ków (1), w dobrach królewskich przez burgrabiów lub dzierżawców. Wieca jak i urząd wiejski składały się z urzędu wiejskiego, tojest: wójta i ławników, lecz ci w większym komplecie. Obecność urzędnika zesłanego od władzy patrymonialnéj odróżniała wieca, i w porównaniu z sądem urzędu wiejskiego większą im uroczystość nadawała. Tyl ko tam, gdzie wieca zlały się z rugami, wymagano ażeby cała ludność obecną była. W wieku XVI wieca tracą znaczenie, odsądzają się nieregularnie, ludność ich unika. W dobrach arcybiskupa gnieźnieńskiego,,dla nieurodzajów, ubóstwa kmieci i zakłóceń politycznych" (2), przez lat kilkanaście zaniechiwano odsądzania wiec, na co kapituła głośno, lecz bezowocnie się uskarża. W dobrach kapituły włocławskiej upadek wiec przypisują wykupnu soltystw, lub podzielności pomiędzy kilku spadkobierców. W dobrach kapituly krakowskiej, w Pabianicach, utyskują że coraz wchodzi we zwyczaj wymierzanie kar mimo, wiec, co surowo zostaje wzbronioném. W dobrach biskupów krakowskich, już w wieku XVI wieca się odbywała w sposób opłakany; kapituła sama wyznaje, że dla okolicznéj szlachty ich widok jest powodem zgorszenia i szyderstwa ze stanu duchownego, że nie trzymano się przepisów prawa, że dla uniknienia oskarżeń, nienawiści i pożogi potrzeba jest, ażeby do przewodniczenia wiecom nadal przysyłano mężów obznajmionych i biegłych w prawie (3).

(1) Akta Kapituły Gnieźn. 1590. Judicia Colloquiorum alias wiecza. Compertes habentes petitiones subdit. suorum ad confratrs. ibid. delegatos ut iudicia Colloq. als. wiecza habeant... kapituła postanawia, ażeby wieca odbywały się koło ś. Marcina w obec dwóch kanoników i sekretarza Kapituły.

(2) Akta Kapit Gnieźn. 1571. Item ne hoc calamitoso tempore quo ubique laboratur magna rerum penuria et caritate iudiciorum colonis colloquialia als. wiecze faciat.

(3) Akta Kapit. Krakows. 1574. De subditis Eccl. benigne tract. et corrig. Quoniam persepe continget, iż poddani znacznieyszemi angar. poenisque durioribus q. ips. quandoq. excessus merentur affeciuntur. przecinaiąc drogę skargom, utyskiwaniom, nienawiściom postanowiono, ażeby się powolniey z poddanemi obchodzono.. quocies ad poenam aliquam pro exorbitantijsque ipsis colonis infligendam deveniend. est ne per ignorantiam juris et observantiae consuetudinis, factor in tali casu aliquid absurdi comittat. locandum esse Juditium bannitum villanu. idque adhuc adhibito ad illud uno atque altero

Tom II. Kwiecień 1862.

1

W Sanockiem ludność nieochotnie na wieca się zbiera: wójci wciągają do akt skargi, że przybywszy na miejsce sądu, nikogo nie zastali (1). Na Rusi i w Mazowszu grzy wnami i siedzeniem w gąsiorze musiano zmuszać do przychodzenia na wieca (2). Wekonomii Samborskiej, w wieku XVII, od lat kilkudziesięciu ustały wieca czyli sądy zborowe, na co utyskują komisarze ze stanowiska umniejszenia dochodu z kar sądowych (3). W Starostwie Stryjskiem gromady muszą się opłacać władzy patrymonialnej za każdorazowe pozwolenie na odprawienie wieca (4). Wreszcie we wszystkich podgórskich okolicach,

probo viro Juris et usitate observantiae perito et secundum quod ipsi Julitio presidentes decrev. tale pena pro tali delicto esse patrato infligendam. Caeterum ut subditi Ecc. Carceribus Turris Castren. prout ut nuper in aliquot casibus contigerat mancipentur suis dom. Reverend. non fuit visum cum né Ordo Ecclesiasticus apud seculares male audiat etc.

