sów, tak pod względem sprzedaży drzewa, jako i łowów, wolność wyrabiania w nich barci i zbierania chmielu; wolność wód pod względem rybołóstwa wyłączono w przewa żnej mierze z pod używalności kmieci.

Względem gruntów kmiecych, od wieku XVI, tojest od czasu utracenia praw politycznych, w dobrach szlacheckich i duchownych wola dziedzica stanowiła o warunkach i czasie używalności. Mianowicie co do dóbr duchownych, dekreta Sądów Biskupich Krakowskich w wieku XVII nie jednokrotnie wyrzekiwały, że zakupieństwo tylko wtedy ma prawne następstwa, jeżeli jest stwierdzo ne przez zapisy i przywileje; przeto zaprzeczały zakupieństwa w drodze prawa pospolitego (1). W dobrach królewskich prawo użytkowania większe miało bezpieczeństwo. W przeciągu całego XVI wieku uważamy, że spłacalność w razie rugowania była zachowywana, ale następnie znacznie tę zasadę przemoc nadwerężyła i osłabiła.

W XVII i XVIII wiekach system podatków przykładał się do zachowania nienaruszalności gruntów kmiecych; grunta dzieliły się na folwarczne, składające podatek kwarty opłacany przez starostę; na grunta rustykalne ulegające podatkowi hyberny opłacanemu przez kmieci i na grunta puste użytkowane przez kmieci, za które podatek hyberny w połowie folwark, w połowie kmieć opłacał. Potrzeba zabezpieczenia wypłaty podatków utrzymując te rozróżnienia, zapewniła kmieciom tytuł używalności. Jeżeli kmieć czasowo grunt opuścił, przez rok i sześć tygodni służyło mu prawo powrócenia do używalności, chociaż by inny w tym przeciągu wszedł w posiadanie gruntu. Lecz gdyby po upływie rzeczonego czasokresu, zgłosił się mający dawne prawo używalności, odbiera on tylko wy

(1) Akta Biskup. Krakows. Liber privilegior. actor. oblat. etc. Georgii Cardinal. Radziwill. 1595. Ingrossatio et approbatio Decret. ex parte incolarum v. Bysycze probatorum przeciwko Joan. Haloncius Altarist. S. Nicolai in Ecclesia Cathedral. Na skargę że bez wynagrodzenia odebrał zakupną rolę, którą teraźniejszy posiadacz kupił od poprzedniego, Altarzysta usprawiedliwiał się, że na te kupno (powód) nie miał przywileju i przyzwolenia. Komisarze przyznali słuszność dowodów Altarzysty i uczynili go wolnym od opłaty, nadal zabraniaiąc wszelkie tego rodzaiu kupna i sprzedaże.

nagrodzenia; zupełne zaś przedawnienie następuje dopiero po upływie lat trzydziestu (1). Prawo do używalności przechodziło na dzieci.

Zasada prawa magdeburskiego co do spadkobierstwa wszędzie przemogła: dobra nieruchome odziedzicza płeć męzka, a tylko w braku jej płeć żeńska. Dziedzice, szczególnie biegli w gospodarstwie, uderzeni niedogodnościami ciągłej podzielności gruntów pod względem porządków w gospodarstwie i zakresu powinności, nieraz usiłowali wprowadzić zwyczaj zastrzegania spadku dóbr nieruchomych dla starszego syna, z obowiązkiem spłacania młodszych spadkobierców, ale zasada przypuszczania wszy.. stkich synów do równego działu przemogła (2); grunta się drobiazgowały z uszczerbkiem w gospodarstwie i zwię kszeniem niezmierném powinności dla kmieci.

Ruchome dobra dzieliły się na części rozrządzalne i nierozrządzalne. Nierozrządzalną była część potrzebna do utrzymania gospodarstwa: inwentarz pociągowy, inwentarz oborowy, ziarno na posiew i dla żywności. Ta część uważaną była jako przedstawiciel wydanej załogi, i nie mogła być sprzedaną, zastawioną, lub przekazaną testamentem. Część rozrządzalną mocen był kmieć darować i zapisać za życia, lub na przypadek śmierci, wszakże tylko z zatwierdzeniem dziedzica (3). Wolę rozrządza

(1) Akta Sądów Refer. S. Lanckorons. Na Podlasiu termina były odmienne. Ibid. Star. Suražskie. 1677... Puste role osiadać poddanym nie ma się wzbraniać, lecz gdy dziedzic powróci po trzech leciech wynagrodziwszy za poprawę budynków y utrzymanie ma weyść w posiadanie a po 10 leciech nie ma nowy gospodarz ustępować.

