Obrazy na stronie
PDF
ePub

i względem sprzedaży trunków (1). Możność zarobkowania była ograniczona dla kmiecia: dziedzic miał bliższe do najmu prawo niżeli obcy: mógł nawet zabronić chodzenia na zarobki do cudzego dziedzictwa. Dziedzicowi służyło prawo przymusowego najmowania za cenę, którą sam ustanowił. Kmieć nie mógł wynająć pola na cudzém dziedzictwie, dopóki znajdowały się pola puste u własnego dziedzica (2). Produkcya kmiecia była ogra niczoną pewnemi zastrzeżeniami; pewną tylko liczbę łokci płótna mógł bielić; chować pewną tylko liczbę wołów, krów i owiec (3).

Zatwierdzenia dziedzica daleko ściślej wymagane były, gdy chodziło o dobra nieruchome. Względem zaś dóbr ruchomych, im kmiecie zamożniejsi byli, im mniej władza patrymonialna ciążyła, tém więcej zostawało wolności czynienia aktów i przyjmowania zobowiązań.

U dołu całego urządzenia juryzdykcyi patrymonialnéj, jak i przed wiekiem XVI, pozostał urząd wiejski. Oso

generalibus reputabit... Signa predicta decret. fiend. plumbeum numero centum. Akta Kapit. Włocławs. Akta Sąd. Reff. 1722. Wieś Wyszatycze. S. Przemyskiego. Młyny poddanych iako in praeiudicium Starosty dochodu, znoszą się, zabraniaiąc aby w cudzych młynach lub w ręcznych żarnowych mieli.

(1) Akta Sąd. Ref. 1725. S. Grzybowskie... kto wypiie w cudzey karczmie, Żyd wstawia beczkę piwa i 3 garncy gorzałki.

(2) Akta sąd. Reff. 1680. Jan Gniński vice wsi Wiszenka.... W cudzych wsiach gruntów aby nie ważyli się zasiewać....

(3) Akta Sąd. Refer. Księga 55. 1676. Wsie górne kasztel. krakows. Poddanym na domowę tylko potrzebę łokci tylko 15 przy domu bielić pozwolił, inne na dworskim blechu po szelągu od łokcia daiąc. Ib. 1729. Wieś Lubcza... poddanki nie maią pod winą surową sól sprzedawać z ujmą szynkowaney w karczmie, ale w sztukach poddani mogą rozwozić w poblizkich targach. Dyspozycye, Odpowiedzi, Decyzye kamery JKM. 1742. Administrator wielkorządów krakows. gospodarzom trzymać zabronił więcej nad 2 krowy i dwoie cieląt: kamera pozwala, trzy krówy i troje cieląt. Invent. bonorum Capitul. Juniwlad. 1719... Quod ppter. exiguitatem pascuorum (Regens) inhibebit subditis ne oviliones cum ovibus et proprias oves in magno numero foveant als. quicunque oves in numero notabili voluerit fovere a quilibet ove p. gr. 10 et junioribus ovis per gr. 6 racione pascuorum solvere tenentur. Postanowieniem kapituły z r. 1746,,quicunque majorem super 30 numerum in pascuis Revend. Capit. fovere praesumpserit" ma płacić.

bami ten urząd składającemi były, jak i dawniej, wójt i ławnicy.

W dobrach szlacheckich prawo z roku 1420, pozwa lało dziedzicom odjąć nieposłusznemu sołtysowi jego soltysostwo i sprzedać je komu innemu, albo też na samego siebie, oszacowawszy urzędownie, zapłacić. Statut r. 1510, wzbronił sołtysom i wójtom sprzedawać sołtystwa i wójtostwa, lub zastawiać je bez dozwolenia dziedziców. Statut roku 1563 i drugi jednobrzmiący z roku 1598 ogłosił, że wszystkie sołtystwa i wójtostwa są na skupie. Odtąd dziedzice korzystali rozlegle z téj przez prawodawstwo im nadanéj wolności, i w żadnych szlacheckich dobrach nie pozostali wójci w rozumieniu dawnego prawodawstwa. W dobrach duchownych większą część wójtostw wykupiono; jeżeli zaś które pozostawiono, obierano je z wszelkiej juryzdykcyi. Przed wejściem w posiadanie wójt winien był przed aktami zrzec się prawa stawania w sądach krajowych przeciwko dziedzicowi; poddawał się pod nieodwołalną juryzdykcyą władzy patrymonialnéj, która w razie zajść pozywała do swego sądu, lub oddawała sprawę do rozsądzenia ławnikom ze wsi poblizkich (1). W dobrach króle wskich wielka liczba wójtostw zostały wykupione, lecz większa jeszcze przy posiadaniu została, ale urząd ten utracił dawne znaczenie. Konstytucyą roku 1607 nakazano, ażeby wójtostwa dawane były zasłużonym w wojsku ludziom, przeto szlachcie. Konstytucya roku 1662, zabraniając rozdawania sołtystw komu innemu jak szlachcie, ogłosiła wszystkich posiadaczy nieszlachtę za wywłaszczonych, a konstytucyą roku 1669 rozciągnięto postanowienie to i do dóbr ekonomicznych. Tym sposobem wójci z urzędników ludowych stali się urzędnikami mającemi przesą dy, zwyczaje i prawa szlachty, a przeto w oczach gminy przestali być jej obrońcami: widziała ona w nich ludzi z interesem obcym i prawie wszędzie interesowi ludowemu przeciwnym. Dla wsi ich juryzdykcya a nawet sama obecność, stała się tylko powodem zajść, sporów i uciemiężenia (2); prawie wszędzie dzierżawcy dóbr, nie bez za