(1) Akta Sanock. 1522. Judex Scultetorum protestatus est. Nobilis Adam Myslowsky Scultetus de Iskrzynia et Judex Scultetorum protestacionis fecit de sua diligencia quia erat paratus Judicium celebrare Scultetiale pro die hedierna cadente sed propter absenciam Scultetorum s. Scabinorum coram Jus residere consuetor. Judicia Scultetialia non sunt celebrata.

(2) Akta Sądów Referend. Manuał. księga 48. 1650. Grodzka Wola v. Samuela Grzybowskiego. Do gromad wszyscy stawić się maią pod winą siedzenia przez dzień cały w gąsiorze, nie czyniąc żadnych prywatnych schadzek między sobą pod surową karą, a który nie może stanąć, to ma się opowiedzieć przez żonę lub czeladnika. Wieś ma być obwieszczona, a gromadzie dniem wprzód albo trzema dniami. Akta Sąd Ref. 1640. Nowy Jeżów, Szkło etc. a Sta. Jaworski; wsie skarżą, że,,poddany który do gromady na wilki do stawu nie przyidzie, biorą po gr. 6 nie z roli ale z piecu; Sąd wyrokuie.. Stawać powinien ieden gospodarz z pułłanku a zagrodnik każdy oprócz rugowey gromady na którą wszyscy stawić się powinni.

(3) Revizya Ekon. Sambots. R. 1710... dawniey ostatniey zamożności a teraz wierutną pustynią iest; woytów nad kilka dawniey nie było. a teraz na kilkaset narachować może... z pod urzędu zamkowego wyłamuią się, ziazdy publiczne do uchwały repartycyi woytowskich in barbam urzędu zamkowego formuią. ubogich poddanych robociznami, daninami, biciem, kalectwem, grabieżem, gruntów gromad przywłaszczeniem czynią.. Sądy zhorowe dawali po kilka tysięcy dochodu. teraz od kilkunastu lat zupełnie zaniechane.

(4) Inwent. Starostw. Stryjsk. 1698, przez X. Dujardin. Wies Dobrzany. Za zbór wieś daie fl. 200 czyli od sądów daią chłopi cywki alias deski.. wieś Steniawa niżną.. Zbór roczny... iako gromada zwykła za niego płacić, sami się między sobą sądząc, czyni do roku zł. 80,

gdzie ludność obok miłości kraju, zachowała duch niepodległości, wieca się utrzymały do wieku XVIII, oparte tam nie na bezsilnych przepisach prawa, lecz na potrzebie, zwyczaju i serc dzielności.

Obok wiec, przeznaczonych do odsądzania spraw świeckich, gajono rugi, przeznaczone pierwotnie do wyłącznego odsądzania spraw duchownego zakresu. Początek rug odnoszą do czasów Karola Wielkiego i wprowadzenia chrześciaństwa do Sasów; miały one na celu dochodzenia pozornie tylko nawróconych, którzyby powra cali tajemnie do pogaństwa. Inne zdanie późniejsze im źródło naznacza, bo widzi ich początek dopiero w wieku XIII, za czasów Engelberta arcybiskupa kolońskiego (1216-1225). Stenzel w Szlązku rugi a dawne sądy duchowne (sendgerichte) za jedno uważa; przeto im większą dawność przyznaje (1). Stwierdza to zdanie samo prawo saskie, które jasno świadczy o odsądzaniu ludowych synodów duchownych, trzykroć do roku odbywanych, na które obowiązana była stawać cała ludność dorosła. Jeszcze w wieku XVI rugi pomimo licznych odmian, którym uległy, przechowywały się w niektórych starożytnych cechach, od wiec je odróżniających. Rozpoznawały one szczególnie czystość obyczajów, sprawy o dobrą sławę, sprawy sumienia i duchownego zakresu. Trzykrotne, podług świadectwa prawa saskiego, odbywanie na wzór synodów duchownych; rózróżnianie nazwą tych co są obec ni na wiecu od tych co przytomni są na rugu (Do wieku XV, pierwszych nazywano convicini lub conincolae, drugich parochiani); wchodzenie w skład rugu, jeszcze w XIV wieku duchowieństwa (duchowieństwo wscho dniego obrządku usuwa się z niego dopiero w wię ku XVI) (2); przysądzanie grzywn na wiecu; przezna czenie ich z wieca na dochód władzy świeckiej patrymo