(2) Akta kapituly krakows. 1691... Revidebunt in super quosdam villas clav. Radloviensis, in quis ob nimiam multitudinem subditorum, in uno laneo extructae sunt sexaginta circiter domus ex quibus vix in septima aut octava septimana servitium 1 dies ab inhabitantibus praestantur, et sylvae in immensum devastantur, dum enim unus villanus possidens quartam partem lanei morit. et reliquit quandoque decem filios, omnes illi filii paternum agrum oblicens, seorsivos sibi extruunt domos. Akta Sąd. Ref. 1720. Wsie Medyniec Horuczka Bilcze i Letnia skarżą, że na łanie po 16 siedzącym przymusza w każdy tydzień wychodzić dni 16 z łanu każdego, a dekret r. 1608 naznaczył tylko dni 5.

(3) Akta Kapit. Krakow. 1590. De successione cmethonu. in rebus mobilibus ita censent. Reverendissimi Domini ut relictis omnibus ad predium collendum necessariis equis bob. aratro etc. una cum

jącego święcie zachowywała rodzina, szczególnie w ra zie zapisu testamentowego: dicat testator et erit lex (1). W razie niezostawienia spadkobierców odziedziczał prawem kaduka dziedzic, do spadku przypuszczając krewnych, o ile to za słuszną rzecz uznał. W dobrach królewskich i duchownych pozostały po umarłym spadek, miał służyć do osadzenia nowego gospodarza.

W zakresie zobowiązań, na pierwszém miejscu stały zobowiązania pomiędzy kmieciem a dziedzicem. Zobowiązania te dzieliły się na poddańcze i ekonomiczne (2): piérwsze kmieć miał względem dziedzica jako względem zwierzchniego pana; drugie jako względem właściciela gruntu. Najdawniejsze przywileje nadające swobody szlachcie, szczególnie w Mazowszu, wyliczają cztery przypadki, w których panujący jako zwierzchni pan, może bezwzględnie wymagać od szlachcica służby osobistéj lub w pienią

seminatione agrorum reliquo pro quota cuiuscunque eos dividantur non tam cmethones huiusmodi ex fundo Pabianic. dimitt. sed in hortulanijs aut quovis modo alias erant locandi.

(1) Dla przykładu przytoczymy testament z Akt miejsk. Mordzkich. 1588. Testam. robot. Maczeia z Wiczolk Novika. Przy obecności uczciw. Pavla woytha starego y przy Blasku Radskiem y przy Szlach. Hieronimie Radlinskim w domu Maczieia Nowika... Poleczam dusze swoią Panu Bogu a czialo swe nędzne ziemij y baczącz szie tesz bidz smiertelnem czlowiekiem abich tesz swe dziathki dobrze rozposazyl, aby nie beli między niemi w mem ubostwie iakiskolwiek nienawisczy y poswarkij ktoremkolwiek zebral za dobrego baczenia y zdrovia odkazuije naprzód dziewcze Raijnie fl. 5 u Loboyka mieszczanina w Mordach. It. Janowy sinowy mlodszemu fl. 2 u tegosz Loboyka. Raynie wnuczce krowę 1 y yaloska za pieczem kteyze krowie. It. sinowy Stanislawowij starszemu fl. 5 polskiey liczby u Loboika. It. Pszczoli dwoie Janowi mlodszemu iedne a Stankowij drugie. It. Stankowij sinowij starszemu krowa 1 y wol dla robothy tak panskiey iako swoiey. It. statky y dom wsisky sprzęthe domowe siedliska sinowy starszemu beczky piwne y insze naczinia tak wielkie yako y male od mala do wielia. It. Janowi sinowi mlodszemu daie zł. 4 bes g. 14 y prosze dla Pana Boga w tem pissmie moiem, abij ynaczey nie bilo czoby krzywdy nie cziniono dzieciom moim bom każdego podzielil za ziwotha swego. Item ten dom czom Loboykowi w miesczie przedal maią oboslacz sini Jan y Stanisław y zapisacz w miesczkie kzięgi etc.

(2) Znane było to rozróżnienie powinności w Niemczech pod nazwą Dienst u. Hofrechte, a także Lehnrechte. Zoepfl. Deutsche Rechtsgesch. Stuttg. 1858 k. 99.

Tom II. Kwiecień 1862.

dzach, mianowicie: w razie niewoli, w razie kupna lub zastawu ziemi, w razie ożenienia syna lub wydania za mąż córki, i wrazie wojny, kiedy przewodniczy pan zwierzchni. Podobnie tym obowiązkom szlachcica względem panującego, zachodziły obowiązki poddańcze kmiecia względem szlachcica. Posługi poddańcze były tak różnorodne, wielkie i zmienne, jak wymagały tego odpowiednie potrzeby (1). Ze schyłkiem XV i w ciągu XVI wieku, zobowiązania poddańcze znacznemu przekształceniu uległy. Zasadę ich zwyczaj już potępiał; ich wybieranie poczytywano za nadużycie i przemoc. W dobrach królewskich lustracye w połowie XVI wieku opisując zobowiązania kmieci, zatrzymują istniejące, ale określając ich wielkość, przecinają dzierżawcom możność zwiększenia lub wprowadzenia nowych tego rodzaju zobowiązań. Karnkowski Stanisław biskup kujawski poddańcze powinności zniósł w dobrach biskupów kujawskich (2). W tym duchu działał największy wieku XVI statysta, Jan Tarnowski powiadając, że kmieć kiedy uiści powinności, jest już wolen od wszelkich innych, tojest poddańczych zobowiązań. W dobrach szlacheckich dopiero w wieku XVIII ostatecznie uznano zniesienie zobowiązań poddańczych.

