volumine conprehendit. si enim amen, pro quo Aquila transtulit nenorwμévos, in fine tantum modo librorum ponitur et non interdum aut in exordio aut in calce sermonis sive sententiae, numquam salvator in evangelio loqueretur amen amen dico vobis et Pauli epistulae in medio illud opere continerent, 15 Moyses quoque et Hieremias et ceteri in hunc modum multos haberent libros, qui in mediis voluminibus suis amen frequenter interserunt. sed et numerus XXII hebraicorum librorum et mysterium eiusdem numeri commutabitur. nam et titulus ipse hebraicus sephar tallim, quod interpretatur volumen hymnorum, 20 apostolicae auctoritati congruens non plures libros, sed unum volumen ostendit. quia igitur nuper cum Hebraeo disputans, quaedam pro domino salvatore de psalmis testimonia protulisti, volensque ille te eludere per sermones pene singulos asserebat non ita haberi in hebraeo ut tu de LXX interpre- 25

14 Ioh 1,52 cett | 15 Rom 1,25 cett | 16 Num 5,22 Deut 27,15 seqq 16 Ierem 11,5 28,6 | 16 Regn III 1,36 Paral I 16,36 Esdr II 5,13 8,6 Isa 65,16

II comprehendit G, cōprehendit W, eprehendit Z | 11 post amen + amen §, + fideliter R | 11 aqulla Z | 12 neniotwowμevws Z, nɛniotoμɛvwç Erasmus, yɛvoito yɛvoito id est fiat fiat §, nesicta nento R: post TENIOTWμEVWS + nec sic tanent 4 | 12 finem R | 12 modo>R | 12 ponitur AGRWZ, poneretur ßμsy | 13 non > WZ | 14/15 sentiae W | 14 nunquam G, nūqua W | 14 ante salvatoret ßμR | 15 et ßμ¿GRWZ, nec | 15 epistolae ẞusy GRWZ | 15 contenerent R, non continerent § | 16 moses ßμ | 16 ieremias Bμ | 18 intersererent R | 18 et prius > Z, post et + si plures libri essent y (vide ad 5 et 22) | 18. numeros GWZ, post numerus ipse y | 18 viginti duorum ßyu§4 | 18 haebraeicorum librorum R, librorum hebraicorum | 19 misterium yZ | 19 conmotabitur R, commutaretur y | 19 nam > | 19 et ßμšy GRWZ, sed y| 20 haebraeicus R | 20 sepheratalim H, sephear theallim R, sephartalim Z, sephar thallim ßu, sepharcalbin y, sepher thehilim §, sepher tehillim 2 750 | 20 interpraetatur R 20 ymnorum yGWZ | 21 apostolicae auctoritati congruens >y | 21 augtoritati W | 22 post ostendit + sed et si plures libri essent, numerus ipse viginti duorum hebraicorum librorum et misterium eiusdem numeri commutaretur y | 22 igitur BusqGRWZ, ergo y | 22 nuper cum hebraeo ßus, nuper cum hebreo yGWZ, nunc cum hebraeo, cum hebraeo nuper R | 24 volens 24 ille 24 eludere AGRWZ unus reginae, illudere Byμs | 24 per 25 haberi > R | 25 habere y | 25 hebreo WZ, hębraieo Z1| 25 septuaginta Bug | 25/26 interpraetibus R, interpretibus W

tibus obponebas, studiosissime postulasti, ut post Aquilam Symmachum et Theodotionem novam editionem latino sermone transferrem. aiebas enim te magis interpretum varietate turbari, et amore quo laberis vel translatione vel iudicio meo 30 esse contentum. unde inpulsus a te, cui et quae non possum debeo, rursum me obtrectatorum latratibus tradidi maluique te vires potius meas quam voluntatem in amicitia quaerere. certe confidenter dicam (et multos huius operis testes citabo) me nihil dumtaxat scientem de hebraica veritate mutasse. 35 sicubi ergo editio mea a veteribus discreparit, interroga quem libet Hebraeorum, et liquido pervidebis me ab aemulis frustra lacerari, qui vel invidia vel supercilio malunt contemnere videri praeclara quam discere, perversissimi homines, et de turbulento magis rivo quam de purissimo fonte potari. nam 40 cum semper novas expetant voluptates, et gulae eorum vicina maria non sufficiant, cur in solo studio scripturarum veteri sapore contenti sunt? nec hoc dico quo praecessores meos mordeam aut quicquam de his arbitrer detrahendum, quorum translationem diligentissime emendatam olim meae linguae 45 hominibus dederim, sed quod aliud sit in ecclesiis Christo

credentium psalmos legere, aliud Iudaeis calumniantibus singula verba respondere. quod opusculum meum si in graecum,

