Obrazy na stronie
PDF
ePub

w zakresie sądownictwa spornego, dobrowolnego i administracyjnego (1). W Sandeckiem, w dobrach biskupa krakowskiego, w kluczu Muszyńskim, na rugu dwa razy do roku, w zimie i o św. Janie, odsądzają się sprawy o spadki, sprzedaż ról, o długi: a zatém rug odsądza sprawy dawniej podległe wiecom; w sprawach zaś dawniej rugowych o obrazę Boga, o czarodziejstwo, rozbój, łotrostwo, podstarości ma moc uwięzienia i w więzieniu trzymania, póki nie zapadnie wyrok dziedzica (2). W wieku XVI w Mazowszu, w kluczu Sieluńskim, odsądzają na wiecu sprawy zarówno wiecowe i rugowe: o nieposłuszeństwo, szkodę w bydle i zbożu, pożar barci, niestawienie się na pozew,

(1) Akta Z. G. Warsz. 1501-1546. Act. in Camyenyecz etc. Dom. Judic. president. attendent. q. mellificia anichilant ex comutacionib. vertentib. inter apistros. ipa. comutac. anichilantur cassan. perpetue et in evum. Quod uno cum alio comutare non debet apibus roboribus sub omn. penis Judicialibus L. L. L. etc.

[ocr errors]

(2) Inwent. Bonor. Episcop. Cracov. 1645, klucz Muszyński. Prawo rugowe, które zimie bywa winy krwawe y insze szoltysim prawem sądzone bywa... tamże o sukcessye y o długi sądzą się, iedni role przedaią, drudzy kupuią... trwa niedziel dwie albo trzy, iako według spraw. Win tych bywa citra vel ultra fl. 80. Prawo rugowe drugie, lecie przed ś. Janem zwykło bywać, na którym mało co spraw bywa citra vel. ultra fl. 30. Lustrac. Dobr. Biskupst. Krakows. klucz Muszyński. 1668. Ordinatia Piotra Gembickiego miasteczka y całego kresu... A iż wiele między sołtysami y poddanemi kresu tego buntowników, czarowników y swawolników znayduie się Starosta ma imać, w więzieniu osadzać na gardło, dawszy nam znać o tym, z którym według naszey informaciey tym sposobem skarać każe na przykład drugim. Tymże sposobem postąpi Starosta y z takim, któryby biernie y składki na poddane wkładał albo ie wyciągał z ubogich poddanych. Prawo rugowe.. pan Starosta zagaić y rozgaić powinien, na którym zasiadają szołtysi z woytem y podwóytem kreskim, w ratuszu Muszyńskim izbę swoię maią y podsędek odprawuie się po przewodney niedzieli, natenczas kuny popisane bydź maią, t. j. gdy w małżeństwo dadzą jaką białogłową w cudze państwo płacą od niey per fl. 3. Ciekawa ta ordynacya zasługuie na uwagę; znosząc pańszczyznę, powiada: Naprzód co się tycze folwarków przez Antecessora naszego X. Zadzika postanowionych, na których zarabianie obrócono podda nych naszych kresu tego tak, iż gospodarstwem bawiąc więcey o pługu albo o inszych statkach rolnych myśleli, aniżeli o rynsztunku broni y oręża woiennym, które zatracili, sprzedali y wniwecz poobracali, do pierwszey pory tedy y zwyczaiu dawnego przywodząc Comisarze nasi znieśli te folwarki, mieysce tego maią dawać z roley per fl. 4... każdy z siedliska ma mieć cały rynstuk, monstra kazdego miesiąca...

nieodbywanie robocizny, zatrzymanie czynszu, niezapła cenie czeladzi myta, oraz o lubieżność, świętokradztwo, cudzołóztwa, kradzież (1). W wieku XVIII, rug klucza Jaśliskiego, na mocy punktów X i XI ustawy, ma sobie poddane do sądzenia, oprócz rugowych, sprawy o swawolę i obrazę Pana Boga, tudzież i sprawy dawniej wiecowe, to jest wszelkie zbrodnie (2).

poruczników.. każdy pułk z szoltysów czterych pospolstwo obierać ma na to.. dziatki swoie.. do szkoł na naukę dawać maią.. tak przy kościołach katholickich iako y przy cerkwiach ruskich, czego powodem bydź maią, Szoltysi, mieszczanie.. presbyterowie tesz nie maią nic od nauk wyciągać y na to diaki chować.