Zobowiązania ekonomiczne polegały na zwyczaju, lub na przywilejach: wiek już XV w drodze zwyczaju przy

(1) Akta kapit. Płockiey. 1508. Dacia super kmethones pro murando Polthosko. Attenta utilitate communi quod proveniet kmethonibus ex muracione s. muro erigendo circa oppidum Polthowsko kmeton. advocat. molendinatores per gros. 3.

(2) Inventar. curiarum ex mandato Stanisl. Karnkowski. A. d. 1567. Nad tho JMX. Biskup seliagowe, pulgroskowe kure, pulgros. kowe, groschowe gęszi, które za przodków JMBpów kuiaws., wieliekrocz od poddanich do roku bierano, JM. veiirzawszi w ubostwo poddanich szwech, thakowa danii liudziom wsithkim odpusczil y volnimi ie od thak niepobozney vipusczil... alie znowu na czaszi potomne a wieczne tak postanowil isch wsithczi poddani benda vinni dacz dwakrocz tilko do roku z lanu po kuru... Postanowiono thesz bili starodawna danii czesto na wsithki liudze w tey Castellaniei Volborskiej, t. i. ile krocz kazano thili krocz kazdi z lanu dawal.. korzec owsza danni wsithki oplacaiącz etc... chcącz zabiezicz ucziiskowi tak wielkiemu liudzi ubogich rozkazacz raczil et in vim perpet. decreti postanovicz raczeli, abi deinceps wszitczi poddani od wierzchuw przi oddawaniu dannego owsa beli volni,

znawał dziedzicowi moc unieważnienia przywileju i zmienienia zobowiązań. Statut zaś roku 1520 (poprzedzony w wieku XV przez pojedynczych ziem uchwały), który pozwolił wprowadzenie jednego dnia robocizny, bez względu na dawne pomiędzy dziedzicem i kmieciem zobowiązania, nadał téj możności sankcyę prawną i zadał śmiertelny cios wszystkim zobowiązaniom. Od dziedzica woli zależném stało się rozwiązanie dawnych zobowiązań i narzucenie nowych. Przeto co przez zwyczaj dziedzice utracili w zakresie zobowiązań poddańczych, to statutem r. 1520, zyskali w zakresie zobowiązań ekonomicznych. Na mocy statutu r. 1520, władzy patrymonialnej służyło prawo zmienienia pomiędzy nim a kmieciem zobowiązań (np. czynsz zamienić na pańszczyznę), zarówno w dobrach kró-, lewskich, duchownych i szlacheckich: w tym duchu wyrzekały wyroki Sądów Referendarskich, Sądów Biskupich i spisywane po dobrach szlacheckich rewizye i inwentarze.

Wszelkie zobowiązania względem dóbr ruchomych o tyle uważano za prawomocne, o ile były dokonane z wiadomością i zatwierdzeniem dziedzica; na zasadzie że nie masz zobowiązania z umowy niewłasnowolnej. Zasada ta, jeżeliby zastosowaną była bezwzględnie, byłaby nader surową; znalazła przeto złagodzenie w pewniku prawnym: ,qui non improbat approbat."

Zobowiązania zbywcze i nabywcze, w każdym czasie mogły być ograniczone i zawieszone. W mocy dziedzica było wydać rozkaz, ażeby: śledzie, sól, trunki kupowano tylko we dworze dziedzica, a owies, kury, len, konopie, jaja, sprzedawano tylko do dworu (1); w jego było mocy zabronić sprzedaży inwentarza, wołów, cieląt i t. d. Dziedzic miał prawo przymusić do kupienia we dworze całej krescencyi i ogrodowin dworskich; to jego prawo najczęściej się objawiało względem mielenia zboża w jego młynie (2)

(1) Instr. S. Kozienickiemu. 1699 r... Przypominam, aby tychże poddanych opowiedzić, żeby się nikomu przedawać kapłunów, kur, gęsi y kurcząt, gołębiąt y owsów do targów niewazili, bo się to wszystko we dworze na pana płacić będzie.`.

(2) Akta kapit Włocławs. 1543.... Ut Subditi villarum... in molendinis Capitul. frumenta moliat et signe capiant et quilibet eorum restituet. vilico seu sculteto ville in qua manet... villicus autem s. scultetus domino Regenti ville illius, Regens vero dd. procuratoribus