wnych warunków na opuszczenie gruntu, sąd (z powo du niewciągnięcia statutu sejmu 1505 r. do ksiąg praw), nie mogąc go pokonać orzeczeniem pisanego prawa, przytaczał zwyczaj jako zaprzeczający wręcz wolności opuszczenia gruntu, a jako do ostatecznego środka dowodu sądowego, odwoływał się do taryfy hyberny dla dóbr królewskich i duchownych, a taryfy pogłównego dla wszystkich (1).

Przed szerzącym się zwyczajem, podział ludności na wolną i niewolną, podział na odcienia stanowe, uznawane jeszcze w wieku XV, zupełnie się zatarły. Dawne te podziały zastąpił podział na ludność osiadłą i ludność nieosiadłą. Prawa tych ludności były równe, tojest żadne, różnica zaś pomiędzy niemi spostrzega się w sposobie odby wania powinności. Kmieć osiadły miał powinności więcej określone; zwyczaj ganił zastosowanie do niego aktów zbywczych i nabywczych bez osiadłości. Powinności zaś czło. wieka nieosiadłego, do dworskich lub folwarcznych usług użytego, niczem się nie określały, jako zależące od woli dziedzica. Rozrządzenia jego osobą w drodze darowizny, kupna i przedaży, prawo dopuszczało i zwyczaj nie ganił. Przed wiekiem XV kmieć rozwiązywał zobowiązania z dziedzicem i do swobody powracał w drodze przepisów prawa powszechnego; w razie wyjątkowym, tojest w razie wychodzenia z dziedzictwa nie w oznaczonym terminie, w prawie polskiem opłacał pewną summę, w niemieckiém poddawał się warunkowi sprzedania osiadłości, lub zostawie

na którym miejscu z duchownych ziemskich jurysdykach teraz znayduią się ad solvendo onera Rpbli. immobiliter na zawsze zostawali, waruiemy tenore presentis decreti y takich poddanych bez attestacyj kart panów onych, gdzie który siedział, aby żaden przyymować nie ważył się sub poenis in rigorib. legum o zbiegłych poddanych circumscriptis in foro castrendi Summario processu cum statucione zbiegów precisa appellone. irremissibiliter extendendis cavendo integritatem praw dziedzicznych tak possessorów Dóbr. Ziems. y Duchow. y za odezwaniem się każdego wiecznika przy dokumentach authentycznych non attenta prescriptione maią być wydani requirenti sine dilatione. Akta Grodz. Orszańskie. 1718 r.

(1) Akta Sądow. Referendars. R. 1725. Między urodzonym Marcinem Morszkowskim wsi Sokula dzierżawcą z iedney, a urodzonym Mikołajem Siemianowskim starostą korabiowskim wsi Żukowa dzierżawcą.

nia na swojém miejscu innego kmiecia. W wieku XV kmieć dla prawnego rozwiązania zobowiązań z dziedzicem, musiał mieć współudział i obecność szlachcica, który go przyjmo wał na poręczycielstwo i przesiedlał do swojego dziedzictwa. Zwyczaj ten, znany pod imieniem wyzwolenia na rękojemstwo, rozwinął się w wieku XV i tenże wiek cechuje. Ten kształt wyzwolenia, w którym wola kmiecia w połowie ma jeszcze udział, ustaje ze schyłkiem wieku XV w Koronie milczkiem, w drodze zaniechania zwyczaju; w Mazowszu zaś na mocy zapadłych konstytucyj: dla W. Płockiego w roku 1563, dla ziemi Sochaczewskiej w roku 1565, dla całego Mazowsza w roku 1576. W trzech zatem wiekach następnych wyzwolenie mogło być uskutecznioném za wolą tylko dziedzica. Możność więc wyzwolenia się przez trzy przechodziła kształty. Najdawniej wyzwolenie zależne było od woli kmiecia. W wieku XV wyzwolenie było także zależne od woli kmiecia, lecz przy współudziale strony trzeciéj szlachcica przyjmującego na rękojemstwo; wreszcie wyzwolenie od XVI wieku stało się zależném wyłącznie od woli dziedzica, bez wszelkiego współudziału kmiecia.

Wyzwolenie było zupełne, lub niezupełne. Kiedy dziedzic pozwalał nieosiadłemu przejść do stanu osiadłego, lub osiadłemu spuścić, albo sprzedać gospodarstwo, natenczas było to wyzwolenie niezupełne, ponieważ wyzwalając od zobowiązań osobistych, nie wyzwalano od poddaństwa i nie nadawano prawa opuszczenia dziedzictwa. Wyzwolenie zupełne następowało w drodze darowizny, lub wykupu, lecz zawsze za wolą dziedzica. Kmieć mógł wtenczas wynieść się z dziedzictwa, odzyskując zupełną wolność rozporządzania swoją osobą i mieniem. Najdawniejszy akt wyzwolenia, dotąd odszukany, sięga roku 1478 (1). W następnych wiekach mnożyły się podobne i zdarza się nieraz je napotkać po aktach ziemskich i miejskich, aktach trybunałów i sejmów (2).

