Obrazy na stronie
PDF
ePub

ROLNICZA LUDNOŚĆ W POLSCE

od XVI do XVIII wieku.

PRZEZ

T. Xcia L.

VI.

W sprawach o dobra nieruchome, o granice, las, barcie, bory, oraz narzędzia do łowienia ryb służące i inne, na mocy starożytnego zwyczaju kmieć nie miał prawa stawania, lecz stawał sam dziedzic, quia actio est hereditaria, powiada Januszowski (1). Konstytucya roku 1496, orze. kająca, że w razie długów kmiecia, nie on, lecz jego dzie dzic ma być pozwany, rozciągnęła zastrzeżenie to do spraw o dobra ruchome. Przez zwyczaj także ze schyłkiem wieku XV unieważniono prawomocność stawania w sporze o prawa osobowe. Z początkiem więc XVI wieku, kmieć stawać mógł tylko w obecności dziedzica: tylko obecność dziedzica nadawała prawomocność powództwu (2); przeto

(1) Januszowski. Statuta, prawa y Constytucye koronne. 1603. (2) Stawanie chociażby w interesie samego dziedzica uczynione, było wzbronione. Akta Sąd. Ref. 1724. Klucz Medyniecki. Aže poddani klucza Medynieckiego ważyli się sprawę o grunta nasze ekonomiczne bez assystencyi Urodz. officyalistów skarbu naszego podnieść, y promować, więc ich winnemi kary bydź uznaiemy, y aby każdy z pryncypałów, który się ex investigatione pokaże plag 30 karany ma bydź, ale y do turmy przez 5 dni wsadzony.

Tom II. Kwiecień 1862.

1

kmieć utracił prawo stawania, a utraciwszy je, postradał najdroższe i ostatnie prawo polityczne. Ponieważ prawomocność powództwa warowała się obecnością dziedzica, przeto kmieć przeciwko dziedzicowi nie miał mocy stawania (1). Przez zagrodzenie możności przenoszenia spraw z juryzdykcyi patrymonialnéj do juryzdykcyi w prawie powszechném, z końcem wieku XV juryzdykcya patrymonialna ostateczną odebrała organizacyą i przed kratkami ciasnéj izby patrymonialnego sądu skupiło się sądownictwo polityczne, dobrowolne, sporne, prywatne, karne, policyjne i skarbowe. Laska patrymonialnéj juryzdykcyi stała się wszechwładną i nieodwołalną.

Żaden nie pozostał środek do bronienia praw pojedynczych kmieci i gmin, przeciwko władzy patrymonialnej w dobrach szlacheckich. Ale w dobrach duchownych rzeczy się nieco odmiennie miały: kmiecie ze wsi kapitulnych na kanoników skargi zanosili do kapituł (2), a odwołanie się z dóbr kapitulnych, jak i z innych duchownych, przyjmo

(1) W przeciągu trzech wieków jeden raz tylko nam zdarzyło się czytać o stawaniu poddanego przeciwko swernu dziedzicowi. Acta Cur. Regli. Sandec. 1542. Protestac. violate honest. Anna olim virgo nunc autem violata filia honestae Margarethae consortis laboriosi Nicolai Kocziel kmethonis et subditi Nobil. Jacobi Jordan de Thągoborza... coram officio cum gravi querela contra prefatum Jacob. Jordan, quia ipse nocte in domo pastoris gregium in eadem Thagoborza eam vi et violenter rapuit violenter ad curiam suam in ead. T. deduxit ibidemque e. viciavit eadem iterum in crastino de eadem curia protrusit Sit quaeque Anna coram villanis in T. violat. sui et signa violat. lachrimando clamando ostendisse se et protestasse.

(2) Akta konsystorza pułtuskiego Anno d. 1514. Die lune XVI mensis Januarij Testes infrascr. sup. percuss. et capitivac. labor. Martini Pyrkusch de Jasczolthy per d. Stanislaum de Kansche Can. Polth. Ex spec. Commissione Rmi. in Christo patr. etc. dom. Erasmi dei gracia Ep. Ploc. inducte. Primus testes labor. Jhes. Wroczek etc. anno psenti. certo die tempore messium fuit test. in taberna ubi Martinus propinabat cervisiam et bibebat cum eo et supervenit Canonicus querebat a Martino quantum pbebit. hospes suus famil. d. Wylkanowsky et Martinus respondente aliquot ternariosque test. non meminit et Canon. subiunxit non dic. veru. Marti. replicavit q.'no. est tuu. cerevis. computae. et ex illis verbis conviciabantur invicem q. tandem Canon. prcussit. in scapulas et accipiens se mutuo et tunc inde picien ambo cecidente in terram. Et test. statim ad iussum. Canon. posuit. Martinu. in cippum. et tenuit eum per duos dies... uxore Martini

wały Sądy Biskupie, odsądzane osobiście, lub przez officyala i kanoników. Sądy dla osądzenia sprawy zsyłały komisarzy, albo z mocą rozpoznania jej tylko, albo i zawyrokowania; w razach ważniejszych nadużyć są przykłady, że od posia dania dóbr odsądzano. W dobrach Wszechnicy krakowskiej, skargi zanosili kmiecie przed Sąd Kanclerski, złożony z kanclerza i dziekanów (1). Od wszystkich duchownych sądów odwołanie się mogło być zaniesione do arcybiskupa gnieźnieńskiego (2). Wytoczenia spraw przeciwko władzy patrymonialnej w dobrach duchownych są dość częste w wieku XV, rzadsze w XVI (3), a w XVII

