naszego pilnie a pilnie prosić, abyś W. K. M. z IchM. pp. Rady swoimi z powinności swej sobie od wszystkiej Rzpltej zleconej tym rzeczom tak zabiegać chciał, jakobyś i zwierzchność swoję Pańską i wolność naszę, którąśmy niczyjej presumpcyej ani curiositati w Rzpltej podlegać i invite poskakiwać nie powinni, miłościwie obroniać raczył; ofiarując do tego i oddawając całe a nieodmienne uprzejme wiary nasze, raz świętobliwie W. K. M. oddane życzliwe posłuszeństwa i staropolską nawet przeciw Panom swoim przykładem cnych przodków naszych miłość i stateczność. A za tym już na ten czas na tym od W. K. Mci miłościwie danym responsie przestajemy i zań pokornie a uniżenie W. K. Mci dziękujemy, życząc W. K. Mci przy dobrym zdrowiu szczęśliwego nam na wiele lat fortunnych w łasce Bożej panowania.

Wystąpi potym i mówi Starosta Opoczyński1):

Najaśniejszy Mciwy Królu. Nie spodziewaliśmy się od pp. braciej naszych, którzy różnego zdania z nami są, aby w tych sprawach, któreśmy imieniem braciej naszej wnieśli, alterkować z nami tu na tym placu mieli. Dlatego tedy trudno na takową ich przemowę teraz odpowiedać możemy, raczej braciej swej, którzy nas posłali, chcemy to odnieść, cośmy słyszeli, na zjazd Jędrzejowski. Jednak tę W. K. Mci sprawę dajemy, że IchM., którzy w Lublinie w tych sprawach i tu z nami zgodni być nie chcieli, nie było ich więcej kilku albo kilkunaście osób. Odniesiemy tedy braciej naszej na zjazd Jędrzejowski to, co tu od IchM. słyszeliśmy, a na ten czas już, abyśmy do pocałowania ręki W. K. M. przystąpili, uniżenie prosimy.

1) Por. str. 36, Nr. 9. 2) Stanisław Ligeza.

Odpowie Podczaszy Lwowski1):

Zadzierzeniem prawa i pokoju pospolitego, N. M. Królu, a godnym. i przystojnym poszanowaniem zwierzchności przełożonych każda Rzplta i królestwa kwitnęły i chwalebnym rządem wiecznosławne były. Takowych tedy godnych pamięci miłośników ojczyzny swej naśladując, teraz na tym zjeździe Lubelskim wiele różnych ludzi ozwać się nie zaniechali, gdy prawu i pokojowi pospolitemu, a osobliwie zwierzchności i dostojeństwu W. K. Mci rzeczy przeciwne a szkodliwe bracia naszy wnosili, aby od przedsięwzięcia takowego IchM. odwiedli. Na czym iż przestać nie chcieli, a nowo wszczętych rzeczy popierali i zjazd inszy sobie składali, musieliśmy się oświadczyć, żeśmy prawu i zwierzchności W. K. Mci te stanowienia ich przeciwne być rozumieli; a oświadczyliśmy się nie tą liczbą, jako p. Starosta Opoczyński 2) tu mienił, kilku albo kilkunaście osób, ale dosyć zgromadnie i z więtszą liczbą IchM. pp. Senatorów i rycerstwa niźli IchM. Co my w swej protestacyej sąśmy gotowi rzeczą nie słowy pokazać i na piśmie, którzyśmy non cum praeiudicatis animis i nikomu gwoli, jedno przestrachem zaleciałych nowin stawiliśmy się na on plac.

Jego M. ks. Biskup Płocki3) do Ich M. pp. Senatorów odpowie w ten sens:

Dziwują się Ich M. pp. Senatorowie, skąd to W. M., zwłaszcza braciej młodszej urosło, iż W. M. napominanie do nich czynić raczycie, gdyżeście się na nich nigdy nie omylili i wielekroć doznali ich stateczności, wiary, chęci i życzliwości przeciw Rzpltej ojczyźnie swej miłej, i wiecie to WM. dobrze, iże to na nich i przysięga wyciska; lecz dla dobrego spólnego, wdzięcznie to od WM. Ich M. na ten czas przyjmują, a takimże też sposobem WM, jako starszy, bracią swą młodszą napominają, abyście WM. tęż wiarę, stateczność i życzliwość swą tak Panu jako i ojczyźnie swej miłej oddawali, a tych zjazdów swych niepotrzebnych zaniechali, gdyż to WM. nie należy, ale władzej Króla JMci to jest zostawiono: więc i takowe zjazdy nic innego nie mnożą, jedno dissensye i niezgody, a za niezgodą zginienie pewne Rzpltej.

Potym żegnali Króla JMci pp. posłowie, i nie kontentując się responsem, także cautią Króla JMci, te uniwersały do braciej tamże zaraz z Krakowa rozsyłali: