significare videatur homousion? Decernatur nihil dif- A diversum sit in sapore. Simile auro quidquam non ferre, unius et similis (a) esse substantiæ. Sed homousion potest male intelligi? Constituatur qualiter bene possit intelligi. (b) Unum atque idem pie sapimus, rogo ut unum atque idem quod sapimus, pium inter nos esse velimus. Date veniam, Fratres, quam frequenter poposci Ariani non estis cur negando homousion censemini Ariani?

potest esse, nisi aurum simile lacti, nisi sui gene. ris sit, esse non poterit. Fefellit me frequenter color vini et tamen (e) gustatu, alterius generis liquorem recognovi. Vidi carnes carnibus similes : sed

postea mihi naturæ (f) dissimilitudinem sapor prodidit. Has enim similitudines, quæ non ex unitate naturæ sint, (g) metuo.

90. Ancyræ fides quibusdam tacitis Sirmium delata. -Vereor enim, Fratres, Orientis hæreses in tempora singula pullulantes : et (h) quid vereri me dicam, jam et legi. Nihil quidem (i) in his, que vos, de Orientalium quorumdam assensu, suscepte legationis ministri subscribenda Sirmium detulistis, nihil suspicionis relictum est: sed habuerunt ab exordio non nihilum offensionís, quæ credo vos, sanctissimi viri Basili et (j) Eustathi et Eleusi, ne quid scandali (k) afferretur, abolenda tacuisse. Quæ si recte scripta sunt, taceri non debuerunt. Si autem quia non recte scripta sunt (1) nunc tacentur, cavendum est ne aliquando dicantur. (m) Parcens enim adhuc de his nihil dico tamen mecum recognoscitis, 517 quod

· 89. Homæusion non caret offendiculo. Similitudo
vera. Sed dicis Movet me cum scandalo homoeu-
sii ambiguitas. Iterum audi, oro, sine scandalo : et
me movet homæusii nuditas. (c) Multa sæpe fallunt,
quæ similia sunt. Timeo aurum bracteæ, quia me
fallere possit interius: et tamen auro simile est
quod videtur.Timeo lactis similitudinem, ne oblatum
mihi lac, non lac ovium sit : quia ei simile videatur B
et bubulum. Ut lac ovium lacti ovium simile sit, non
potest simile esse, nisi ovis sit. Similitudo vera in
veritate naturæ est. Veritas autem in utroque nature
(d) non negatur homousion. Hæc est enim secundum
essentiam similitudo, si massa massa 516 consimi-
lis non fallat in bractea, si lac quod concolor est, non

(a) Bad. essentiæ et substantiæ. Quidam mss., essentiæ substantiæ, alii, essentiam substantiæ, alii, essentiæ substantiam. Retinendum cum Carn., uno Colb. et altero Sorbon., esse substantiæ.

(b) In vulgatis, unum atque idem sapimus, pium inter nos, etc. Integrior visa est lectio antiqui codicis Carnut., cui favent et ceteri, maxime Colb. et Germ., in quibus exstat : Unum atque idem pie sapimus; rogo ut unum atque idem quod sapimus inter nos esse ve· limus.

(c) Et hic subnectitur in mss. sæpe nominatis: Anne quisquam me existimare poterit homæusion velle suscipere, de quo ista tractavi ? quod cum apologeticis accensendum.

(d) Sic magno consensu mss., id est: cum veritas naturæ in utroque est, utrumque illud non negatur homousion. At editi, non negatur homæusios. Porro in eo, quod subsequitur, probatio habetur superioris propositionis, Similitudo vera; non proximæ hu jus, veritas autem.

(e) Lips. et Par., gustu. Carnut. ms., gustato alle rius generis liquore: male. Nam hoc ipsum, quod vinum videbatur, vinum non esse gustatu dicit se recognovisse.

(f) Mss. Tell., Mich. et Carn. similitudinem sapor prodidit. Magis placet dissimilitudinem. Tum iidem mss. cum altero Carn. et Remig. subjungunt: Numquid et hic similitudinis negligens fui? verba ad Apologiam pertinentia, quæ in sequentem sententiam aptius cadunt.