(1) Akta Sieluńskie 1592 1595, villa Goworowo Instig. dom. Capit. proposuit contr. subditos villarum pro non dationis peccun... Instigat. Offic. proposuit contra labor. Martini Dupki de Rambiszewo quia ille contra interdictu D Capit. Sielun. quo cautu. erat niegdzye indziei. jedno do targu a do mlinu y to za wiadomością urzędnika ktori Marczin nic niedbaiącz na zapoviedz takowa yawnie wynosi się z maiętnością ktorą tu nabil w maiętności JX. Proboszcza Płockiego y prowadzi się potayemnie als. ukradką w Ostrołąką dzierzawi J. K. Msci... z żoną swą, z Rembieszowa mieszkania swego sprzodków swich, prosil instygator, abi ten poddani Marczin bil osadzon y opatrzon dobrze tak długo, asbi dostatecznie wsitkie rzeczi gdzie indziei wywiezione sprowadzil. Act. in Zamoscie. Sława Szochnika. Skarzyla się na Waczlawa Rybalczyka, że iey kociel spalil, powiadaiąc, że iey byl slubowal, Rybałczyk nieznał się do tego Et iudic. decrevt. ut illum praedicta Barbara fer. 6 post festum Circumcision. Domini proxim.. sequenti convincat Co gdy się nań pokaże tedy zarazem Panu winę Bykowa, t i. gr. 6 przjpada. Akta Sieluńskie. 1557--1587. Judicium opportum bannitum celebrat. in v. Rebesse et hoc Sabbatho post fest. S. Lucae Evangel. A. d. 1564. In presencia Advocat. Nicolai, Nicolao Cholewa, Johanne Robothko, Paulo Piszczalka, Paulo Lypek, Paulo Sledz, Leonardo Sartor., Abrah. Lach. Scabinis v. Govorowo odsądzają się sprawy o depercussion. villici, furto, combustione borre, violente occupac. agror., ob. non paric. judic., wyrąbanie barei, pro blasphemia in iudicio nieprzychodzenie na robociznę za niekomplet ławników, wojt skazany na 1 gr. winy pro indec. iudic.

(2) Lustr. klucza Jasliskiego za Wacława Hieronima Sierakowskiego, Biskupa Przemysk. 1747. Dyspozycya prawa rugowego w gór nych wsiach. Gdyżmy się skarg utyskowania y płaczu co niemiara nasłuchali dochodząc tego przez indagacye, że prawie kto chce to tych ludzi zażywa. a rzetelnie mówiąc, drze różnemi sposobami co się y sposobem prawa rugowego wiele dotąd działo, gdyż prócz wiktów, trunków przez kilkodniowe nad potrzebę na prawie rugowym siedzenie niemało kosztów być miało, zważając, że sołtys w tey wsi mieszkaiączy do tego kosztu gromady pociągać nie może, gdy z ludźmi y końmi nię

Oddzielenie więc władzy duchownéj od świeckiej, to wielkie w porównaniu z światem starożytnym zdobycie,. zostało w znacznej części zniesione. Władza duchowna zatrzymując w swojém forum rozpoznanie ważniejszych spraw, o rozwodach, małżeństwach, utraciła inne dawniej do duchownego sądownictwa należące i te wraz z rugami przeszły pod juryzdykcyą patrymonialną: mianowicie o nieuczęszczanie do kościoła (1), do spowiedzi i sakramentów, o czystość obyczajów, o robotowanie w dni świąteczne, nawet o dwużeństwo. Konstytucya zapadła w Warszawie na konfederacyi generalnéj r. 1573, postanawiająca, że poddanych respectu religionis panom nieposłusznych, wolno było tymże panom tak in spiritu alibus, quam secularibus podług rozumienia swego karać", jakby stwierdzała prawodawczą sankcyą wtargnięcie juryzdykcyi patrymonialnej w zakres duchownéj.