(1) Regestrum privilegiorum ab Ill. Rev. Episcop. personis bene meritis concessorum ab an. 1654.

(2) Revisio provent. Oecon. Sambors. 1669. 5ta Declaracya Possessorowie woytowstw nad opis przywileiów pozwalaią sobie

dowolenia ludowej gminy, odbierali im sądową władzę. W obszernéj ekonomii Samborskiej, na widok uciemiężeń i nadużyć ze strony wójtów, kommissya wysadzona z ramienia sejmu, na zawsze im odebrała juryzdykcyą. Toż samo uczyniono w starostwie Przemyskiem. W Stryjskiem przy rozdrobnieniu pomiędzy spadkobiercami sołtystw, (w dobrach biskupa Kujawskiego, jeszcze w wieku XVI wskazywano na tę okoliczność, jako na przyczynę upadku juryzdykcyi wójtów) patrymonialna władza zawarowała sobie prawo naznaczenia jednego na sołtysa z juryzdykcyą (1).

We wszystkich innych starostwach juryzdykcyę wręcz zaprzeczano, lub pozwami przed Sąd Referendarski zawieszano i unieważniano. Tylko przy karpackich powiatach, gdzie pomimo konstytucyi, plebejusze zachowali posiadanie sołtystw, wójci pozostali urzędnikami ludowemi i lubionemi. W miejsce rzeczywistych wójtów, ponieważ wieś nie mogła się obejść bez przełożonego, w dobrach duchownych, szlacheckich i królewskich, dawnych lentwójtów czyli zastępców wójtów, podniesiono do urzędu wójtów (2).

Arendy z Żydami postanawiać y po kilka bań kurząc gorzałkę. 6ta Declaratia względem powinności podd. Ekonomicz. do Woytów. Skarzyli poddani, że Woytowie nadzwyczay wyciągaią robote, kolądki... Komiss. Sambors. 1698. Wyrazić y wypisać niepodobna iakośby tę Oekonomię in statu afflicto et miserabili zastali... Woytowie donatariusze wolnicy niemaią aggrawować poddanych y nad ustawe wybierać... Skargi na woitów o grabienie wołów, niesłuszne wybieranie składek etc.

(1) Położenie dawnych kniaziów czyli wójtów Starostwa Kałuskiego poznać można z następnej ich suppliki. Archiw. Sieniaws. Suppliki Duchown. Graeco Un. y wsiow S. Kałusk. 1721. Kniazi wszyscy S. Kałuskiego... żadnego proventu nie dawalismy według prawa ś. p. króla Zygmunta, kiedy antecessorowie nasi pustynie osiadali... nowo osiadli ludzie rabiali y podatki lubo szczupłe dawali. Prawda antecessorowie nasi pozwolili dziesięcinę pszczelnę y rogowę ale owczey dziesięciny nie bywało, sól nam każą wozić do Litwy lubo za pieniądze ale gorzka nasza fura, nazad powracamy tak nas drą po gościńcu, że nietylko ten zarobek oddaiemy ale siermięge y siekiery y woły zabieraią... węgli, wapno każą wozić, fura zaś Litewska nie według czasu idzie ale kiedy głucha iesień etc.

[ocr errors]

(2) Komissya Samborska 1762... Woyci maią bydź wybierani z gromadzkich ludzi nie zaś z sołtysów, popowiczów, wolników ani bogaci, ani ubodzy, zwierzchność approbować powinna a oni jurament na wierność gromadzie zaprzysiądz winni. Oni wybieraią podatki,

Wybierano ich w sposób dwojaki: albo dwór podawał gromadzie do zatwierdzenia, a natenczas obrany wójt skła dał przysięgę na wierność gromadzie; albo pozostawiano wybór gromadzie, a dwór zatwierdzał, i wtenczas wójt składał przysięgę dworowi.

Wszędzie zatém wójtowski urząd ze swoją juryzdykcyą zlał się z urzędem i juryzdykcyą patrymonialną.

Ławnicy bez przewodnika pozostawieni, utracili całe znaczenie. W wielu miejscach urząd ten pozostawał bez obsadzenia, w innych wsiach przeistoczono ich obowiązki na poborców podatków, lub na dozorców robocizny. W dobrach królewskich, wójci stawszy się szlachtą, nie chcieli przypuszczać ławników do współudziału przy odsądzaniu (1). W innych miejscach dekretami sądowemi referendaryi z prawa znoszono urząd, za niepotrzebny go objawiając (2).