*(i) Puta in duodecim definitionibus tractatus hujusce initio relatis et expositis: quas solas Sirmium fuisse delatas declarat secundum Apologiæ responsum, relatum supra n. 13, post primam Ancyrane synodi definitionem. Delatas eas fuisse ut subscriberentur, nunc primum disertis verbis significat lilarius, sed aliquos ut iis subscriberent Sirmii coactos

esse jam non semel enarravit. Deinde quod asserit factum de Orientalium quorumdam assensu, non ita videtur intelligendum, ut Orientales quidam censuerint duodecim tantum synodi definitiones, cæteris suppressis, Sirmium esse deferendas; hanc enim suppressionem solis Basilio, Eustathio et Eleusio et id quidem ex conjectura, infra adscribit: sed ut tota synodus Ancyrana statuerit placita sua Sirmium deferenda, et ab iis subscribenda esse, qui contraria Ctuebantur. Ideo autem hæc synodus quorumdam dicitur, quia neque Orientales omnes, neque admodum frequentes in eam convenerant.

D

(g) Lipsius, non metuo, particula negante de suo prave addita, sine qua superius jam legerat : Timeo aurum bractea; neque tamen in posterioribus edit. castigatus fuit.

(h) Sic mss. Editi vero, et quid verear edicam. Jam el legi. Mihi quidem. Jam legit superius, quod hic dicit se vereri. Timet quippe ne non sincera sit Orientalium fides; quia Ancyræ damnarunt homousion. Hoc autem illis jam num. 81 exprobravit in hunc modum Quid fidem meam in homousion damnas, etc.

(j) In mss. Colb. et Germ., Eustachi. In Carn., Corb. et aliis quibusdam, Eustasi. l'essime autem apud Er., Lips. et Par., Basilii et Eustathii et Eleusii in secundo casu, cum oratio exigat quintum. Hic quippe Hilarius sermonem habet ad Basilium, Eusta. thium et Eleusium, ut qui inter Orientales Ancyræ congregatores eminebant, et inde ad Imperatorem legati fuerant.

(k) Antiquior ms. Colb. cum Germ. faventibus aliis, offerretur.

(1) Editi, adhuc tacentur: emendantur ex mss. (m) Verbum dicantur in ms. Remig. excipit additamentum, quod in Carn. et Mich. superiori sententix, Si autem quia non recte scripta sunt, etc., minus apte præfigitur; habetur vero ad oram alterius Carn. et Tell. Ante existimor suspicionem ab his adimere, vel ea laudare quibus parco? Parcere enim, et cum dilatione ad hoc (ms. Mich. ab hoc) parcere, nihil improbi est et remissi.

An hic similem substantiam aliud patior esse nisi unam? quæ si non una sit antea confitenda, jam postea impie sit similis prædicanda. Quo responso apposite ostendit liilarius, se ab Orientalibus suspicionem non adimere. Nam qui timet ac cavet, ne quod tacitum est, aliquando dicatur, non est sine suspicione. Longe minus laudat, qui parcendum putat. Non parcit autem nisi cum dilatione, qui mox tandem animum suum aperit in hunc modum: Date veniam, fra tres, dolori meo: impium est quod audetis. Quem in locum melius rejiceretur secunda pars superioris responsi, ab his scil. verbis, An hic similem, etc. Ubi de Orientalium progressu non ita gratulatur quin quasdam in eis impietatis quisquilis advertat, do quibus sibi dolendum sit.

non ita omnis (a) conscripta apud Ancyram fides se A qui rem eo deducimus, ut quia episcopi non fuerunt,

habebat. Non famæ fabulam loquor: litterarum fidem teneo, non a laicis sumptam, sed ab episcopis datam.

nos quoque (c) nec cœperimus? Ordinati enim ab his sumus, et eorum sumus successores. Renuntiemus episcopatui, (d) quia officium ejus ab anathemate. sumpserimus. Date veniam, Fratres, dolori meo: impium est (e) quod audetis. Non patior hanc vocem, ut in anathemate sit homousion secundum religiosam intelligentiam confitens. Nomen nihil habet criminis, quod sensum non perturbat religionis. 518 (1) Homœnsion nescio, nec intelligo, nisi tantum (g) ab similis essentie confessione. Testor Deum