W wiekach XVII i XVIII, burgrabiowie w dobrach królewskich, w dobrach zaś szlacheckich i duchownych, ekonomi, administratorzy i komisarze, bez obecności wójtów, landwójtów i ławników, przyjmowali odwołania się od urzędów wiejskich i od wiec; rozsądzali sprawy, znali sądownictwo dobrowolne, sporne i policyjne. W większych szlacheckich dobrach szczególni oficyaliści zjeżdżali w tym przedmiocie. W obszernych dobrach Mikołaja Sieniaprzyiedzie, bo w domu własnym prawo rugowe odprawi, zdalo się nam, abyśmy sołtysowi na rugu prezydować dopuścili, zostawuiąc wolną appelacyą do dworu. 1) O środopuscie powinien sołtys na tydzień opowiedzić gromadę o ezasie prawa rugowego; 2) Powinien naznaczyć dzień zaczęcia prawa rugowego; 3) Cała gromada ma się zeyść, t. j. inni sołtysi jeżeli są, wóyci przysiężni i gospodarze; 4) Krucyfix na stole, soltys urzęduiący w rogu stołu podle niego wóyt y przysiężnicy za stołem, a przed stolem sołtysi nie urzęduiący; 5) skarb. als. skrzynka z papierami gromadzkiemi, kwitami grodowemi na środku stołu; 6) Nayprzod elekcya sołtysa etc... bez dokupowania się y domagania. Rachunki sołtys powinien uczynić z całorocznych pieniędzy na podatki grodowe, na czynsze dworskie... 7) Wóyta gromada z pospólstwa lub z przysiężnych obiera; 8) Na wierność gromadzie przysięga i t. d. 9) Sądzą sprawy, pustki osadzaią, czynsz składają i t. d.

(1) Akt. Sąd. Ref. 1701.... Chodzić powinien do kościoła z każdey chaty przynaymniey ieden pod winą gr. 6. Inw. dóbr. Arcybis. Gnieźn. 1759-1763.. nadal kto nie póydzie na nabożeństwo bez słuszney przyczyny ma być karany 15 plagami, a kto do miasteczka póydzie (na nabożeństwo) 30 plagami.

wskiego, komisarski sąd składał kapelan i kasztelan Sieradzki (1).

W sprawach wszelkiego rodzaju ostateczném miej.: scem sądu i odwołania był sam dziedzic (2). W dobrach szlacheckich dziedzic rozpatrywał, odmieniał lub stwierdzał wyroki urzędu wiejskiego i sądu komisarskiego w sprawach prawa prywatnego a urzędu miejskiego w sprawach karnych: w tym razie miarkował wyrok lub skazanemu odpuszczał karę. Nie raz uboczne okoliczności wpływa ły na złagodzenie wyroku: wdanie się kapłanów, łzy dziecięcia, albo żony nalegania. W sprawach karnych i prawa prywatnego, w dobrach duchownych, kapituły przyjmowały odwołanie się, ale w drugiej połowie XVII wieku, tego rodzaju sprawy podzieliły los spraw w prawie polityczném; ich przeprowadzanie z odwołania się aż do kapituł przestało być w użyciu. W dobrach królewskich sądy referendarskie, oprócz sądownictwa politycznego, rościły prawo i do sądownictwa prawa prywatnego, kiedy sprawa szła o rzecz nad 100 grzywien wartości, i do karnego kiedy szło o dobrą sławę, o zbrodnie, dawniej będące przedmiotem rug, i kiedy występek pociągać może karę surowszą od kary więzienia t. j., karę na ciele. W przeciągu dwóch wieków roszczenie to nigdy nie zosta ło zastosowane (3).