W zakresie sądownictwa dobrowolnego, rzadko gdzie urzędom wiejskim pozostawiono obowiązek przechowywa nia akt gromadzkich, czyli rustykalnych. Odjęto im sądownictwo sporne, wyłączono zupełnie sprawy o dobra nieruchome, a jeżeli gdzie zostawiono mu spory o dobra ruchome, to z zastrzeżeniem, że do prawomocności wyroku koniecznem jest zatwierdzenie dziedzica lub jego officyalisty. Działalność sądową niemal ograniczono do szacowania szkody w polu. Sprawy zakresu policyjnego, szczegól nie gdy szło o interes dziedzica, jako to: o nieuiszczenie czynszu, o nieodbywanie robocizny, nie pilne robotowanie, podwożenie trunków z cudzych dóbr, oraz mielenie w cu

kwity na to daią. Kwity solne arendarzom nie powinni oddawać gromady pod karą 100 rozeg, bo lepiey aby niemi dlugi gromadzkie spłacono.

(1) Akta Sądów Referend. 1681. Urodz. Karsza, wójt Rodatycki, a wieś Rodatycze S. Grodeckiego.... O niektóre pretensye Urodz. Turzanskiego z swoiey jurysdykcyi wojtowskiey osądził do więzienia ani przyzwawszy innych poddanych przysięgłych... Przysięgłych do sądów swoich nie przypuszcza. Ib. 1683. Wsie Sarbiie, Dobrzeszów, Snochowice vice Alex. Derszniak bez pierwszey instancij sądu naszego (ławników) sam nas sądzi iako mu się tylko podoba.

(2) Akta Sądów Referend. księga 41, 1671. Star. Sieradzkie... Z pośrodku gromady Starosta ma wybrać wóyta; ławników iako nie potrzebnych znosimy....

[ocr errors]

dzych młynach, podciągnięto pod wyłączną juryzdykcyą dworską z zupełném wyłączeniem urzędu wiejskiego. Wyłom ten otworzył sam tekst prawa niemieckiego, który os; karżonego o nieposłuszeństwo i nieuiszczenia powinności, oddawał pod sąd saméj tylko władzy patrymonialnéj. W zakresie sądownictwa karnego, gdzie jeszcze utrzymywały się urzędy lub ławnicy, przyznawano im tylko władzę sądu delegowanego czyli badawczego, do pierwszego przesłuchania świadków, sprawdzenia faktu i wyprowadzęnia śledztwa (1). Do odsądzenia zaś sprawy, z poblizkiego miasta powoływano urząd miejski, z zastrzeżeniem co do dóbr królewskich, że urząd ten powołany miał być z miasta królewskiego. Urząd miejski zjeżdżał na grunt, lub odsądzał na ratuszu. Gdy zjeżdżał, czynił to nieraz z całą uroczystością w przepisanej prawem liczbie sędziów, lecz częściej unikając kosztów w małym komplecie dwóch lub jednego ławnika. Lawnicy wiejscy raz się wspominają jako przyjmujący udział, drugi raz wraz z szlachtą i officyalistami, tylko jako będący obecnemi. Ławnicy urzędu miejskiego byli judices juris, urzędu zaś wiejskiego tylko judices facti.

Drugiém sądowém miejscem były wieca, odsądzane zwyczajnie trzy razy na rok, w dobrach szlacheckich przez urzędników ekonomicznych, w duchownych przez kanoni

(1) Akta mieyskie Łowickie. Judicium Legale Magnum Expositum per Gener. Casimirum Słomienski Apostolicum et Castr. Lovic. Actuar. vices gerentem Illis. Mgnifici Nicolai Boski Castell. Ravens. Mareschal. S. Čelsitud. Domini nostri Clementiss. Supremi Capitanei Archiepisc. Gnesn. iuxta forma et norm. jur. Maydeb. Quod quidem Judicium prefat. Gs. Słomienski nomine tam suo qm. Ill. et Magn. Dni. Capitanei Spect. Stanisl. Rybski Advocat. priusque assessorib. comisit et tradidit dans et concedens omnimodam potestatem causas iudicandi decreto feriendi vigore iuris Maydeb. A. D. 1716. Przed sądem tak zagaionym i złożonym w sprawach ze wsi księstwa występuią gromade jako oskarzyciele nap. r. 1741 urzędy wiejskie jako sąd badawczy In causa Crimin. Inculp. Goydeckiego ze wsi Guzni... popełnił grzech cielesny z siostrą cioteczną... miał dziecko... ukarany pierwszy raz,,staniem przez 3 niedziele w kościele z rózgą w ręku; drugi raz odesłano na 3 lat do fortecy Częstochowskiey, a następnie wywołany z księstwa; kobieta zaś ma leżeć w kościele krzyżem i chłostaną być ma po 30 plag etc. Patrz także Dekret Sąd. Lawn. i Radzieck. Przewosk. 1701-1755.

« PoprzedniaDalej »