91. Ad homousion suscipiendum adhortatio. Nicænam fidem non nisi exulaturus audivit. Oro vos, Fratres, adimite suspicionem, excludite occasionem (b). Ut probari possit homæusion, non improbemus homousion. Cogitemus tot sacerdotes sanctos et quiescentes quid de nobis Dominus judicabit, si nunc anathematizantur a nobis? Quid de nobis erit,

rum,

(a) In vulgatis, scripta... se habeat: et mox apud Bad. et Mir., non a lectoribus sumptam, pro non a laicis sumptam. Hic significat Hilarius, non ita Ancyræ conscriptam esse fidem, qualis Sirmii edita est; seque hoc non rumore vulgi, sed ex ipsismet B synodi litteris didicisse; easque litteras non laicosed episcoporum nomine editas ac subscriptas esse. Quod videtur dixisse, quia in concilio Mediolan. an. 355, quamdam fidei formulam emiserant Constantii nomine, ut si eam exhorrerent catholici, haberent unde se excusarent, uti jam observatum est n. 78. Illas autem litteras exhibet Epiphanius bær LXXII, n. 2, qui tamen epistolam de homousii et homæusii expositione superius n. 81, summatim relatam nec ipse nobis transmisit, nec ullus alius.

(b) Supple, male de vobis sentiendi.

(c) Mir., Lips. et Par., nec ceperimus. Melius alii libri, nec cœperimus, supple esse. Postea omnes mss. uno excepto, sumus successio, non successores. Argumento eodem Arianos urget Athanasius, lib. de Synod. pag. 882. Quo, inquit, jure ipsi episcopi esse poterunt, si ab episcopis, quos ipsi criminantur, constituti sunt. Sententie hujus rationem sic reddit Socrates lib. 1, cap. 40: Quonam modo eorum (Nicanorum Patrum) ordinationem tamquam probam ac le- C gitimam susceperunt, quorum fidem velut falsam ac reprobam rejecerunt? Nam si illi non habuerunt Spiritum sanctum, qui per ordinationem infunditur, sacerdotium non acceperunt. Quomodo enim acceperunt ab iis, qui non habebant quod darent? Hinc apud Thedoretum lib. v hist. eccl. c. 23, Moyses a Lucio Ariano patriarcha Alexandrino episcopalem ordinationem recipere vehementer recusavit his verbis: Absit ut ego manu tua ordiner le enim invocante non supervenit gratia Spiritus sancti. Huc accedit quod Innocentius 1, epist. ad Macedones cap. 3, habet : Asseritur eum, qui honorem amisit, honorem dare non posse; nec illum aliquid accepisse, quia nihil in dante eral, quod ille posset accipere. Acquiescimus, et verum est. Certe quia quod non habuit, dare non potuit; damnationem utique, quam habuit, per manus impositionem dedit: et qui particeps factus est damnato, quomodo debeat honorem accipere, invenire non possum. Ob hæc aliaque Patrum verba, maxime ex Ebbonis Remensis occasione, disputatum est an valida esset episcopi consecratio ab iis facta, qui anathemate damnati erant. Verum ex verbis Innocentii liquet, cum non tam negasse collatam ordinationem, quam ordinis honorem, et ipsius exercendi potestatem : quia, inquit, nostræ lex est Ecclesiæ, nec ex his aliquem in clericatus honorem vel exiguum subrogare. Unde quod Anisius statuerat, ut a Bonoso ordinati reciperentur, quamvis contra pristinum morem, tamen pro utilitate Ecclesia rite sancitum esse non negat. Fatetur etiam, Novatianis a Nicæna synodo indultum esse, ut ad Ecclesiam redeuntes in Clero permanerent: hoc cæteris ita negatum esse propugnans, ut et potuisse concedi, et quod negatum fuerit, ex di. sciplinæ consuetudine, non autem quod irrita existimaretur hæreticorum ordinatio, factum esse satis indicet. Sed et Romanæ Ecclesiæ quale ea de re ju dicium fuerit, loctiplex testis est Augustinus, epist.