26 opponebas GWZ | 27 simacum y, simmachum GRWZ, et symmachum ßužp | 27 ęditionem GWZ, aeditionem R | 29 amorem tuum % 30 impulsus GWZ | 30/31 cui et quae non possum debeo yAGWZ nisi quod que y, cui et quae non possum negare non possum BR, cui et quae possum debeo et quae non possum ß54C editio anni 1496, cui et quae possum negare non possum μ | 31 obtrectatorem y | 31 malluique R 32 meas potius y WZ (-ci- y) | 32 amicitiam R | 32 requirere ø | 33 testes G1 | 34 scientem ByuGRWZ, sententiae § editio anni 1496| 34 hebraeica R | 35 aeditio GRW | 35 discrepaverit R, discrepatit W, discrepat yZ | 36 hebreorum GWZ, hebraeorum R 36 fraustra R 37 laniari F | 37 vel invidia vel supercilio F, > ßyμsq GRWZ | 37 mallunt R 37 contempnere GRWZ | 38 videre | 38 et 39 potari F,ẞyμEqGRWZ | 40 expectant voluntates GWZ, expetant voluntates R | 42 sint R 42 quod y WZ | 42 praedecessores μg, testibus ßμ contra librorum fidem | 43 inde a syllaba altera vocis quicquam usque ad 44 meae omnia pumice deleta in R | 43 de his ßμG WZ, de hiis y, his ☛, ab iis § | 43 arbitror y, arbiter G1W | 44 diligenter Z | 45 in > W2Z | 46/47 singula verba calumniantibus Bus

*

I

ut polliceris, transtuleris (αντιφιλονεικῶν τοῖς διασύρουσιν) et imperitiae meae doctissimos viros quoque testes facere volueris, dicam tibi illud horatianum in silvam ne ligna feras. nisi 50 quod hoc habebo solamen, si in labore communi intellegam mihi vel laudem vel vituperationem tecum esse communem. valere te cupio in domino Iesu et meminisse mei.

1

Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum et in via peccatorum non stetit et in cathedra derisorum non sedit: 2 sed in lege domini voluntas eius, et in lege eius meditabitur die ac nocte. et erit tamquam arbor transplantata iuxta rivulos aquarum, quae fructum suum dabit in tempore suo et folium eius non defluet et omne quod fecerit prosperabitur. * non sic impii, sed tamquam pulvis, quem proicit ventus. 'propterea non resurgunt impii in iudicio neque peccatores in congregatione iustorum. quoniam novit dominus viam iustorum, et iter impiorum peribit.

50 Horat sermon I 10,34

6

48 quae post transtuleris in praefatione leguntur, folio excisso perierunt in Z | 48 ἀντιφιλονείκων τοῖς κατασύρουσιν Vallarsi, αντιφιλονικον τοις διασύρουσιν GW, αντιφιονι Bauurocapo cun id est R, αντιφλονικωντοβλιλ συρουσιν addita i super a prima et ic super beta B, αντιφιλονικον τοισαια συρουσιν D, αντιφαονικων τοβαια συρουσιν vetustiora eremplaria Benedictinorum, > γμέφHQ. ἀντὶ φοινίκων τὰ βαΐα σύρουσι videre sibi visi erant IMartianay in adnotationibus, IClericus in artis criticae III 1,14 | 48 et 49/50 volueris >y | 49 quoque viros ẞu, quosque viros 4x 49/50 volueris > GRW | 50 oratianum &W, orationum R, oracii 50 feres y 51 solamen habeo W, solamen habeo qui y 51 si in ẞyus GR, sin W|51 communi Bu§q GRW, qm y | 51 intelligam W53 et laudem et Busy | 53 yGRW, valere te in domino iesu cupio et meminisse mei ßu (ubi iesu > x), vale, vale in christo cupio te meminisse mei §, vale in domino iesu cupio te meminisse mei PL, vive in domino iesu etc [sic] Q 53 exeuntem excipiunt in y quae inter psalmos 7 et conprehendit 11 supra intersunt, sequitur in W manu coaeva ave maris stella cett | 1 praemittit psalmus david de ioseph dicit qui corpus christi sepelivit R | et alterum > y§RWZ| I dirisorum R | 2 post domini + fuit D | 2 arbor transplantata .... quae DG, lignum transplantatum quod ßyuş¶RWZ | 3 rivulos EqBGRS WZ, rimulos y, rivos Bu3 fluet x | 3 faciet ንዋ WZ1| 4 post impiinon sic yWZ 4 proicit yGZ1, proiecit RWZ, praesens Bus | 4 fin + a facie terre y 5 propter ea GR ni fallor semper 5 resurgent Buq Z2 | 6 dominus > y | 6 iter yaɣGRWZ1, via ßμ§Z2

....

2

2

6

1Quare turbabuntur gentes, et tribus meditabuntur inania ? 2 consurgent reges terrae, et principes tractabunt pariter, adversus dominum et adversus Christum eius. 3,,disrumpamus vincula eorum, et proiciamus a nobis laqueos eorum". habitator caeli ridebit, dominus subsannabit eos. 5 tunc loquetur ad eos in ira sua, et in furore suo conturbabit eos: ",,ego autem orditus sum regem meum super Sion montem sanctum suum". adnuntiabo dei praeceptum,,dominus dixit ad me: filius meus es tu, ego hodie genui te. postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae. pasces eos in virga ferrea, ut vas figuli conteres eos". 10 nunc ergo, reges, intellegite, erudimini, iudices terrae. 11 servite domino in timore et exultate ei cum tremore. 12 adorate pure, ne forte irascatur et pereatis de via. cum exarserit post paululum furor eius, beati omnes qui sperant in eum.