(1) Kodex Mazowsza (w druku będący) pod r. 1478.

(2) Akta miejs. Kamieńskie. Actum in Brzeznicy. Libertacio 1570. Laurencium Spytek pellificem de Pago Pytowicze subditum meum (Adam Pytowski, heres de P.) libere facio ac secure dimitto a sua possessionis meorumque omnium successorum... Et hic presens Cyrograf. tantum valebit... quam ipsa Inscript. terrestris.

Stan rodzinny dosięgnięty był prawodawstwem Jana Olbrachta i Zygmunta I. Do wieku XVI obowiązek obrony członków rodziny (u Niemców mundium, Vormundschaft) w mocy był ojca, lub gospodarza; teraz przeszedł na rzecz władzy patrymonialnéj, a z nim i prawa z obowiązku tego wypływające (1). Dziedzica wola zastąpiła wolę głowy rodziny. Statutem.1496 r. postanowiono, że synowie kmiecia, bez zezwolenia dziedzica nie mogą być oddawani do nauk i rzemiosł (2). Statut z 1503 r. obostrzając poprzedni, zawarował, że w razie samowolnego opuszczenia rodziny przez syna, część spadku po ojcu przechodzi nie na rzecz innych spadkobierców, ale na rzecz dziedzica. Tenże statut wyrzekł, że gdy córka osiadłego za mąż wyjdzie za człowieka wolnego,

Akt. kapit. krakows. 1728. Labor. Ziętara. subditus adscript. glebae in v. Goscza suplicantem et allegantem quod ob valetudinem adversum... agrarias labores facere non possit... eiusm. allegata ipsius realia esse etiam... dominus Regens v. predictae... agnovit.,. proinde instancias speciali pro manumittendo ipo. et libertate donando expostulavit... Capitul. ex eo motivo potissimo quod copia sit colonorum in memorat. praestimon. ad possidendos agros, ipsum ipisusque liberos filios scilicet et filias aliosque posteris ab ipso in quantum descendentes, manumiserunt libertate perpetua donaverunt.... Nihilominus in recognit. dominii et subditatus ex quo liberatur, quotam certam pro augendo Inventario Curiae loci... reponere mandaverunt.

W Akt. Kapit. Warsz. 1722 roku czytamy: Facultas subditos hospitalis a subditatu libertandi. Cum plurimi subditi hospitalis sub alia dominia egressi reperiant, petantque se nonnulli a subditatu mediante pretio libertari. Idcirco dat. facultas. Dno. Provizori eosdem investigandi vindicandi et si quispiam se libertari postulaverit de pretio conveniendi et coram Actis quibusvis libertati donandi.

(1) Akta Ziemskie Zakrocz. 1440. Dominus Daczbogius de Carnyewo docuit scabinis sup. kmeth. Jaschek q. contr. prohibitum su. filios suos in domo ips. servabat quos servare se abrenunciavert. vulgariter wyeklaszą quos vero cum suis scabinis apd. eum arrestavit.

(2) Konstytucya r. 1496 względem nieoddawania dzieci do nauk, w sile była dwa jeszcze wieki później. Akta Sąd. Refer. 1726, wieś Lubcza... co do dawania nauk trzymać się należy Konst. 1496 r., a pod żadnym warunkiem dzieci do szkół nie oddawać gdyby miał (gospodarz) jednego syna. Archiw. Rozwadowskie. Dyspozyc. General. Mławy. 1758. Aby w dobrach pańskich nie ubywało, ale owszem coraz więcey przybywało poddanych, którzy y przez to nietylko w swoich chudobach niszczyć, ale y w liczbie poddaństwa zmnieyszać zwykli, że synów swoich do szkół oddaią, na ich szkolną naukę chudobę swoią

ten staje się przytwierdzonym. Następnie zwyczaj zgoła wzbronił wydawania za mąż córek do obcego dziedzictwa, dla nieogołocenia gruntu i niewynoszenia posagu (1). Moc oddzielenia synów przestała być w prawie rodziców; stała się prawem patrymonialnej władzy. Ta ostatnia stanowiła, która rodzina jest dość liczną, azeby synów oddzielić i na grunt nowy osadzić (2). Naznaczenie opiekuna dla dzieci należało do ojca, wszakże zatwierdzała go patrymonialna władza. Ona stanowiła o oddawaniu synów i córek do służby dworskiej (3), rozdzielała czeladź pomiędzy gospodarzami; ona daje czeladź; komorniki i komornice pozwala lub zabrania trzymać, i ich liczbę oznacza.