(1) Archiwum Sieniawskie. 1714 1718. Sąd komisarski odsądzał sprawy o nadużycia podstarościch względem poddanych i skarbu, pretensye Starozakonnych do gromad względem długów; pretensye pojedynczych poddanych do gromad; sprawy pomiędzy gromadami a parochami i gromad pomiędzy sobą.

(2) Archiw. Sieniaws. Dekreta wszystkie zatwierdzane były przez samego hetmana Sieniawskiego; dekreta mają jego własnoręczne podpisy:,,Approbuie Sieniawski" lub zamiast plag 120,,,expedire per medium"; w inném miejscu dodaje.,,Ten sąd na tych karaczów i na Żyda approbuie co zaś o Staresioło y tenże punkt approbuie.. excypuiąc tych gospodarzy co Pan Bóg nawiedził gradem, od tych nic nie biorąc ex quantitate defalkuie, ale in posterum żeby się bali y na gwałt biegli dać po 50 plag. Sieniawski" Rzecz ciekawa do dodania, że ogromne sztrofy w 200 talarów poiedynczemi wsiami wypłacano ,,in toto".

(3) Akta Sądów Referend. 1722. Star. Ostrołęckie... (Można) karać gąsiorem przez 3 dni po 3 godziny, a większe występki plagami y postronkami; kryminały zaś do sądów referendarskich.

Tom II, Kwiecień 1869,

5

W sądownictwie karném najdawniejszym kształtem powództwa było wołanie; w razie gwałtu, każdy dorosły mieszkający w gminie musiał się stawić zbrojnie do niesienia pomocy. Każde dziedzictwo miało swoje wołanie czyli hasło. Wołania już w wieku XVII ustały, ustała bowiem solidarność pomiędzy dziedzicem a gminą. Drugim kształtem powództwa była mala fama, używany szczególnie w postępowaniu sądowém rugu; kształt możębny tylko przy rozwiniętém życiu gminy. Od wieku XVII powodem zwyczajnie był urząd wiejski, albo sam dziedzic, ekonom, oficyalista dworski, kucharz, pastuch, nareszcie który z gospodarzy wiejskich. Dla wykrycia prawdy, oprócz zeznania świadków, używano tortury. Próby wodą i rozpalonym żelazem były począt kiem tortury, która więc sięga najdawniejszych czasów sądownictwa naszego. Ale dopiero w wieku XVII poczęto używać tortur z nader wielką skwapliwością. Na wsi, tortura była dwojaka: sądowa, za wiedzą urzędu i dokonywana przez mistrza, i tortura pozasądowa. W razie gwałtownym, nie mając na podoręczu mistrza i narzędzi, uciekano się do tortury pozasądowej, w drodze administracyjnej. Tortury pozasądowe, wykonywane z polecenia dziedzica albo urzędnika ekonomicznego, bez uroczystych form sądowych, były to proste męczarnie: bicie rózgami, wkręcanie palców do kurków rusznicy, powiesze nie na belce stodoły za pięście, lub nogami do góry z potrącaniem powrozu; okurzanie dymem, kładzenie rozżarzonych węgli w zanadrze i t. d. Tortura pozasądowa była czystém nadużyciem, przekroczeniem władzy, przez ludność uważana jako gwałt i okrucieństwo. Równie okrutnemi były i używane kary. Włodarz, karbowy, pol. ny, za niepilność karani byli śmiercią; karbowy za branie pośladów zboża, za odmierzanie z czubem, karą szubienicy. Za kradzież skazywano na szubienicę (1); za zbie

(1) Akta mieyskie Koniecpolskie. Decret Andr. Staniek Patrifamil. et Alberti Bambka villici v. Koniecpole in perdicion. suspension. respectu. fraudulentiae in praedio contractae. A. d. 1663. Actum in. praedio Chrostoviensi... Osadzonych do baszty zamku koniecpolskiego... na zdanie z gromady o pewne zdrade y kradziesz... Administrator kazał sądzić w obecności swoiey, urzędowi koniecpolskiemu, t. i. Offic.

« PoprzedniaDalej »