D

(f) Carnutensis codex, unus Colb. et alter Sorbon., homousion nescio, etc., quam lectionem ultro præferremus, si sinerent prima subsequentis nota apologeticæ verba.

alias L, nunc CLXXXV, n. 47: Hoc, inquit, ab initio servavii Africana catholica, ex episcoporum sententia qui in Ecclesia Romana inter Cæcilianum et partem Donati judicaverunt, damnatoque uno quodam Donalo... cæteros correctos, etiamsi extra Ecclesiam ordinati essent, in suis honoribus suscipiendos esse censuerunt. Ita etiam intelligi potest ac debet noster Hilarius, ut nimirum qui episcopatus officium ab anathemate sumpserint, disciplinæ rigore a nulla synodo eis relaxato, episcopi non sint, seu non censeantur esse; ea videlicet ratione, qua episcopos, quamvis legitime ordinatos, eos non esse declarat, qui in anathemate sunt constituti. Valet quippe Augustini ratio, lib. contra epistolam Parmeniani c. 13: In ipsa præcisione vitium, non in sacramentis: quæ ubicumque sunt ipsa, vera sunt. Quocirca Hieronymus, Dial. contra Luciferianos morem defendens Ecclesiæ, quæ ab Arianis venientes episcopos recipiebat, ad objec tum quod Spiritum sanctum præstare non valeant sic respondet: Si Arianus Spiritum non potest dare, ne baptizare quidem potest; quia Ecclesiæ baptisma sine Spiritu sancto nullum est. Ultro tamen concedit Augustinus, epist. CLXXXV, n. 47, foris ab unitate corporis Christi Spiritum sanctum haberi non posse. Neque hic expendimus quo sensu Hieronymus eum ab Ariano dari non posse inficietur : hoc enim potest etiam vere dici, sed alterius est questionis.

(d) Quia scil., ut loquitur Innocentius I, epist. ad Macedones c. 3, Romanæ lex est Ecclesiæ venientibus ab hæreticis, per manus impositionem, laicam tantum tribuere communionem, etc.

(e) Bad. et Er. cum aliquot recentioribus mss. quod auditis male. Deinde soli editi, non patiar. Hic tandem declarat Hilarius, quod hactenus dissimulavit, ultimum videlicet Ancyranæ synodi decretum : quod cum reliqua epistola apud Epiphanium hær. LXXIII habetur, et num. 11, refertur his verbis: El TIS ἐξουσίᾳ καὶ οὐσίᾳ λέγων τὸν Πατέρα πατέρα τοῦ γιοῦ, ὁμοούσιον δὲ ἢ ταυτοούσιον λέγοι τὸν Γιὸν τῷ Πατρὶ, ἀνάOeua foto. Si quis Patrem potestate simul et substantia Filii patrem asserens, consubstantialem vel ejusdem cum Patre substantiæ Filium esse dicat, anathema sit.

(g) Ita cum tribus prædictis mss. alii duo. At Er. et Lips. et Par., similis essentiæ confessionem. Bad. cum pluribus mss., absimilis essentiæ confessionem. Loco absimilis, non displiceret ob similis, vel cum ms. German. ab antiqua manu secunda, ad similis. Post hæc verba sequitur in mss. sæpe jam laudatis postrema hæc Apologiæ pars: Numquid videor, quod nescivi, probare potuisse? Non utique. Sed quia fides catholica non debeat nisi per unitatem similitudinem credere; ut similitudinem tantum ad excludendam unionem commemoret, non ad discidium unitatis: idcirco me dixi, cum nomina homousii atque homæusii nescissem mendose in mss. uno recentiore Carn. excepto, nescissent, et mox recepissent), tamen per unitatem similitudinem recepisse. Hoc ipsum statim sequens sententia absolvit : Testor Deum cœli, etci

521-522 SANCTI HILARII APOLOGETICA AD REPREHENSORES

LIBRI DE SYNODIS RESPONSA (1).

I. In hæc num. 3: Et licet non sine aliquo aurium C PIAM INTELLIGENTIAM, nisi quia intelligerem et

scandalo.... restiterint Orientales Anomæis.

impiam et idcirco similem, non solum æqualem, sed etiam eamdem dixisse, ut neque similitudinem, quam tu, frater Lucifer, prædicari volueras, impro. barem ; et tamen solam piam esse similitudinis intelligentiam admonerem, quæ unitatem substantia prædicaret.

