Obrazy na stronie
PDF
ePub
[ocr errors]

99

gmunta III, wyrobiło się w drodze zwyczajów. Szereg aktow Sądów Referendarskich rozpoczyna się roku 1591, 26 maja w Krakowie (1). Do tych sądów, powiada Lengnich (2), należą spory między dzierżawcami królewszczyzn i ekonomii, a włościanami dóbr tychże, w razie gdy od nich starostowie, dzierżawcy i rządcy większych niż powinni czynszów i robocizn wymagają, tudzież innemi dręczą ich sposobami; lub gdy naodwrót uporni włościanie należących się czynszów i robót odmawiają. Wyroki Sądów Referendarskich są ostateczne; nie ma od nich odwołania, wyjąwszy gdy jest spór o wręcz przeciwne sobie przywileje, przez strony składane." Z rozpoczęciem sprawy Sąd Referendarski kmieciom wydawał glejt, który ich wyjmować miał z pod przemocy; lecz nie wyzwalał z prawnej zwierzchności patrymonialnej władzy. Sprawy wytaczali instygatorowie koronni, lub sami poddani; w ra zie ostatnim sąd zlecał sprawdzenie twierdzeń stron lub oszacowanie szkód urzędom wiejskim; ale gdy się tych powaga umniejszała, wyznaczono kosztem stron kommissye z miejscowych obywateli, lub urzędników ziemskich. Coraz więcej posuwając się w wiek XVII, żadna sprawa nie obchodzi się bez kommissyi. Kommissye były przy czyną nieskończonych zwłok; odwołanie się od kommissyi szło do Sądu Referendarskiego, który zatwierdzał, zmieniał, lub wyznaczał nową kommissyą. Kommissye te trwały przez kilkanaście lat: lada pozór tamował ich postęp. Tu kommissya nie dochodzi, że ojciec za siebie syna na kommissyę przysłał; tam nie mogą zgodzić się na miejsce kommissyi. Przy odprawianiu pewnej kommissyi, komisarze jedni zjechali się do jednéj wsi, drudzy do drugiej (3). Ztąd zwłoka w postępowaniu sądowém. Kommissye trwa

[ocr errors]

(1) Liber Decretorum ab an. 1591-1602. W księdze 21 zapisano: Maia 13. 1702. Notandum quia sequentibus annis usque ad an. 1713 propter. magnas in Regno motus factos et incursiones Exercitus Suetici Moschovitici Confaederationis absentiamque et raram Residentiam S. R. Mtis. Varsoviae Judicia Referend. non celebrabant.

(2) Lengnicha Prawo pospolite Królestwa Polskiego. Kraków 1836. k. 306, 454.

(3) Akta Sąd. Refer. 1725. Star. Sieradz. v. Morsztyn. Komissya nie doszła, ponieważ żaden z urodz. komisarzy blizko będących

ją lat kilkanaście, sprawy lat kilkadziesiąt. Sprawa rozpoczęta (np. o kniaziach Lubiezskich) pod Zygmuntem III, jeszcze się ciągnie za Augusta III (1). Wyrok zaoczny, jako taki mógł być poruszony, czasokresy sądowe nie istniały; wyrok uzyskany w sprawie na mocy przywileju, mógł być unieważnionym na zasadzie, że przywilej w skutek opacznych informacyj był otrzymany. Ponieważ w Sądzie Referendarskim zasiadał tylko jeden sędzia, którego wyroki były nieodwołalne, a przez stan, interes i usposobienie był obcym ludowi wiejskiemu; nie miał przeto w oczach ludu tych warunków bezstronności i powagi, którą historyk w nim radby widzieć. Żaden referendarz nie zjawił się w ciągu dwóch wieków, któryby wytknął drogę postępowania na podstawie prawnych zasad. Praktyka Sądów Referendarskich była ciemna, sprzeczna, zawikłana i wahająca się. O ile się daje wystudyować z kilkudziesięciu ksiąg akt zachowanych, sądy te trzymały się mniej więcej następnej praktyki. Uznawały one dawne przywileje królów za zniesione przez ustawodawstwo sejmów; a późniejsze z następnych lat królewskie potwierdzenia przywilejów, jako otrzymane na opaczną informacyą, czyli utrzymywały, że kanceliarya koronna wydając je przekroczyła swoję władzę. Konstytucye z końca XV i początku XVI wieku uważały jako de facto zniesione (2), (bo

ziechać nie chciał.... Ib. S. Parczews. 1727.... a gdy naznaczona powtórna komissya skutku swego nie wzięła.... Id.1729. Soltys wsi Basin. Komissya pierwsza nad zamiar zbyt wielkich śniegów... limitowała rozgraniczenie na komissyą drugą.... tylko się dwóch ziechało (komisarzy). Id. 1749 wieś Bartodzieie v. Star. Zwoliński. Komissarze iedni w Bartodziejach, drudzy we wsi Trzecowie jurysdykcyą swoią zafundowawszy, niepotrzebnie się dyzmembrowawszy, do skutku komissyi przy ywiedli.... Ib. 1732. Wieś Jeżówka v. Burg. Krak. Ur. Kazimierza Morawskiego.... do sądzenia prawa nie maiącego syna zamiast oyca sprowadzili.

nie

(1) Akta Sąd. Refer. Kniaziowie Lubiccy v. Jędrzeia Rzeczyckiego Star. Rzeczyckiego 1671, 1694, 1696, 1715, 1761.