3

8

1 Canticum David, cum fugeret a facie Absalon filii sui.3 2 Domine, quare multiplicati sunt hostes mei? multi consurgunt adversum me, 3 multi dicunt animae meae,,non est salus huic in deo". SEMPER. 4 tu autem, domine, clipeus circa me, gloria mea et exaltans caput meum. voce mea ad dominum clamabo, et exaudiet me de monte sancto suo.

5

I praemittit psalmus david legendus ad evangelium luce vox patris ad christum et apostolorum et christi ad caput scribendum increpatio potestatum R turbabuntur y§4ABCDGRSWZ, turbantur Bu ad tribus S plebes | 2 pariter >y | 2 utroque loco adversum 4R | 2 fin + semper R | 3 dirumpamus | 3 proieciamus R | 3 a nobis > Z2 | 4 subsanabit y, subsannavit R | 5 fin eos > y | 6 orditus sum ßuZ2, ordinatus sum yGWZ1, orditus ordinatus sum R, ordinavi 4, unxi §ABCDS | 6 fin suum yABCDGRW, meum ßμž¶, > Z\ 7 ad adnuntiabo S narrabo | 9 et vas R, sed et prima manu in litura | г eiy DG,>ßμğqRWZ2 | 11 cum tremore GZ1, in tremore ẞyuky RWZ2 | 12 pure BusqGRWZ, pueri y 12 periatis y | 12 paulolum W | 12 fin in eo Z canticum DGWZ, psalmus Butq R, cantavity fugit y I absolon y, absalom μ, absalō §, absolom ¶, abessalon B, abysalon R1 fin + vox christi ad patrem de iudaeis dicit R | 2 quare multiplicati ẞyuq GRWZ, quid grandes D | 2 adversus §, contra x | 3 semper omnibus locis nisi ubi contrarium docebo > y WZ; eius loco sela initio libri §, qui mox > | 4 clepeus R

5

SEMPER. ego dormivi et soporatus sum: evigilavi, quia dominus sustentavit me. non timebo milia populi quae circumdederunt me. 8 surge, domine: salvum me fac, deus meus : quia percussisti omnium inimicorum meorum maxillam, dentes impiorum confregisti. domini est salus: super populum tuum benedictio tua.

9

SEMPER.

4

2

1Victori in psalmis, canticum David. Invocantem exaudi me, deus iustitiae meae: in tribulatione dilatasti mihi. miserere mei et exaudi orationem meam. 3 filii viri, usque quo? incliti mei, ignominiose diligitis vanitatem, quaerentes mendacium. SEMPER. et cognoscite quoniam mirabilem reddidit dominus sanctum suum: dominus exaudiet, cum clamavero ad eum. irascimini, et nolite peccare: loquimini in cordibus vestris super cubilia vestra, et tacete. SEMPER. 6 sacrificate sacrificium iustitiae, et fidite in domino. ostendit nobis bonum ?". leva super nos domine. 8 dedisti laetitiam in corde meo: in tempore frumentum et vinum eorum multiplicata sunt. in pace simul requiescam et dormiam, quia tu, domine, specialiter securum habitare fecisti me.

8

5

'Victori pro hereditatibus, canticum.

7

multi dicunt,quis lucem vultus tui,

2 Verba mea au

6 et vigilavi yqGWRZ1 | 7 quae ßuG, que Z2, qui y§îRWZ1 | exurge Z1 | 8 post quia + tu § | 8 suorum y | 8 maxillam > yRWZ1 | 9 ante super+et Z1 | 9 tuum > D | 9 benedictio tua > CI 9 semper >R', fortasse a scholiasta additum, de quo in praefatione dixi | 1 psalmis canticum puGWZ, canticis psalmus 4, psalmis cantavit y: psalmus pro canticum S, verum psalmis psalmus voluisse is non poterat | I in R in finem in carminibus psalmus david profeta increpat iudaeos 2 invocantem G, invocantem me ẞyusy WZ, invocante me R 2 exaudisti ysRWZ1 | 2 tributione R | 2 dilatasti me Z2 | fili y 3 ad incliti mei S gloria mea | reddit Y, reddet XRWZ | 4 sanctum Byuq GRWZ, misericordem ES | 4 clavero R | 5 loquemini R, loquimimini Z5 et tacete Busy G, tacite yRWZ1, et tacite Z2 | 6 sacrificia

6 fidete yRWZ1 | 7 bona Z1 | 7 lumen yZ | 7 wltus y | 8 suo Z1| 8 in tempore y§qGRWZ1 tres codices Vallarsii, a tempore ßμZ2 | 8 post frumentum eorum pro y4GWZ tres codices Vallarsi, super Bu§ | 1 canticum DGWZ, canticum david ßu, cantavit david y, psalmus david §4: ad canticum S psalmus | 1 apud R in finem pro his qui hereditatem consequuntur psalmus david christus ad patrem dicit | 2 auri

I