In eo vero, quod laudans eos in invidiam deducor a quibusdam; parum intellectus sum. Non enim eos veram fidem, sed SPEM REVOCANDÆ VERÆ FIDEI attulisse dixi: ut sicut illi auditi sunt, ita et nos

III. Respicit ista num. 77: Exposita similis substantiæ, quæ homœusion appellatur, fideli ac pia intelligentia.

D

ex hoc contra Valentem et Ursacium possemus audiri, et (h) coaptandus ad eos allocutionis sermo blandus nihil aliud, quam procacium conviciorum effugeret fœditatem; cum amarius atque etiam pro

brosius in consequentibus (præsertim num. 91), oc- A IX. Huic affine, adducitur post allata exempla eorum eulta expositionum essem scandala proditurus.

quæ externa similitudine fallunt.

Hanc epistolam nugamentum hominis otiose indocli vocat Erasmus, Gillotius scribit a Fortunato sibi videri confictam ; idque eum verissime scripsisse Scultetus, pag. 321, asseverat. At Fortunato ipsi, qui illius se non auctorem, sed testem facit, fidem non detrectandam merito censent æquiores rerum æstimatores. Non enim credunt, sanctum Pictavensis ecclesiæ Præsuiem mentitum, cum eam propria Hilarii manu subscriptam sua ætate Pictavis pro munere conservatam esse testatus est. Longe minus veritati consentaneum est, ut nuinam Hilarii epistolam præ manibus haberet, suppressa adulterinam supposuerit. Si quid autem in summa, quam ex ea exprimit, paulo aliter enuntiat quam in illa continetur; eo ipso palam facit, illam a se cusam non fuisse. Nihil porro in ea advertunt pio ac prudente indignum parente, qui carissimam filiam simul et puellam tenerrimam verbis ad ipsius captum accommo

D

datis a vanis sæculi pompis ac deliciis avocat, ut eam
cœlesti sponso bonisque melioribus præparet. Cum au-
tem sermonis obscuritates et ænigmala ad excitandas
ingenii vires valde idonea sint : non imprudenter iis uti-
tur sollicitus pater, multis jam annis a patria domo re-
motus, ut ex responsis filiæ ingenium ac studium illius
experiatur. Jam enim triennio saltem Abram non vide-
rat, cum hanc ei epistolam scripsit. In ea hymnum ma-
tutinum pariterque serotinum ipsi se mittere memorat.
Excidit serotinus: sed matutinum una cum epistola ad
calcem gestorum Hilarii a Fortunato scriptorum in
quam plurimis mss. reperire est. Utrumque illud opus
in antiquis Hilarii editionibus libro de Synodis non
male subjungitur. Nam ut litteras Abræ cum Gallorum
litteris ab eo acceptas fuisse, ita el illius rescriptum
cum libro de Synodis missum esse veri simillimum est.

ge-
ea

525-526

SANCTI HILARII

EPISTOLA AD ABRAM FILIAM SUAM.

(CIRCA FINEM ANNI 358 MISSA.)

Dilectissimæ filiæ (a) Abræ Hilarius in Domino A vidi, filia, vidi quod eloqui non possum. Numquid

salutem.

non sericum secundum subtilitatem ejus (e) spartum erat? Numquid candori ejus nives comparatæ non nigrescebant? Numquid aurum juxta fulgorem ejus non lividatur? Ipsa enim multicolor, et nihil prorsus comparatum ei poterat æquari. Post quam vidi margaritam qua visa statim concidi. Non enim potuerunt oculi mei sustinere tantum ejus colorem. Nam nec cœli, nec lucis, nec maris, nec terre species pulcritudini ejus poterat comparari.