Pod względem rzeczowego prawa stosunki są następujące: własność gruntu należy do dziedzica, używalność do kmiecia. Tytuł do używalności nadawała dzierżawa zastawną, a ta była dwojakiego rodzaju: a wola, tojest prawo do używalności z czasokresem z góry zakreślonym (4),

tracą, a potym tychże synów z poddaństwa różnie oddalaią y tym sposobem dobra z ludzi ogołacaią, więc zabiegaiąc takowemu dóbr decessowi mocno pilnować tego będzie Administrator, aby żaden poddany dzieci swoich do szkół nie oddawał, ale ich do rolniczey roboty w poddaństwie pańskim sposobił.

(1) Akta Sąd. Referend. 1671. Popi, wóyci y podd. kluczu Medynieckiego etc... Surowo zakazuie się, ażeby nie było wolno wołów przedawać dla pieszey roboty y córek do inszych wsi, ogolacaiąc role wydawać y chałupe nie maią sprzedawać ...

(2) Akta Sąd. Reffer. 1680. Jan Gniński Woiewod. Chełmiński v. wsi Wiszenki... Comisarze ten zachować maią porządek w rozłączeniu familij, t. j. aby braci starszych z potomstwem zachowali przy pomienionych łanach, młodszych zaś do comigracyi uznali, aby ci, których Bóg starszeństwem uczcił w pierwszym zostali, przykładem innych narodów, respekcie nakazuiemy.

(3) Akta Sąd. Referend. 1729. Wieś Lubcza... O przymuszanie dzieci kmiecich na służbę dworską... przymuszania takowego in patria et materna potestate będących osobliwie tych gospodarzy y zagrodników, którzy mało dzieci maią surową zakazuie, ale szkodliwych gromadzie przyimować, jeżeliby którego po kilka dzieci było y do cudzych dóbr oddawali, bo dwór iest bliższy.

(4) Akta Sądów Referend. 1681. Staros. Radoszyckie... który zaś z poddanych łan albo włokę pustą osiądzie y swoie woły, konie y wszelaki sprzęt będzie miał, takowego na cały rok od płacenia czynszu dani y robocizny odprawowania podług Dekretu R. 1661,

i b zakupieństwo, prawo do używalności bez czasokresu

oznaczonego.

Zastawna summa była najczęściej nie gotówką składana, lecz wykarczowany grunt i ugnojone pola przedstawiały prawa kmiecia zastawnika. Przy woli, dziedzic zobowiązywał się grunt oddać do użytkowania na tyle lat, na ile zażywał kmieć swobody od powinności z warunkiem uiszczania powinności, których wysokość z góry bywała utanowiona. Przy dzierżawie w drodze prawa zakupnego, każdego roku dziedzic rugować mógł kmiecia z zachowaniem warunków, któremi były: a) wypowiedzenie osiadłości w terminie przez zwyczaj miejscowy ckreślonym, b) spłacenie summy, jeżeli kmieć dziedzicowi dał wkupne, lub kupił osiadłość od poprzedniego gospodarza, c) spłacenie za budynki i ulepszenia na zasadzie oszacowania przez urząd wiejski. Z wiekiem XVII w miejsce woli rozwinął się zwyczaj, że oddawano do użytkowania grunt na pewny zakres czasu (zwyczajnie 30 lub 40 lat) z możnością odnowienia kontraktu za opłatą laudemium i zawarcia nowéj umowy co do powinności. Gdy gbur (zwyczaj ten wyłącznie się rozwinął w dobrach królewskich w województwach pruskich) był rugowany, następca jego spłacał mu za ulepszenia (1).

Używalność była dwojaka: wspólna z dworem pastwisk, lasów i wód, i wyłączna gruntów kmiecych. Poprzednio widzieliśmy, że używalność wspólna już w wieku XV uległa wielkim ograniczeniom, gdyż z używalności w granicach opola, ścieśniona została do używalności w granicach dziedzictwa. W wieku XVI dotykano wspólnych używalności dalszemi jeszcze ograniczeniami. Wolność la

uwolnili z tą jednak deklaracyą, iż takowy kmieć 6 lat na tey osadzie ustawicznych zostawuiący po wyjściu tych 6 lat owa sama dzierżawa w dziedzictwo obrócić się ma y tylo czasu dziedzicowi oweyże cząstki do wydźwignienia dziedzictwa zachowali.

(1) Akta Sąd. Ref. 1701. Wieś Szandwill vice Gninski Capit. Maevens. Przy odnowieniu kontraktu emfiteutycznego wymagał po 1,200 fl. z włóki, a gdy nie chcieli dać, chciał wyzuć z gruntu, tak, że iako mendyki u. sąsiedzi muszą przesiadywać y w więzieniu y chociaż w kontrakcie zawarowano, że gdyby nie mogli zgodzić się na Gottespfenning, natenczas maią być domy otaxowane y spłacone,... on nie uważa na to...