(2) Akta Sąd. Ref. 1640. Stanisł. Zadorski Czesnik koronny, a wsie Balkowo etc. Stwa Gosczyńskiego. Poddani powiadaią, że roboty z włoki tylko dwa dni należy, bo na to iest Statut; Sąd stanowi ...jusz w inszych wszystkich niemal dobrach naszych tegosz Statutų we zwyczaiu nie masz.... robić mają 4 dni z włoki.

konstytucye ścieśniające swobodę i zobowiązujące do robocizny, z czasów Zygmunta I, w wieku XVIII, już poczy. tywano za nadto przychylne dla kmieci); przeto praktyka obowiązującemi uważała nie przywileje królewskie, nie konstytucye, ale tylko lustracye i swoje dekreta, a przy spisywaniu lustracyj i dekretów, zasadzano się nie na przy wilejach i konstytucyach, lecz na zwyczaju mającym moc miejscową. Później kiedy w wieku XVIII lustraaye z lat 1661-1665 widocznie już stały się przedawnionemi, pomijano obok przywilejów i konstytucye i lustracye, tak, iż cała praktyka sądów zasadzała się na zwyczaju i odbierała kierunek od rozwijającego się po starostwach, nie zawsze w drodze swobody prawnej i ekonomicznej, bo nieraz pod naciskiem przemocy i nadużycia (1).

Moc i donośność sądu tego, urzędownie rozciągała się na całą przestrzeń koronnych prowincyj rzeczypospolitej, w rzeczywistości zaś w szczuplejszych zawierała się ramach. Z aktami w ręku działalność sądu określimy nastę pnemi granicami: na wschód Kaliszem, na południe grani

(1) Akta Sąd. Referend. 1671. Wieś Kompiele a Alex. Tarnowski. Starost. Zarnoski. Wieś produkowała przywilei zasadzenia króla Kazimierza 1369 r., wolność od wszelkich robocizn i podwód, osadzeni będąc na czynszach. Confirm. królów Zygmunta Augusta 1563 r., Zygm. III 1591 r. Nadto Statut 1368 alleguią, że które wsie są na czynszach postanowione, te robót odprawować nie powinny, do tego przisięgę królów o utrzymanie przywilejów i wolności dawnych Kazimierza przywileie libert. w Statucie koronnym pro Sacro Sancto habentur. Pozwany odpowiadał, że Lustracie i dekreta znieśli wolność od robocizu i nie są i nie byli w używaniu. Powód twierdził na to, że znosić nie mogą, bo ad simplicem assertionem possessores te Lustracye piszą... inaudita parte nec visos juribus... do tego, że panowie possessorowie przez gwałt czasem do robót poddanych przymuszaią i t. d. Akta Refer. Księga 20. R. 1690. Wieś Smidyn vice Stanisl. Łaziński. Poddani powiadaią, że im się należy robić 20 dni do roku i 72 fl. z dworzyszcza podług Lustrac. r. 1661. Pozwany odpowiada:,,ponieważ w okolicznych dobrach robią, ponieważ żadnych nie maią praw, że Lustracya iego wiązać nie może, ponieważ pryw watna Conventia strony tego czynszu między Ur. Firlejami protunc Dzierżawcami uczyniona prawu i zwyczaiowi derogować nie może.... Dekret.... maią robić po 2 dni z dworzyszcza. Ib. 1668. Wieś Krynki w S. Łukowskim (maią robić) z włoki dni 8 według zwyczaiu, iaki teraz zachowują.

cami rzeczypospolitej wzdłuż Karpat; daléj Stryjem, Lwowem, Sokalem, brzegiem Bugu; na północ województwami Podlaskiem, Płockiém i Mazowieckiém. Warszawa jest miejscem pobytu sądu, przeto im się więcej do stolicy zbliżamy, tém dostrzegalniejszą jest działalność.