tand. querulant coram Can. Polthav. postqm. redijt ex Polthowsko simul cum viro suo Martino in compedes posuit et ecc. p. aliquot dies in domo vinctas tenebat. Locato tand. Judicio in Curia fecit vocari Martinu. p. scabinos et p. alios ut veniret ad judiciu. que. invenerut. in domo sua infirmu. gementem.... pstqun. sic renunciaverat q. ire no. volebat mandat kmethonib. ut eum portarent quem portae. no. valen. in Biga in curiam Canon. induxert. ad presenciam scabinor. siue iudicij et ib. unus aliu. inculpabat coram scabinis et eand. reconciliati sunt ib. in pncia. Scabinor. et alior. kmethon. Sec. tes. lab. Stanis. Zawilij... fuit testes in curiam Canon. vocatus p. Signum advocatj als. kulya, et ibi vidit Martinum debilem et infirmu. adduct. in biga, de super sedentem. in Curia Canonici ante Viceadvocat. et Scabin. iudicialiter sedent... Terc. test. lab. Johann. Pyanwyecz Scabinus de Jasczolthy... diceb. Convocat. tand. Scabinus cum viceadvoc. et aliis villanis, ad curiam suam... locav. iudicio... Martin. adductus coram Scabinis et Judicium cum Canonico altercabatur dicens se per illum foe. mltum. prcussu. Canonico alegans q. non tam mlt. eu. percus. ymmo dixit eu. fingee. ibid. q. per Scab. s. reconciliatj.

(1) Liber Prot. Actor. Oblator. etc. Georg. Card. Radziv. 1597. Sverpcius Albert. S. Theol. Doctor minoris collegii Studij General. Cracov. in causa occasione imposition. onerum incolis vil. Sicina sortis Collegii minoris, odwołanie zaniesione do kardynała Radziwiłła jako do kanclerza uniwersytetu, ten zaś oświadcza chęć odsądzenia tej sprawy podług Statutów Wszechnicy, t. j. w obecności Dziekanów.

(2) Akta Biskupów Krakows. 1612. Sentencia inter Burzinski, wójt we wsi Dąbrówce et Praepositum Tuchoniens. Sąd Biskupa feruje dekret takiej osnowy: Praeposito autem damus potest. ut de damnis et iniurijs per Actorem subditis et patrimonio Ecclesiae suae illatis eund. Scultetum tanquam legitimus eius Dominus iudicet. Wójt zakłada odwołanie się przed Arcybiskupa Gnieźnieńskiego.

(3) Akta Kapit. Gnieźniens. 1578. Decretum contra Cancell. R. D. Hieronimum Garwacki ut privetur Zlotkowo, za to, że jego dzierżawca, Nicolaus Glogowski una cum uxore et filijs suis quorum

niemal ustają. Surowiej i gwałtowniej uciśnięta gmina i kmiecie, kiedyniekiedy wchodzą ze skargą, ale przy stanie niemocy przytłumionéj gminy, przy zubożeniu kmieci i braku mocnego poparcia ze strony sądu, sprawa pozostaje bez skutku, tak, iż w wieku XVIII już nie natrafimy na sprawy kmieci przeciwko władzy patrymonialnéj w dobrach duchownych.

W sprawach gmin i poddanych dóbr królewskich przeciwko starostom, do wieku XVI postępowanie sądowe nie było ściśle określone; gminy i kmiecie zanosili sprawy raz wprost do króla, drugi raz przed sądy ziemskie i grodzkie, a także przed assessorskie, do wiec w Sandomierzu i Krakowie, nareszcie do Kommissyj z ramienia królewskiego wyznaczonych. Statut z roku 1532 przepisał, ażeby przeciwko Starostom poddani przed królem sprawy wytaczali. W. następne panowania Zygmunta I lata, za rządów Zygmunta Augusta i Stefana, sprawy poddanych przeciwko starostom odsądzają Sądy Assessorskie. Sądy te złożone były z kanclerzów, referendarzów, dwóch regentów, dwóch sekretarzy i pisarza; przyjmowały skargi od wsi w prawie niemieckiem i od miast; lecz ze śmiercią Zygmunta Augusta od tych ostatnich tylko.

W pierwszych latach panowania Zygmunta III, sprawy włościan z sądu assessorskiego przeniesiono do sądu referendarskiego. Referendarzy koronnych, ustanowionych statutem r. 1507, było dwóch: zwyczajnie jeden ze stanu duchownego, drugi ze świeckiego. Początkowo nie mieli oni żadnej własnej juryzdykcyi, przesłuchiwali skargi i relacyą z przesłuchanych królowi i kanclerzom zdawali. Utworzenie sądu referendarskiego przez nadanie mu samoistnéj juryzdykcyi z naznaczeniem wyłącznego zajmowania się sprawami włościan, nie było zawarowane żadnym statutem; lecz w pierwszych latach panowania Zy

educatio sit dissoluta super eisdem colonis et eorum filijs et familia hostilitatem presefert, e bombardis in eos iaculati mutilat, funis in cyppo alias Biskupie absque eorum notabili culpa cecidit. incarcerat adeoque intolerabilem thyranidem exercet ut etiam ipsi subditi iniurias huiusmodi violentes patientes nonnulli eorum e. vivis sublati sunt, in caeteris vero ossa e pulsatione confracta.

« PoprzedniaDalej »