4. Utriusque commoda et dotes. Et cum prostratus jacerem, ait mihi quidam de assistentibus, Video te sollicitum et bonum patrem esse, et hanc vestem atque banc margaritam ad filiam tuam desiderare: sed ut magis desideres, ostendo tibi quid adhuc hæc

2. Hilarius abest, ut vestem et margaritam pretiosam filia conquirat. Nuntiatum ergo mihi est, esse B vestis atque margarita boni habeat. Vestis hæc quemdam juvenem, habentem margaritam et vestem inestimabilis pretii: quam si quis ab eo posset mereri, super humanas divitias et salutem et dives et salvus fieret. Ad hunc (b) his auditis profectus sum : ad quem cum per multas et longas et difficiles vias venissem, videns eum statim procidi. Adest enim tam pulcher juvenis, ut ante conspectum ejus nemo andeat consistere. Qui ubi me procidisse vidit, interrogari me jussit quid vellem, et quid rogarem : et ego respondi, audisse me de veste sua et margarita, et ob id venisse; et si eam mihi dignaretur præstare, esse mihi filiam quam vehementer diligerem, cui hanc vestem atque margaritam quærerem. Et (c) inter hæc prostratus in faciem fleo piurimum, et noctibus ac diebus ingemiscens, rogo uti audire dignaretur precem meam.

3. Vestis hæc et margarita quanti facienda. Post quæ, quia bonus est juvenis et (d) melius illo nihil est, ait mihi, Nosti hanc vestem atque hanc margaritam, quam a me lacrymis rogas uti eam filiæ tuæ concedam? Et ego respondi illi, Domine, auditų cognovi de ipsis, et fide credidi et scio quia optimæ sunt, et salus vera est hac veste uti, et hac margarita ornari. Et statim ministris suis præcepit, ut mihi et vestem hanc et margaritam ostenderent et confestim ita fit. Ac vestem primo vidi :

1. Abra patris absentiam dolet. Accepi litteras tuas, in quibus intelligo desiderantem te mei esse : et certum (Mss. certe) ita habeo. Sentio enim quantuin præsentia horum qui amantur optabilis sit. Et quia gravem tibi esse absentiam meam scirem, ne me forte impium esse erga te existimares, qui tam diu a te abessem excusare tibi et profectionem meam et moras volui, ut intelligeres me non impie tibi, sed utiliter deesse. Namque cum te, filia, ut unicam, ita, quantum a me est, et unanimem habeam; vellem te pulcherrimam omnium et sanissimam

vivere.

(a) In plerisque mss. Apræ.

(b) In uno ms. Colb. ad hunc videndum, sine his auditis.

(e) Sic mss. At editi, in terram prostratus facie. (d) Exempla sancti Petri de Cultura Cenoman. melior illo nullus est.

(c) Bad., Er. et Mir. partem habuerat. Lips. ex Erasmi margine, par erat. Novissima editio Par. sparsum erat. Beccensis ms. præparatum non erat. Ottobonius, spartim erat. Significat Hilarius, monstratæ

numquam tineis comeditur, non usu atteritur, non sorde inficitur, non vi scinditur, non damno amittitur: sed semper talis qualis est permanet. Margarita vero hæc virtus est, ut si quis eam induerit, non agrotet, non senescat, non moriatur. Nihil omnino in se habet, quod sit (f) noxium corpori : sed utenti ea nihil accidit, quod aut mortem afferat, aut ætatem demutet, aut impediat sanitatem. Quod ubi audivi, filia, exanimari magis desiderio margarita et vestis istius cœpi et sicut prostratus jacebam, indeficienti fletu et intenta oratione juvenem precari cœpi, dicens: Domine sancte, miserere preci meæ, et miserere sollicitudini et vitæ meæ. Si enim hanc vestem mihi et margaritam non concedis, miser futurus sum, filiamque meam (g) viventem perditurus ego propter hanc vestem et margaritam peregrinari volo. Scis, Domine, quia tibi uon mentior.

C

527 5. Hilarii filiæ promittuntur, modo vana ornamenta abjiciat, · Post quam vocem meam audivit, jubet me levare; et ait mihi, moverunt me preces et lacrymæ tuæ, et bene est quod hoc credidisti. Et quia dixisti, te pro bac margarita ipsam vitam tuam velle impendere, non possum eam tibi negare: sed scire debes propositum et voluntatem meam. Vestis, quam ego dedero, talis est, ut (h) si quis voluerit veste alia colorata et serica et aurata uti, vestem meam