Wszystko co po za wskazanemi granicami leżało, nie wiele z juryzdykcyi sądów korzystało; z pruskich województw, mianowicie z ekonomii Malborskiej, kilka spraw wniesiono dopiero w połowie XVIII wieku; dwa województwa wielkopolskie, położone za Kaliszem, nigdy nie miały sprawy w Sądzie Referendarskim, równie południowe części województwa Ruskiego, Wołyńskiego poczynając od Łucka. Województwa Bracławskie, Podolskie i Kijowskie, w przeciągu trzech wieków nie wnosiły żadnej sprawy; dla tych ludności Sądy Referendarskie jakby nie istniały. Z następstw, które ten stan rzeczy wywołał, daje się ocenić ważność Sądów Referendarskich. Przypomnijmy sobie, że właśnie to z dóbr królewskich tych trzech województw, wyszły powstania, co straciły Ruś i śmiertelny Rzeczypospolitej cios zadały. Przeto Władysław IV wskazując tym ludnościom na szablę, jako jedyny ich ratunek (jeżeli to nie jest fakt zmyślony przez dworaków obcych potencyj), nie okazałby się znawcą konstytucyi swéj Rzeczypospolitej; raczéjby on wtedy na izbę Sądów Referendarskich powinien był wskazać, a do tego zwracając baczność na zapewnienie bezstronności, na uproszczenia postępu, na skodyfikowanie praktyki i sprężystość wyroków, wyrządziłby i ludnościom i Rzeczypospolitej nieśmiertelną usługę.

Względem wolności osobistéj, prawo roku 1347 postanowiło, że przeciwko wali dziedzica na rok jednemu lub dwom kmieciom pozwala się grunt opuszczać. Statut z roku 1496 opuszczenie gruntu zakreśla dó jednego kmiecia. Statut z roku 1503 lub roku 1505 (nieznany do odkrycia go w ostatnich czasach w archiwach akt dawnych, we Lwowie) zabrania wszelkiego opuszczenia gruntu bez woli dziedzica. Statut z roku 1543, w razie opuszczenia gruntu przeciwko woli dziedzica, znosił możność opłacania się pieniężnego; postanowił bowiem obok wynagrodzenia szkody, konieczne i z prawa wydanie samego kmiecia. Statut

r. 1543. względem wolności osobistéj przedziela prawodawstwo na dwa okresy: W pierwszym, czyni ograniczenia wolności szczególnie dla zabezpieczenia zobowiązań rzeczowych, Była to więc niewola raczej względem mienia; lecz po wydaniu wspomnionego statutu, niewola dotyczy prawa osobowego i staje się nie niewolą mienia, lecz niewolą osobistą. Odtąd kmieć z osiadłością lub bez osiadłości, pojedynczo lub łącznie z rodziną mógł być sprzedany, zastawiony, darowany, lub ostatnią wolą przekazany (1). Od drugiej połowy, XVII wieku wprowadzenie stałych taryf hyberny i taryf pogłównego, posłużyło do silniejszego przytwierdzenia kmieci (2). Kiedy bowiem kmieć odwoływał się do statutów Kazimierza W. i Jana Olbrachta, pozwalających przy zachowaniu pe

(1) Archiwum w Sterdyni. Summaryusz tak wszelkich papierów iako et omnium sciendorum etc. WP. Ant. Marka Grafa Butlera Starosty Preńskiego. 1720... It. Tranzakcye świeże z JP. Rzewuskim hetm. pol. kor. w tychże iest karta na darowiznę Marcina kucharza poddanego z Lysobyk etc. Revis. general. vill. praestimoniorum Eccl. Colleg. Poltoviens. 1631-1756. Rev. v. Pomorowo. 1756. Specyfikacya młodzieży tey wsi... Ewa kupna przez ś. p. kanonika ma być darowana podstarościemu p. Napirkowskiemu. Zapisy Lubelskie. 1758-1760. Wronowscy Woyszycki Donavit... recognovit quia ipsi laborios. Sebastian. in puerili aetate, existentem annumque septem aut septimum habentem iam no. sui recognoscentium alumnium proprium ex misericordia a cumibilis de manibus educatum et proprijs impensis ab annis adolescentiae eius sustentatum et alumnatum cum omn. iure dominio proprietate propinquitate cum eiusdem laboriosi obedientia per ips. prestandum nec non cunct. comoditat. donat. donavit. resignavit etc.

(2) Powody finansowe i na Litwie także do przytwierdzenia poprowadziły. Dekret 1718 r. Trybunału Skarbowego Cadencij Mińskiey... 11mo. Chłopstwo swowolne titulo wolni czyniące się, którzy posłuszeństwa należytego y powinności Panom swoim czynić nie chcąc, domy spustoszywszy z mieysca na mieysce do różnych juryzdyk przechadzać się zwykli iako naybardziey w Xstwie Zmuydzkim ta abusiva licentia invaluit y teraz jeszcze post latum eo instanti decretum Cadencij Grodzienskiey od teyze swywoli compesci nie daią się z czego niemalo inter possessores bonorum oriunt. controwersie litigia juris y przez opuszczenie domów loca deserta żołnierzowi punktualna novella lege naznaczona ginie zapłata stosuiąc się ad rigorem et tenorem constitucyj o zbiegłych poddanych, tudziesz Dekretowi naszemu Caden. Grodz. jeneralnemu inherendo, aby chłopi takowi którzy ani do dzierżaw krolewskich nie należą, ani Panów dziedzicznych nie maią jeno. lozni pochoży jakich naywięcey w X. Zmuyd. znayduie się, którzy

Tom II. Kwiecień 1862.

2

« PoprzedniaDalej »