(1) Eichhorn, Deutsche Rechtsgeschichte. Tchuppe u. Stenzel, Urkundsammlung etc.

(2) Akta Sandec. 1519, król Zygmunt do Piotra Kmity starosty Przemysk... Questus est nobilis Syenko Therlyeczkij Pop. Ruthenus cum duobus suis nepotibus... contr. tua fidelit. ut eius officiales cogi ut interessent congregationibus rusticorum quod Sbori nuncupantur quib. ipsi cum sunt Nobiles interesse non tenentur Ideo si ita est ad is. eodem non competat etc.

nialnéj, a z rugu na rzecz kościoła, wszystko to dowodzi, że rugi a dawne sądy duchowne, były jedném i tém sámém. Rugi w przykarpackich rusińskich włościach nazywano zhorami, w Mazowszu licami (1). Kiedy na wiecu stawiali się ci tylko, których interes pociągał w drodze sądownictwa dobrowolnego i spornego, na rugu gospodarze, ich żony, dzieci i czeladź bez różnicy płci, wszyscy winni być przytomnemi. Czynnością tu wstępną jest złożenie oczyszczającej przysięgi, podług roty przez urzędnika ułożonej i odczytanéj (2). Zmienia się treść tej przysięgi, jak zmienił się z biegiem czasu rodzaj spraw na rugu odsądzanych. Już przed wiekiem XV odbywane pod przewodnictwem patrymonialnego urzędnika, tracą powagę sądów duchownych; lecz jeszcze w XV rozróżniają sprawy ich juryzdykcyi podpadające, od spraw podpadających wiecom, i sądzą: tajny mord, czarodziejstwo, podpalanie, cudzołóztwo, gwałt, pogróżki, słowem wszelkie sprawy, nie łatwo dające się pokonać i ująć po

(1) Akta Ziems. Grodz. Warsz. 1501-1546. Actum in Camyenyecz feria secund. ipso die Invenc. Sanct. Cruc. Hic incipit librum mellicidarum. Presentibus Nobil. Johanne Gayatore Sadek Advocat. Camen. et alijs. A. d. 1501. Sąd się składa iak następuie Venerabil. et laboriosi Bartholomeo Belsky Canonico et Notario Varsz. Martinus Szydlko Capitan. Mellicidar. Johanne de Brak Nicolao de Kinke Melkynya Capitaneus mellicidar. et aliis. Nicolaus Kanko de Lypky ex Juris decreto luit pen. quinquegenalem ex eo q. non fuit pro tempore convencion. als. na lyczy.

(2) Wzór takiey przysięgi z w. XVI, znaleźliśmy w aktach Sieluńskich: Rukovi iurament. Przisingam Panu Bogu w rzecich żadnich Jego M. X. Proboszcza i iego namiesników, to iest w gumnie, w spichrzu, ogrodach, plotach, na polu, ve zbozu nie uszkodziel a ny nycz vkradl a ny tego z domu mojego nikt nieuczinil a ny wiem na zadnego nycz takiego co bi to uczinicz mial, tak mi Boże dopomoż. Lawnici iurament. Przissegam Panu Bogu i Jeo M. X. Andrzj Opatowskiemu Proboszczowi Panowi swoiemu i drugim panom swiem po nim będączim wiarę czulą zupelnie oddawacz kasdi z osobij swei Mij ktorzysmy na urzędi Ławnystwa obrany są. Naprzód sprawiedliwość wedlug sumienia y prawa czynijcz bez folgij y wsględu przijazni kasdego skod wsselakich panskich y sąsiedzkich pylnie strzedz Porządek wszelakij ku spolnemu pozitku ludziom swawolnem J. M. Panu naszemu y sasiadom szkodi cziniącze do Pana y iego namesznykow nieodwlocznie opowiedacz y one karać Niemaiąc w tem względu any bacenie na zadne powynowastwo y boiazn. Tak nam Bog dopomosz iego swiętij krzysz.

stępem sądowym prawa pisanego. Juryzdykcya rugu, przeistoczonego na świeckie sądy, i dalej nie przestawała ulegać przekształceniu: w wieku XVI rota przysięgi oczy. szczającej, zawiera tylko przestępstwa przeciwko dzie dzicowi, że ani słowem, ani czynem nie wykroczył przeciwko niemu i jego mieniu. Następnie, oprócz spraw za kresu moralnego, rug odsądzał wszelkie sprawy dawniej przedmiotem wiec będące: rug i wiece stały się jedno i to samo. Różnica się zatarła: rug nazywano wiecem, a wiec rugiem. Sądownictwo dobrowolne, sporne, karne, policyjne i skarbowe, w zakres juryzdykcyi rugów weszło. W Starostwie Lanckorońskiem, jeszcze w połowie wieku XVII odbywały się cztery sądy odrębne, acz wszyst kie pod powagą władzy patrymonialnéj. Obok sądu skarbowego, w suchedni, o podatkach, retentach i robociznie; obok sądu wojewody wołoskiego względem spraw w halach zaszłych; obok wiec dwukrotnych, dla dolnych wsi, a czterokrotnych dla górnych, odsądzały się i rugi dwa razy do roku, na których sądzono według Boga, sumienia, prawa pospolitego (1). W Podlaskiem, już w wieku XVI zatracono odróżnienie wiec od rugów czyli lic. Lica aktykują sprzedaże, wydają zabrony, działają przeto

(1) Akta Sądów Referend. księga 18. 1670. Starost. Lanckorons. v. Maryanny z Zmigrodu Zebrzydowskiey... W gromadzie stawać mają kmiecie, zarębnicy, zagrodnicy, chałupnicy, pilarzy, spólniki, zgola wszyscy kto swoie gospodarstwo y obeście ma także osobny sabieg prowadzi do zamku dwa razy polnym wsiom, górnym wsiom cztery razy w Makowie.. dwór gromady w jednym dniu ma odprawować y żadnemi robociznami nie obciążać.., kto nie przyidzie winę grzy wnę y 1 dzień więzienia... księgi gromadzkie, w którychby wszelkie zapisy in caus. jur. et facti, decretor. obduct. przedaży, zastawy y inne między poddanemi contracty connotowane były (komissya) postanowiła y one gromadom swoim kosztem sprawić przykazała... od zapi. sów niebrać nic, ale tylko od extraktu... bez napisania dekretu w cięższych występkach, mianowicie więzieniu y ciążeniu. pod przepadnienie y większym nad 10 plag karaniem nie ważył się karać. W poniedziałek suchedniowy woytów y przysiężników rachunek słuchać, zagaiwszy sąd skarbowy o retenta podatkow y robocizny; woiewoda wołoski z wójtem wybiera dań od owiec i hal i raz do roku ma sądy.. Zamek ma sporządzić spis powinności y do podpisu sądu podać.. Sądy Rugowe podstarości lub inny deputowany odbywa dwa razy do roku z wóytem i przysiężnikami, winy, połowę na farę, połowę na zamek salvis obvention. Deputatom.